CC BY
11кв.8, Первомайский район. Тел: +996 550 712 783 Электронный почта: pankov-vitaliy 72@yandex. ru
Балашова Ирина Геннадьевна - Ст. преподаватель кафедры ЮНЕСКО по изучению мировой культуры и религий Кыргызско-Российский Славянский Университет, г. Бишкек, Кыргызская Республика.Ул. Абая 2а, кв.8, Первомайский район. Тел: +996 556058085 Электронный почта: bagira_mia@rambler.ru
About the authors:
Mulloev Sharif Bokievich - doctor of Philology, Professor, head of the Department of print media and PR Russian-Tajik (Slavic) University Str. M. Tursunzade 30, 734025, Dushanbe Republic of Tajikistan Tel: (+992 44)6204206E - mail: mulloev_sharif@mail.ru Pankov Vitaly V., - candidate of pedagogical Sciences, associate Professor. Kyrgyz-Russian Slavic University Bishkek, Kyrgyz Republic. Abay street 2A, sq. 8, Pervomaisky district. Tel: +996550712783 E - mail: pankov-vitaliy 72@yandex. ru
Irina G. - Balashova Senior lecturer, UNESCO chair for the study of world culture and religions, Kyrgyz-Russian Slavic University, Bishkek, Kyrgyz Republic.Abay street 2A, sq. 8, Pervomaisky district. Tel: +996556058085 E- mail: bagira_mia@rambler.ru
НИГОХ,Е БА ТА^ЛИЛ^ОИ МУ^ОИСАВЙ-ТАЪРИХИИ ОСОРИ АБУЛЦОСИМ ФИРДАВСИ ВА ВИЛЯМ ШЕКСПИР
Шозиёева Г.П.
Институти омузиши масъала^ои давлат^ои Осиё ва Аврупои АИ ЦТ
Боиси зикр аст, ки тахлилхои мудоисавй-таърихй масъалахои зиёдро аз даврахои асотирй (мифологй) то жанрхои гуногуни навтаринро тахлилу тахдид намудааст. Дар ин замина бояд кайд кард, ки омухтани онхо кори сахлу осон нест ва барои тахлилу тахдиди онхо пеш аз хама равобити фархангй-адабиро пурра омухт.
Таърих гувох медихад, ки равобити фархангй-адабиро тарчумаи сарчашмахо ва китобхои аслй ташкил медиханд. Тарчумаи бадей аз мухимтарин омили хамкорихои маънавй-эстетикй махсуб ёфта, дар умки таърих, тамаддун, фарханг ва адабиёти хар миллату халк ва умуман инсониятро ташаккул додааст.
Рочеъ ба равобити фархангй-адабии форсии точикй ва англис, ки баъдтар мехвари асосии он тахлили мукоисавй-таърихии осори классикони бузург мегардад, назархои амику дадиди илмй дар мадолаи мазкур баррасй шудаанд. Дарводеъ зимни мутолиаи чиддй ва тахлилхои илмии мудоисавй-таърихй миёни осори Абулдосим Фирдавсй ва Вилям Шекспир хамгунихои бисёрро метавонем дарк намуд, ки фочеахои Вилям Шекспир аз 50 достони «Шохнома» ба 21 достони он бо чихатхои маъноии худ шабохат доранд.
Дар ин бора шардшиноси шуравии рус Е.Э. Бертелс мадолаи худ зери унвони «Фирдавсй ва осори у» чунин андешаронй намудааст: «Мо дар бораи Бахром Гур, ки симои аслии осори Фирдавсй аст ва ахли башарро мафтун намудааст, тахлилхои мухталиф дорем. Зимни масъалаи мазкур холатеро бояд тахлил намуд, ки дар он Бахром Чубин бар зидди рохбари худ мубориза бурдааст. Бо барчаста нишон додани мафхуми мазкур беихтиёр фочиахои Шекспир ба ёд меоянд. Сарнавишти Бахром ба сарнавишти дахшатбори дахрамони шотландии Шекспир Макбет басо хам монанд аст» [3, с. 108].
Гуфтахои дар боло зикршудаи шардшинос ва донишманди рус Е.Э. Бертелс собит месозанд, ки осори арзишманди нобигаи Гарб Вилям Шекспир ба осори Абулдосим Фирдавсй хамгунии зиёд дорад.
Бинобар ин даврахои таърихй ва фархангии Шард хама вадт дар маркази диддати мухаддидон ва донишмандони Гарб дарор ёфта буд. Х,арчанд илми шардшиносй дар Аврупо дар асри XVIII ташаккул ёфта бошад хам, чандин аср пеш (асри XIII) илму фарханг ва адабиёти Шард, ба вижа адабиёти форсии точикй тавассути сайёхон ба мухаддидон ва донишмандони аврупой шиносонида мешуд ва бозёфтхои зиёдро руи кор овард.
Дар ин бора донишманд ва шардшиноси олмонй А. Х,ейзер, ки дар тахдиди осори бузургони форсии точикй ва шухрати онхо дар Аврупо сахми бузург гузоштааст, дар китоби худ «Точи заррин» навиштааст: «Дар мавриди хастии таърихии миллати точик ва сарзамини он, ахолии манотиди мазбур аврупоиён на дар асрхои нуздаху бист, балки хеле барвадт иттилоъ пайдо намуда буданд. Барои он ки тавассути хоки ин сарзамин бузургтарин роххои тичоратии таърихии Шард ба Гарб, аз чумла шохрохи Абрешим мегузашт» [8, с. 11].
Пас гуфтан месазад, ки андешаи донишманди олмонй оид ба равобити гуногунчабхаи таърихй байни халди форсу точик ва аврупоиён ба кухнатарин ва бузургтарин шохрохи
чахон «Рохи Aбрешим» (асрхои IV-VII нуФузи баландтарини робитахои адабй - Ш.Г.) баробар аст.
Масъалаи мазкур то хол мавриди тахкики чудогона карор нагирифтааст. Бо нишон додани хамгунии осори офаридаи онхо тарики тахлили мукоисавй-таърихй метавон таъсирпазириро низ баррасй кард, зеро Вилям Шекспир 600 сол пас аз Aбyлкосим Фирдавсй зиндагй намуда, тавонистааст аз «Шохнома»-и y огохй пайдо намояд.
Нусхаи кадимтарини «Шохнома», ки то замони мо махфуз мондааст, дастхати китобхонаи Флоренсия мебошад, ки соли 614 хк. китобат шудааст. Дастхати мазкур соли 1978 аз чониби шаркшиноси маъруфи итолиёвй Aнчело Миколо Пиёнмонтезе (Angello Michel Piemontese) дар миёни китобхои дигари нодире, ки дар Италия, ба хусус дар Fарб ом7хта нашудааст, дастрас гардида, ба маърази на танхо олимону донишмандони чахонй, балки доираи калони хонандагон гузошта шуд [5, с. 256].
Дастхати мазкур аз ду кисмати чудогона иборат буда, дар кисми аввали он замони хукмронии Кайхусрав шарх дода шудааст. Х,амчунин дастхат аз 714 расми рангдор таркиб ёфтааст ва то хол дар холати пешинаи худ махфуз аст. Дастхати кадимаи «Шохнома»-и китобхонаи Флоренсия дар тули хазорсолахо ба вазъи гуногуни сиёсии таърихй нигох накарда, махфуз мондааст.
Ба гайр аз ин дастхати дигари кадимаи чахонй дар китобхонаи бритониёии Лондон махфуз аст, ки ба соли 675 хк. (61 сол пас аз дастхати Флоренсия) рост меояд [4, с. 17].
Дастхати мазкур ба хатти насх (навъи хатти арабиасос) навишта шуда, расм, санаи нусхабардорй ва хаттотии он маълум нест. Ба кавли мухаккики эронй Холики Мутлак «нусхаи Флоренсия харчанд кадимтар хисобида шавад хам, лекин тавачЧ7хи олимон ва донишмандони чахон ба дастхати махфузшудаи китобхонаи бритониёии Лондон бештар аст» [6, с. 257].
«Шохнома»-и Aбyлкосим Фирдавсй аз чониби донишмандон ва шаркшиносони бузурги рус низ мавриди шжухиши дакик карор дода шудааст. Бархак асархои човидонаи чахониро, ки пас аз ин асари човидона офарида шудаанд, метавон ба шаклхои гуногуни мукоисавй тахкик намуд. Шаркшиноси маъруфи рус К.И. Чайкин дар асари худ «Шарк» («Восток») дар фасли алохида бо номи «Фирдавсй» асари уро пояи асосй ва сарчашмаи асархои таърихй ва миллии чахон мехисобад. У рочеъ ба ин масъала чунин андешаронй намудааст: «Дар мачмyъ «Шохнома» асари бемисл дар таърихи адабиёти хамосии чахонй буда, тамоми нуктахои таърихии миллй ва давлатиро аз антика то миёнаи асри VII дар бар мегирад. Бинобар ин давраи дурударози инъикосёфтаи таърих дар «Шохнома»-и безавол бо кисматхои худ харчанде, ки он кисматхои як давраи таърихиро дар бар мегирад, мукоиса карда метавонад» [7, с. 85].
Зимни тахлилхои илмй маълум гардид, ки асархои бисёри човидонии чахонй аз «Шохнома»-и Х,аким Фирдавсй сарчашма гирифтаанд. Дар ин радиф осори Вилям Шекспир исботи ин гуфтахоянд, зеро y махз мисли «Шохнома»-и безавол мавзyъхои фочеавй (трагедй)-ро дороанд. Дарвокеъ «Шохнома» асари хамосавиест, ки Фирдавсии бузург хар давраи таърихиро, ки пур аз фочеа буд, вокей ба калам додааст.
Бояд ёдовар шуд, ки харчанд рочеъ ба хамгунии осори Aбyлкосим Фирдавсй ва Вилям Шекспир ягон тахкикоти комил вучуд надорад, мо афкору андешахои ин ду нобигаи бузурги чахониро тахти сарчашмахои таърихй ва фикру мулохизахои илмии бархе аз мухаккикони англис, русу точик ва инчунин зимни тахлилхои мукоисавй-таърихии пурра мавриди пажухиш карор додем.
Зикр бояд кард, ки Х,аким Фирдавсй аз зумраи бузургтарин шоир, мутаффакири адабиёту фарханги Шарк мебошад, ки осори нотакрори y аз тарафи олимон, донишмандон, мухаккикон, муаррихон, забоншиносон, файласуфон, санъатшиносон ва мутахассисони дунё тахлилу тахкик шудааст, аммо бисёр чихатхои он ба пажухишхои чиддии илмй ниёз дорад. Дар ин бора Лллома Шиблии Нуъмонй шухрати «Шохнома»-ро дар Fарб, алалхусус дар Бритониёи Кабир нишон дода, ба чойгохи баланди Фирдавсй дар донишгоххои шаркшиносии Fарб дар Британияи Кабир, Олмону Фаронса ишора кардааст. Инчунин Шиблии Нуъмонй ба «Шохнома» бахои баланд дода, онро «доиратулмаориф» номидааст. У чойгохи «Шохнома»-ро дар оинаи таърих дар байни оламиён чунин ба калам додааст: «Мазхаб, фалсафа, ахлок, тарзи хукумату ташкилот, кавоиду низомоти миллй ва лашкарй, русуму одот ва билохира тамоми низомоти сиёсй ва ичтимой, робитахои адабй-фархангй тафсили хар якро метавон аз ин китоб ба даст овард» [9, с. 221].
Рочеъ ба шахсият, фаъолият ва шухрати чахонии Aбyлкосим Фирдавсй мухаккикон ва донишмандони точик, ба вижа A. Мирзоев, Р. Х,одизода, М. Шакурй, С. Саъдиев, Х. Мирзозода, Х. Шарифов, М. Муллоахмад, В. Самад, A. Сатторзода ва дигарон пажухишхои
зиёдро анчом додаанд ва уро аз зумраи нобигони чахон чун В. Шекспир, Ч,. Лондон, А. Пушкин ва дигарон хисобиданд. То хол пахлухои зиёди асари безаволи «Шохнома» мавриди омузиш карор ёфта бошанд хам, аммо дар мукоиса бо осори Вилям Шекспир ягон олими ватанй ва хоричй мавриди пажухиш карор нагирифтааст. Дар баробари донишмандону пажухишгарони точик ва умуман уламои Шарк, олимон ва донишмандони Гарб низ тахлилу тахкикхои бисёрро анчом додаанд.
Бояд гуфт, ки барои тахкики осори адибони хоричй забони онро бояд омухт. Аз ин чост, ки хануз дар замони Вилям Шекспир Филиппо Сассети (ТШрро Sassetti (1540-1588) ном сайёх ва точири итолиёвй, ки чанд сол дар Англия зиндагй кардааст, аввал ба сарзамини Х,инд ва сипас ба Форс сафар намуда, илму фарханги Шаркро ба Гарб бурдааст [10, с. 76-83].
Лозим ба ёдоварист, ки «Шохнома» оинаест, ки тамаддуни мардуми Шарк, ба вижа точикону эронихо, афгонхо ва умуман форситаборонро инъикос мекунад, яъне Фирдавсии бузург дар зери мафхуми «тамаддун» ба гайр аз забон, адабиёт, фархангу маданият боз инкишофи илми пешдодиёнро то замони худ ба оламиён нишон додааст ва дар робита бо адабиёти чахон хизмати беназир намудааст. Пас аз у шоирон ва нобигони олам ба ниёгони форсии точик ва таърихи онхо тавассути осори Х,аким Фирдавсй шинос шуда, дар заминаи он осори худро меофариданд.
Замони зиндагии Вилям Шекспир, замони Эхё (Ренессанс) буд ва дар он масъалахои таърихй дар чойи аввал карор доштанд. Бинобар ин Вилям Шекспир чун Фирдавсии бузург кушиш намуд, ки таърихи халки худро, яъне маданияту фарханги Гарбро зинда намуда, онро ба чахониён муаррифй намояд.
Ч. Бобокалонова яке аз мухаккикони камназирест, ки рочеъ ба дарки хамгунии осори Абулкосим Фирдавсй ва Вилям Шекспир дар асоси тахлили мукоисавй-таърихй маколаи илмиро зери унвони «Ду симои човид» таълиф намудааст [1, с. 17-18].
Дар баробари ин новобаста ба баррасии масъалаи мазкур пахлухои зиёди омухтанашуда мавчуд аст, ки хамгунии осори Абулкосим Фирдавсй ва Вилям Шекспир адабиёти точику англисро рушд медихад.
Х,амчунин рочеъ ба тахлилхои мукоисавй-таърихй аз чониби мухаккики эронй Мухаммад Ориёнй соли 2013 (1392 х) асаре тахти унвони «Фирдавсй ва Шекспир (тахлили зарфиятхои намоишии «достони Фаридун» дар «Шохнома» ва мукоисаи татбикии он бо «Лиршох»-и Вилям Шекспир» ба табъ расидааст, ки танхо як достони «Шохнома»-ро бо осори Вилям Шекспир мавриди баррасй карор дихем [2, с. 312].
Дар тахкикоти мазкур мо кушиш намудем дар асоси тахлилхои мукоисавй-таърихй ва типологй баъзе достонхои таълифнамудаи Абулкосим Фирдавсй ва Вилям Шекспирро биёмузем.
Усулхои тахкики маколаи мазкурро осори Абулкосим Фирдавсй ва Вилям Шекспир ташкил медиханд. Дар рафти тахкикоти илмии мазкур усулхои назариявии адабиётшиносй, матншиносй, тахлилхои гоявй-мавзуй ва гояхои адабии ду адабиёти куханбунёд мавриди бахрабардорй карор дода шудааст. Х,амчунин хангоми навиштани макола усулхои мукоисавй-таърихй фаровон истифода шудаанд. Зимни тахлилхо ва хулосахои назариявй, муаллифи макола ба усулхои мукоисавй ва тахлилхои сохторй такя намудааст.
Чунин усулхои илмй имкон медиханд, ки масъалахои назариявй ва генетикии осори классикии форсии точикй ва англис, ба хусус мавзуъхои фочеавй ва драммавии осори Абулкосим Фирдавсй ва Вилям Шекспирро халлу фасл намоем. Масъалахои омузиши робитахои адабии форсии точикй ва англис эволютсияи жанрхои мухталифи чунин бузургонро рушд дода, тахлилхои филологиро дар самти омузиш, тарчума ва тахлили мукоисавй таъмин менамояд.
Бояд зикр кард, ки гарбшиносии точик зимни мавзуи мазкур ташаккул ва рушд ёфта, дурнамои хамкорихои адабй-фархангии дучонибаро муайян мекунад.
Манбаъхои тахкикоти мазкурро осори Абулкосим Фирдавсй ва Вилям Шекспир ташкил медиханд. Дар чараёни тахкик маълум шуд, ки асархои офаридашудаи Вилям Шекспир дар мукоиса бо осори Фирдавсй, яъне ба достонхои чудогонаи «Шохнома» хеле монанданд:
1. «Х,амлет»-и Вилям Шекспир ба достони «Кушта шудани Заххок Мардосро» ва «Подшохии Кайхусрав»-и Х,аким Фирдавсй;
2. «Отелло»-и Вилям Шекспир ба достони «Достони Гарсеваз»-и Х,аким Фирдавсй
3. «Шох Лир»-и Вилям Шекспир ба достони «Фаридун ва писарони у»-и Х,аким Фирдавсй
4. «Ромео ва Чулетта»-и Вилям Шекспир ба достони «Рудоба ва Зол»-и Х,аким Фирдавсй
5. «Соннетхо»-и Вилям Шекспир бо доштани мавзуъхои рангоранги худ ба достонхои бисёри «Шохнома»-и Х,аким Фирдавсй.
6. «Макбет»-и Вилям Шекспир ба достони «Сиёвуш ва Судоба», «Рустам ва Исфандиёр»-и Х,аким Фирдавсй.
Асосхои методологии мадоларо бештар тахдидот рочеъ ба робитаи адабии форсии Шарду Гарб ва тахлилхои мудоисавй-таърихии осори Абулдосим Фирдавсй ва Вилям Шекспир дар бар мегиранд. Зимни тахлили назариявии тахдид корхои илмй-тахдидотии донишмандоне чун Е.Э. Бертелс, И.С. Брагинский, В.В. Бартолд, М. Морозов ва дигарон истифода шудаанд.
Х,амчун ишорахо вобаста ба симои чахонй будани Абулдосим Фирдавсй дар тахдидоти А. Мирзоев, Р. Х,одизода, М. Шакурй, С. Саъдиев, Х. Мирзозода, Х. Шарифов, В. Самад, А. Сатторзода, Ч,. Бобокалонова, Н. Нурчонов, М. Муллоахмад, А. Абдусатторов ва f. мавчуданд, ки гиреххои зиёди тахдидро мекушоянд.
Х,амин тавр, мадолаи мазкур хамчунин барои минбаъд анчом додани тахдиди вижагихои мухталифи фирдавсишиносй ва шекспиршиносй замина фарохам меорад.
АДАБИЁТ:
1. Бобокалонова Ч- Ду симои човид: [мудоисаи образи Рудоба аз достони «Зол ва Рудоба»-и Фирдавсй бо Чулетта аз фочеаи «Ромео ва Чулетта»-и Шекспир] // Занони Точикистон, 1979, №7, с. 17-18
2. Мухаммад Ориёнй. Фирдавсй ва Шекспир (тахлили зарфиятхои намоишии «достони Фаридун» дар «Шохнома» ва мудоисаи татбидии он бо «Лиршох»-и Вилям Шекспир. Техрон, 1392, - 312 с.
3. Фирдовси 934-1934, Сборник ИВАН и Гос. Эрмитаж. Л.: АН СССР, 1934, - 489 с.
4. Фирдоуси А. Шахнаме. Перевод В.В. Державин, С.И. Липкин. Москва. 1978, - 341 с.
5. Холиди Мутлад, Чалол. Фирдавсй // Фирдавсй ва «Шохнома»-сарой. Баргузидаи мадолоти донишномаи забон ва адабиёти форсй. Ба муносибати хамоиши байналмилалии хазораи «Шохнома»-и Фирдавсй / Ч. Холидии Мутлад. Техрон: Фархангистони забон ва адабиёти форсй, 1390. -1202 с.
6. Чайкин К. Фирдоуси. В книге «Восток» (сборник статей). Москва, 1935, - 324 с.
7. Х,ейзер А. Точи заррин. Хучанд: Нури маърифат, 2015, -159 с.
8. Шиблии Нуъмонй. Шеър-ул-ачам. Чилди IV. Душанбе, 2018, -308 с.
9. Muller Lean Claude. Early sstages of languages comparison from Sassetti to Sir William Jones. London, 1986, p.76-83.
ВЗГЛЯД НА СРАВНИТЕЛЬНО-ИСТОРИЧЕСКОГО АНАЛИЗА ТВОРЧЕСТВА АБУЛЬКОСИМ ФИРДАВСИ И ВИЛЯМ ШЕКСПИР
В этой статье автор исследует лирические рассказы двух мировых поэтов, т.е. Хакима Фирдоуси и Уильяма Шекспир. Автор глубоко проанализировал сходство и сходство содержания этих двух рассказов. Трагические идеи Фирдоуси подробно описаны во многих произведениях Уильяма Шекспира.
Следует отметить, что сходства существуют и в других работах Востока и Запада. Чтобы найти такие проблемы, необходимо установить более литературные отношения между таджикскими и английскими учеными, исследователи и востоковедами.
Ключевые слова: Хаким Фердоуси, трагическая поэзия, Уильям Шекспир, «Рудабе и Зал», гений,наследие, любовь, трагедия.
VIEW TO THE COMPARATIVE-HISTORICAL ANALYSIS OF THE CREATIVITY OF ABULQASIM FIRDOUSI AND WILLIAM SHAKESPEARE
In this article, the author examines the lyrical stories of two world poets, i.e. Hakim Ferdowsi and William Shakespeare. The author deeply analyzed the similarities in the content of these two stories. Tragically ideas of Ferdowsi are described in detail in William Shakespeare's poetries.
It should be noted that similarities exist in other works of the East and West. To find such problems, it is necessary to establish a more literary relationship between Tajik and English scholars, researchers and orientalists.
Key words: Hakim Ferdowsi, tragic poetry, William Shakespeare, Rudabe and the Hall, genius, heritage, love, tragedy.
Сведения об авторе:
Шозиёева Гулмо Парвонашоевна - кандидат филологических наук, учений секретарь Института изучения проблем стран Азии и Европы Национального академии наук Республики Таджикистан, Электронная почта: dr.shoziyoevag@gmail.com
About the author:
Shoziyoeva Gulmo Parvonashoevna - Candidate of Philology sciences, Academic Secretary of the Institute of studying of the issues of the Asian and European countries, E-mail: dr.shoziyoevag@gmail. com
