CC BY
23Юлдошев Абдулло Курбонмаматович - Таджикский национальный университет, кандидат филологических наук, доцент кафедры истории таджикской литературы. Адрес: г. Душанбе, проспект Рудаки 17. E-mail: [email protected], Телефон: (+992) 939914949.
About the authors:
Uldoshev Abdulla Kurbonmamatovich - Tajik national university, candidate of philology, associate professor department of the history of Tajik literature. Address: 734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki Avenue 17. Е-mail: [email protected], Phone: (+992) 939914949.
ФИРДАВСЙ ВА ШЕКСПИР: ^АМГУНАГИИ АСАР^ОИ ЛИРИКИ
Шозиёева Г.П.
Институти омузиши масъалщои давлат^ои Осиё ва Аврупои АИ ЦТ
Дар сахифахои таърихи адабиёти чахон танхо ашхоси ангуштшумор тавонистанд, номи хешро абадй гузоранд. Хаким Фирдавсй ва Вилям Шекспир аз зумраи чунин бузургон мебошанд, ки садсолахо бо ашъори нотакрорашон маълуму машхур хастанд. Ин ду ситораи дурахшони адабу фарханг ва маданияти Шарку Гарб на танхо бо осори калонхачм, балки аз чихати маъно пурмазмуну арзишманд ба дили оламиён рох ёфтаанд. Х,арчанд нобигаи Гарб дорои чандин асари нотакрор бошад хам, Хакими бузурги Шарк зиёда аз 50 достони бузург дар асари безаволи худ «Шохнома» ба назм даровардааст.
Муаррих, мутарчим, ховаршинос ва шоири эронй Саид Нафисй (1896-1966) мавкеву мартабаи ин ду шахсиятро гиромй дониста, макоми Фирдавсиро ба Хомер, Вергилий, Шекспир, Данте, Сервантес, Шиллер, Пушкин, Лермонтов ва дигарон баробар донистааст. Саид Нафисй соли 1934 вакте, ки Иттифоки Шуравй хазораи Абулкосим Фирдавсиро, махз бо супориши И.О. Сталин чашн мегирифт, рочеъ ба нобигаи Шарк чунин суханхоро таъкид кардааст: «Абулкосим Фирдавсй бо ашъори пурмазмуни худ ба адабиёти чахон таъсири беандоза калонро расонд» [4, с. 105].
Рочеъ ба мавкеи хос ишшл намудани чунин олихимматони классикии фархангу тамаддуни худ олимон ва донишмандони зиёд андешаронй намудаанд. Дар баробари олимону пажухишгарони Шарк, мухаккикони Гарб низ пахлухои зиёдро ифшо намуданд. Хатто дар минбархои баландтарини чахонй аз чониби донишмандон, олимон ва сиёсатмадорон рочеъ ба бузургии нобигаи бузурги Шарк Фирдавсй бахои арзишманд дода шуданд. Хангоми чашн гирифтани 1000-солагии «Шохнома»-и Фирдавсй ^мудири кулли созмони чахонии ЮНЕСКО Федерико Майор Зарагоза (Federico Mayor Zaragoza дар Симпозиуми чахонй чунин гуфтааст: «Хазор сол кабл аз Ренессанси (Эхёи) Гарб, пеш аз^асри XVIII давраи равшангарй, яъне пеш аз таваллуди Рене Декарт (René Descartes 1596-1650) , Волтер (1694-1778) шоири Шарк Фирдавсй андешахо рочеъ ба хирад гуфтааст. Шоири бузурги Шарк суханро чунон баён намудааст, ки хонандаро бе ихтиёр шефтаи хирад месозад. Ман аз он лахзае, ки «Шохнома»-ро хондам, эхсос кардам, ки бо як асари комилан пур аз маънй ва вокей ру ба ру хастам» [1, с.52]. Федерико Майор Зарагоза суханхои худашро бо байтхои Хаким Фирдавсй чамъбаст менамояд:
Сухан чун баробар шавад бо хирад,
Равони сароянда ромиш барад. [2, с.6].
Албатта кобили зикр аст, ки хам Фирдавсй ва хам Шекспир тавонистанд дар хар давру замон сухани хакикии таърихй, ки силсиламавзуъхои чолибро касб менамоянд, ба оламиён пас аз худ ба ёдгор бимонад.
Чи тавре ки медонем, Хаким Фирдавсй (935-1020) зиёда аз шашсад сол пеш аз Вилям Шекспир (1564-1616) хаёт ба сар бурдааст ва осори мондагорашро зимни дастрасй ба сарчашмахо, китобхонахо ва бойгонихои бостонии ниёгони худ таълиф намудааст. Пас аз офаридани асари таърихи бостони Шарк «Шохнома», дигар мухаккикони дунё, ба мисли Шекспир, Пушкин, Диккенс, Чернишевский ва дигарон аз он бархурдор шуда, таъсир гирифтанд.
Мухаккики сербй Лчилчана Седлар (Ljiljana Sedlar), ки бештар ба тахкики Вилям Шекспир машгул мебошад, корхои зиёди илмиро анчом додааст ва дар баробари ин таъсири адабиёти хоричй, ба вижа адабиёти форсу точикро ба осори В. Шекспир дакик ва амик нишон додааст. У хамосаи Фирдавсй «Шохнома», ки таърихи бонуфузи Эронро то давраи ба охир расидан, яъне то асри XI дар
* Федерико Майор Зарагоза (Federico Mayor Zaragoza - олим, кимиёшинос, сиёсатшинос, шоир ва нависандаи машйури испанч. Иаштумин мудири кулли созмони Fайонии ЮНЕСКО (1987-1999) ** Рене Декарт (René Descartes 1596-1650) - файласуф, риёзидон ва физики фаронсавч
*** Вольтер (1694-1778) номи аслиаш Франсуа Мари Аруэ - файласуф, муаррих, шоир ва нависандаи бузурги фаронсафч
бар мегирад, тахлил намудааст. Чи тавре ки медонем таърихи халки форсу точик аз огози пайдоиши худ зиддиятхои зиёдро аз сар гузаронидааст ва новобаста аз торумор гардидан аз тарафи кабоилу сулолахои дигар маъмули чахон гардид, зеро, ки сахми илму фарханги форстаборон беандоза бузург буд. Фирдавсй низ тавонист тавассути асари баландмазмуни худ макоми чахониро гирад. Хаким Фирдавсй пешдодиёни худро аз зартуштиён огоз бахшида, то давраи худро ба риштаи назм ба колаб даровардааст. Аммо ин чанбаи хамосй то хол пурра тахкик нашудааст, зеро он мавчудияти амалияхои ичтимоиро, ки аксар вакт бо зардуштия робита ва хамбастагй доранд, адолат ва хакикат асос ёфтаанд ва аз кадимулайём чомеаи инсонй ва таърихи инсониятро ба самти мавчудияти инсовдустона талкин месозад.
У дар яке аз тахкикоташ чунин андешаронй намудааст: «Достони Фирдавсй рочеъ ба Кова, ки охангари хушсалика ва кахрамони мусбии «Шохнома» мебошад, ки давраи асотирии Форсро инъикос менамояд, хеле пеш аз дигар асархои англис Мартин Лютер Кинг (Martin Luther King (19291968) иншо шудааст» [6, с. 34].
Харчанд асархои хамосй, ба вижа «Шохнома» дунёи чанг ва набардро дар худ тачассум намояд хам, аммо дар онхо аз мухаббат ва эхсосоти фардй низ суханхои ноб сухан чой дода шудаанд. Бояд гуфт, ки хамосанависон ин мавзуъро (лирикй) барои якранг нашудани асар ва дуруст нишон додани таърихи вокеии худ, ки сабабгори ин ё он низоъ мегарданд, истифода мекунанд. Хаким Фирдавсй, ки дар «Шохнома»-и безаволи худ авотифи мухталифи инсонй, аз чумла шодй, андух, бахилй, разилй ва дигар хислатхои манфиву мусбй пардохта, ба хам ки аз кухантарин авотифи инсон ба хисоб меравад, андешаронихои зиёд намудааст. Ишк дар «Шохнома» вижагии хусусиро дорост ва он услуби ба худ хосро дорад. Ишки эчоднамудаи Хаким Фирдавсй ишки вокей буда, хар инсон дар тули хастияш бо он ру ба ру мешавад. Пас мавзуи ишки инъикосшуда дар «Шохнома» дорои мочаро ва таззодхои вокей мебошад. Дакиктар хиссиёти занон дар «Шохнома» ва баъдтар дар осори шоир ва намоишнависи англис Вилям Шекспир низ часурона ва далерона тасвир ёфтааст. Гуфтан лозим аст, ки Вилям Шекспир мазмуну мухтаворо дар асараш нигох дошта, чанде аз хислату рафторхои шаркиёнаи назмшудаи Хаким Фирдавсиро ба хислатхои Гарб баробар месохт. Албатта сухан дар бораи асари лирикии Вилям Шекспир «Ромео ва Чулет» меравад. Асари мочароии (трагедии) мазкур солхои 1594-1595 таълиф шудааст.
^айд кардан ба маврид аст, ки таъсир бардоштани Вилям Шекспир аз «Шохнома» нуктахои зиёдро дакик месозад. Масалан, муаллифи китоби «Нишони санъат, дин ва маданият: рухи табиат»-и Фэррин Чалковск чунин менависад: «Анор» ва «дарахти анор» меваи бумии Форсзамин мебошад. Хамчунин анор таърихи кадима ва чун нишони таваллуди дубора дар фарханги форсхо мебошад. Ранги сурхи анор чун хуни инсоният то дами марг буда, донахои он хаёти навро инъикос мекунанд» («Thepomegranate tree orpunica granatum is native to Persia (Iran). Pomegranate also has a long history as a symbol of rebirth. Blood itself is a symbol of life and vitality as well as death, and the seeds suggest fertility and new life») [5, с. 298].
Меваи анор дар «Шохнома»-и Хаким Фирдавсй «нор» ва «гулнор» омада, нишони ишку ошикй ва мухаббатро тачассум менамояд. Фирдавсии бузург лахзахои махрамона ва ошиконаи офаридаашро махз бо истифода аз ин меваи хаётбахш нишон додааст: Ба гулнор монад %аме чехри ту, Зи шодй бихандад дил аз мехри ту. Чу ну% сол бигзашт бар сар сипещ^ Гили зард гашт он чу гулнор чехр [3, с. 46] Дар цойи дигари достони «Рудоба ва Зол» шоир мефармояд: Чу бишнид Рудоба он гуфтугуй, Барафрухту гулноргун кард руй. Хаме гуфту як лаб пур аз ханда дошт, Рухон %амчу гулнор оканда шуд. [3, c.54]
Вилям Шекспир дар «Ромео ва Чулет»-и худ аз забони Чулет чунин зикр мекунад: «Шумо бояд биравед? Он руз наздик нест. Он булбул буд ва на мисли чароге, ки хаваси тарсони гушатро мекашид. Шабона вай дар он дарахти анор суруд мехонад. Ишки ман, ба ман бовар кунед, он мухаббати ман аст» «Must you go? It is not yet near day. It was the nightingale and not the lark that pierced the frightened hollow of your ear. Nightly she sings on that pomegranate tree. Believe me, love, it was the nightingale».
Фирдавсй дар «Шохнома» чабхахои дигари адабиро бо чабхахои дигар чун иктисодиву сиёсй, фарханг, анъана ва расму русуми ачдодй омехта карда, онхоро мушикофона ва дакикбинона ба
* —
паричеира ** анор
калам додааст. Масалан, Хаким Фирдавсй истифодаи шакарро дар рузхои шодиву хурсандй, ба мисли маросимхои арусй чунин нишон додааст: Хаме ёли асбон пур аз мушку май, Шакар бо дирам рехта зери пай. [2, с. 211].
Метавон гуфт, ки истехсоли «мушку май» ва «шакар» дар асрхои X-XI дар Шарк шуруъ шудааст ва он тамаддуни ганй ва рушди нумуи пешдодиёнамон нишон медихад. Вожаи «шакар» ба маънои мачозй низ дар хар дуи ин асархо истифода мешавад, яъне «шакарханд», «ширин» «чон» ва f. истифода шудааст.
Вилям Шекспир пайваста ин вожаро дар асари лирикии худ «Ромео ва Чулет» нишон додааст: «Чонам, ман хам. Ман туро бо ишки зиёди худам мекушам. Шаби хуш! Шаби хуш! Чудой чунин андухи тулонист, ман факат инро то пагох гуфта метавонистам» («Sweet, so do I. Yet I would kill you with too much loving. Good night, goodnight! Parting is such sweet sorrow, that I could say goodnight until tomorrow»).
Чи тавре ки дидем, достонхои ноботони Шарку Гарб «Рудоба ва Зол» ва «Ромео ва Чулет» хамгунагии хеле зиёд дорад ва он аз огох будани Вилям Шекспир аз осори Хаким Фирдавсй гувохй медихад. Дар хар ду асари мазкур хиссиёт, мехру мухаббати онхо якранг ба калам дода шудааст. Лозими зикр аст, ки «Ромео ва Чулето» мисли достони «Рудоба ва Зол» ду дилдодае мебошанд, ки аз оилахои ракиб, яъне оилахои Монтекки ва Капулетти буданд. Рудоба кахрамони асари безаволи Фирдавсй «Шохнома» мебошад, ки бидуни розигии падараш ба Зол ошик мешавад. Рудоба духтари шохи Кобул Мехроб мебошад, ки бар зидди кабилаи мубадон, ки онро Сом рохбарй менамуд, пайваста мубориза мебурд. Новобаста аз норозй будани падари Рудоба ва мукобилиятх,ои пайваста, ин ду ошик ба коми хамдигар расида, аз онхо Рустами достон таваллуд мешавад: Бипурсид Синдухт Мехробро, Зи хушоб бикшод анобро. Чи мардист он пирсар пури Сом? Хаме тахт ёд оядаш ё ки ном? Чунин дод Мехроб посух баду Ки «эй сарви симин бармо%руй...
Мазмуну мухтавои кисмати ин достонро низ Вилям Шекспир дар «Ромео ва Чулет» истифода намудааст:
Two households, both of the same rank,
In fair Verona, where we set our scene,
From an old grudge, break out again in violence
And civil blood dirties civil hands.
From these two families
A pair of star-crossed lovers come to life;
And their piteous misadventure
Will bury their parents' hatred with their deaths.
The fearful passage of their death-marked love,
And the continuance of their parents' rage,
Which only their children's death will remove,
Is now the business of this play. [7, с. 19].
(Тарцума):
Ду хонавода, харду аз як мартаба,
Дар Верона ин %одиса руй медихад,
Хар ду цониб кина, газаби кухна доранд
Ва хуни аз дутои ин ду оилахо рехта мешаванд
лекин аз онхо ногщон ууфти муносиб пайдо мешаванд
Ва бо бадбахтии онхо,
Нафрати волидайн бо марги ин ду ошиц мепайвандад. Бо гузашти дахшатноки мухаббати онхо, хашми волидонашон давом меёбад То фоцеа то марги онхро мо Киссаи мо давом меёбад.
Дар заминаи достони «Рудоба ва Зол»-и Фирдавсй дар «Ромео ва Чулето»-и Вилям Шекспир низ мочарохои зиёд рух доданд, аммо ин ду дилдода ба висоли хамдигар расиданд.
Пас лозим ба тазаккур аст, ки мазмуну мухтавои лирикии «Рудоба ва Зол»-и Хаким Фирдавсй ва «Ромео ва Чулет»-и Вилям Шекспир ба хамдигар наздиканд ва ин чахонй будани макоми нобетаи Шарк Фирдавсии бузург ва чойгохи осори безаволи уро нишон медихад.
АДАБИЁТ
1. Салмон Албудур. Чанбахое аз хикмату фалсафа дар «Шохнома»и Фирдавсй. Мачаллаи Донишкадаи адабиёт ва улуми инсонии Донишгохи Техрон, соли 1371, шумораи 2, 236с.
2. Фирдавсй Абулкосим. Шохнома. Чилди Ш, Москва, 1965, 259 с.
3. Фирдавсй Абулкосим. Шохнома. Чилди IV, Москва, 1965, 249 с.
4. Шозиёева Г.П. Становление фирдоусиведения в Таджикистане (30-40 гг. XX века Диссертация на соис. уч степ.канд. филологических наук, Институт языка и литературы им. Рудаки АН РТ, Душанбе, 2017, 168 с.
5. Farrin Chwalkowski. Symbols in Arts, Religion and Culture: the soul of nature, London: Cambridge Scholars Publishing, 2016, 298 pp.
6. Ljiljana Sedlar. On the book of kings: Firdowsi, Voltaire, Peter Brook, Serbian Scientific Journal, № 63, 2017, 25-34 p.
7. William Shakespeare. Romeo and Juliet, London: Scientific Publish, 1952, 73 pp.
ФИРДОУСИ И ШЕКСПИР: СХОДНОСТЬ ЛИРИЧЕСКИХ ПРОИЗВЕДЕНИЙ
В этой статье автор исследует лирические рассказы двух мировых поэтов, т.е. Хакима Фирдоуси и Уильяма Шекспир. Автор глубоко проанализировал сходство и сходство содержания этих двух рассказов. Лирические идеи Фирдоуси подробно описаны в романе Уильяма Шекспира «Ромео и Джульетта».
Следует отметить, что сходства существуют и в других работах Востока и Запада. Чтобы найти такие проблемы, необходимо установить более литературные отношения между таджикскими и английскими учеными, исследователи и востоковедами.
Ключевые слова: Хаким Фердоуси, лирическая поэзия, Уильям Шекспир, «Рудабе и Зал», гений, «Ромео и Джульетта», любовь, трагедия.
FIRDOUSI AND SHAKESPEARE: SIMILARITY OF LYRIC POEMS
In this article, the author analyses the lyric stories of two world poets, as well as Hakim Firdousi and William Shakespeare. The author deeply analyzed the similarities of these two stories. Firdowsi's lyrical ideas are described in detail in William Shakespeare's novel Romeo and Juliet.
It should be noted that the similarities exist in other works of the East and West. To find such problems, it is necessary to establish more literary relations between Tajik and English scholars, researchers and orientalists.
Keywords: Hakim Ferdousi, lyric poetry, William Shakespeare, Rudabe and the Hall, genius, Romeo and Juliet, love, tragedy.
Сведения об авторе:
Шозиёева Гулмо Парвонашоевна, кандидат филологических наук, учений секретарь Института изучения проблем стран Азии и Европы АН РТ, E-mail: dr. shoziyoevag@gmail. com
About the author:
Shoziyoeva Gulmo Parvonashoevna, candidate of philology sciences, Academic Secretary of the Institute of studying of the issues of the Asian and European countries, E-mail: dr. shoziyoevag@gmail. com
ОСОБЕННОСТИ ПЕРЕДАЧИ ЭМОЦИЙ В ПЕРЕВОДЕ ТРАГЕДИИ У. ШЕКСПИРА «ГАМЛЕТ» С РУССКОГО ЯЗЫКА НА ТАДЖИКСКИЙ
Мурувватиён Дж.Дж.
Институт языка и литературы им. Рудаки
Гамлет - прапрадед всех литературных героев - философов в мировом искусстве, и в первую очередь - «героев модернистских произведений XX века - от персонажей Ибсена до Стивена Дедалуса и Леверкюна. Все великие писатели в той или иной мере ставили перед собой гамлетову дилемму, сближая искусство с мудростью и красоту - с решением кардинальных проблем бытия... Гамлет - это попытка Шекспира охватить единым взглядом всю картину человеческой жизни, дать ответ на сакраментальный вопрос о ее смысле, подойти к человеку с позиции Бога». [3]
Богатый метафорический язык, утонченный высокий стиль Шекспира, его мир, художественные особенности текста, «дух оригинала» [4] успешно переданный русскими переводчиками, привлекают внимание и таджикских переводчиков ХХ века, среди которых особое место отводится переводу трагедии «Гамлет».
