CC BY
0
УДК 811.161.3'373:165.62
Ю. А. Капцова
Кандыдат фшалапчных навук, дацэнт кафедры агульнаадукацыйных дысцыплш
i методык ix выкладання, УА «Брэсцш дзяржауны ушверсггэт iMH А. С. Пушкша»,
г. Брэст, Рэспублiка Беларусь
ФЕНАМЕНАЛОГ1Я АДЧУЖЭННЯ I ВЕРБАЛЬНЫЯ ПАВОДЗ1НЫ HOMO LOQUENS
Разглядаецца сутнасць фтасофскага паняцця «адчужэнне» у кантэксце «жывога слова жывога чалавека» (М. Бахцiн). Апiсваюцца беларускамоуныя iмплiкацыi, у яюх прысутнiчае матыу адчужэння. Кампаненты «свой» i «чужы» не трактуюцца як апазiтыуныя, а прызнаюцца антыподамi i арыентуюць чалавека у жыццёвым свеце як у фенаменалагiчнай рэальнасцi. Аналiзуюцца iмплiкацыi з сэнсамi «пабочнасць» i «незнаёмасць», ятя выступаюць асноватворнымi у вербальных паводзiнах моуцы.
Ключавыя словы: феномен «сваё-чужое», антыподнасць, фенаменалогiя успрымання, моуныя iмплiкацыi чужасцi.
Уводзшы
У сучасных лшгвютычных даследаваннях адчужэнне разглядаецца як лшгвакультуралапчная катэгорыя [1, с. 54-82]. З канцэптуальнага i культуралапчнага пунктау гледжання на чужасць вышкае яе семантыка-прагматычная i катэгарыяльная прырода, г. зн. змест «свайго» i «чужога» адрознiваецца паняцiйна i аргашзуецца сютэмна-семантычна. У працах беларуск1х даследчыкау (В. М. Самусевiч, I. У. Калгга, А. А. Калеснiкава, А. М. Нароуская i iнш.) кампаненты «свой» i «чужы» аналiзуюцца як канцэптуальная апазщыя, бiнарны канцэпт. Аднак разгледжаныя намi элементы жывой беларускай мовы гавораць, што феномен адчужэння цалкам належыць вербальным паводзiнам i стану пазнання сябе i навакольнага свету Homo loquens (моуцам). З гэтага вышкае, што чужасць - феномен успрымання свету чалавекам i арыентацьп яго у iм. Менавiта у рэжыме рэцэпцш аказваюцца рэлевантным распазнаванне «свайго» i «чужога» i адэкватнае стауленне да усяго, што селектыуна «не падыходзщь» i не аказваецца прыдатным у розных сггуацыях зносш i пазнання свету чалавекам. Феномен чужасш, на наш погляд, належыць фенаменалогii успрымання i вербальнага увасаблення непазнанага свету.
Актуальнасць заключаецца у тым, што праблематыка артыкула адлюстроувае агульную антрапацэнтрычную арыентацыю сучасных лшгвютычных даследаванняу з улiкам «чалавечага» фактару. Кампаненты «свой» i «чужы» з'яуляюцца асноУнымi для апiсання мадэлi свету i yласцiвы трапыггыйняму светапогляду чалавека. На ix грунтуецца чалавечае мысленне, у тым лiку i мысленне у этнанацыянальным культурным кантэксце. Абумоулена неабходнасць апiсання фактау беларускай мовы з пазщый новага нак1рунку у сучасным мовазнаустве, як лшгвютычная фенаменалопя. Асаблiвая актуальнасць бачыцца у звароце да спантаннага («жывога») маулення i яго аутара («моуцы») як узаемна дэтэрмiнаваныx складшкау рэалiзацыi беларускай мовы у камушкатыунай прасторы.
Мэта даследавання - выяуленне i характарыстыка адчужальных iмплiкацый, увасобленых у сiтуацыi жывога беларускамоунага маулення.
Даследаванне праведзена на матэрыяле тэкстау Беларускага N-корпуса (http://bnkorpus.info/ korpus.html). Фактычны матэрыял атрыманы шляхам суцэльнай i мэтавай выбаркi рэлевантных iмплiкацый з мастацшх творау беларуск1х пiсьменнiкаy, перыядычнага друку i жывога маулення.
Метады i метадалогiя даследавання
У якасш метадалагiчнай асновы вывучэння розных аспектау успрымання i увасаблення свету у свядомасш чалавека намi узята фенаменалопя - навука пра феномены (сутнасш), а таксама запазычаны з фенаменалоги антынамiчны метад.
Вынмк даследавання i ix абмеркаванне
Пры разглядзе розных навуковых падыходау да пытання адчужэння, сэнсу чужасш у мове i знаёмстве з канкрэтнай адчужальнай лексшай не можа не yзнiкнуць думка, што iмплiкацыi «свой» i «чужы» не выконваюць у гаворцы ролю клаафшатарау пэунай практык1 i не маюць
© Капцова Ю. А., 2023
дaчынення дa прaцэдyры лaгiчнa-рaдыянaльнaй сiстэмaтызaдыi, a rny^Ara yжывaюццa для вопыту yспрымaння свету i прaд'яyлення яго моудш. У любой сiстэме, у тым лжу i моyнaй, пaрa1цыгмaтычныя спецыфiкaцыi i к^аф^^н aсноyвaюццa нa anai^n i сyпрaдьлеглыx цыферэнцыяльныx прыметax. Лдгак axpaKH тaго, што aдрознiвaеццa yлaснымi прыметaмi, у мове ëсць yсë, што рaспaзнaеццa пa свaix aдметныx рысax, што не бaчыццa, a зayвaжaеццa i aдзнaчaеццa. Ha нaшy думку, феномены «мaйго» i «свaйго» светay не aдрознiвaюццa бaчнымi прыметaмi i не знaxодзяццa y aATOrirax aпaзiцыi, a рaспaзнaюццa пa свaix вдавочнык xaрaктэрныx рысax. У «свaiм» i «чужым» свеце зayвaжaеццa не aсaблiвaе, a xaрaктэрнaе. Рознaе шмaткрaтнa xaрaктaрызyе сyтнaсны (essentia) бок рэцэпцьп, a тое, што aдрознiвaеццa, звязaнa з iснaвaннем (еxistentia).
Зayвaжaеццa, што yспрымaнне i прыняцце мaйго aжыццяyляеццa прaз сyпрaцьпaстayленне тaмy, што iм не з'яyляеццa, - не мaë. Aнaлaгiчнa «свaë» yсведaмляеццa як «не чужое»; нaпрыклaд: чужы, чужы чaлaвек, чyжaнiцa, чyжaк 'не тутэйшы чaлaвек, не мясцовы' [2, т. 5, кн. 2, с. 319]; свой 'не чужы, не зaпaзычaны', 'блiзкi' [2, т. 5, кн. 1, с. 96]. Aкaзвaеццa, што гантет' «свaйго-чyжогa» склaдaе yсë, што не з'яyляеццa, a выяyляеццa, г. зн. не можa не xaрaктaрызaвaццa выяуленчэсцю i не галежыць свету моунэй творчaсцi.
Склaднiкi «мaйго» i «свaйго» светay не пaрaУноyвaюццa. Ix можнэ только сyпрaцьпaстaвiць. Не aдбывaеццa тaксaмa ix iцэнтыфiкaцыя, aднaк пну^дня aжыццяyляеццa ayтэнтыфiкaдыя i рaспaзнaнне. Ayтэнтычныя сyтнaсцi «мaйго» i «свaйго» светay стaновяццa дaстyпнымi для рэдышенга y xодзе «фенaменaлaгiчнaй рэдyкцыi» (Э. Гусэрль) [3, с. 131], якaя «зaключaе y дужк1» пaзiтыyныя aзнaчэннi рэчaiснaсцi, прaяyленыя y прaцэсе iснaвaння чaго-небyдзь. Рэaльнa гэтa вышуляедад вa утоунегасщ моуды, што y свеце сутнэсцей («свaiм») нiчогa не iснyе пэ yстaнayленнi, г. зн. «тaк». Усë тут aкaзвaеццa y прынцыпе «не тaк».
Чужы свет не yлaдкaвaны пaводле «чaлaвечыx» прынцыпay: «Чужы свет - свет нерyxомы, сгатычны i плоск! Гэтa свет, у яшм нямa дыскрэтныx aб'ектay, i тaмy ëн yспрымaеццa нерaздзельнa» [1, с. 54]. Xaparaap склaдaльнiкay «чужога» свету зaключaеццa y грaнiчным yзроУнi ix aднaроднaсцi. МоУнaя свядомaсць у свaiм yспрымaннi элементay гэтaгa свету шумыс^ здымaе любыя ix рaспaзнaвaльныя рысы. У iм «^ë адно». Ba yсix выпaдкax нa «чужое» глядзяць нaсцярожaнa i з недaверaм. Aдчyжaнaсць - дaмiнyючaе пaчyццë, якое узшкэе дэ «несвядомыx» элементay чужога свету.
Хaрaктaрыстыкa «свэйго-чужогэ» перaвaжнa aжыццяyляеццa не столько y эдэгачным плaне («добрaе» - «доэнгае»), колькi y эспекце прэферэнцыi «свэйго» над «чужым»: Лепей свае лaпцi, як чужыя боты. Лепей свае блaгое, як чужое добрaе. Сваё лычш лепш чyжогa рaменцy. Лепш у сваей хamцы, як у чужым пaлaцы. У сваей хamцы добрa i сaбaчцы^; - Здыхляцiнa не здыхляцiнa, a свая! (I. Мележ). A. Б. Пянькоусш сфaрмyлявay гшотэзу эб iснaвaннi y моунэй свядомэсщ адметнэй фенaменaлaгiчнaй рэaльнaсцi - «свэйго свету» [1, с. 54]. «Свой» свет усвядомлены i aсэнсaвaны, г. зн. пэзнэны (aсвоены). Э. Гусэрль нaзывaе «свой свет» «^ш^вым светaм» (Lebenswelt, Umwelt) [4, с. 98].
Пaчyццë дэ «не свэйго» i усяго, што тэм знaxодзiццa, aкaзвaеццa iнтyiтыyнa-aдчyжaльным -«не тым». Этычгае yспрымaнне yнyтрaнa прaтэстyе супрэць усяго, што «не тэк»: Гaннa слyхaлa з двaiсmым пaчyццëм: пaвaгi da смелaсцi, рaшyчaсцi яго i - mрывогi. Не так mрэбa... Вельмi ж неaсцярожнa, нaпрaлом лез ëн: тб не рaззлaвay людзей, не cancaeay ycë. «Без пaдыходay»... Не зше нaшых. - Haшы не любяць maкогa... Янa пaвялa позiркaм - mвaры 6brni незaдaволеныя, зaцяmыя. Вочы вострыя, злыя. Не пaдaбaлaся, не yхвaлiлi... (I. Мележ). Этычнa-iнтyiтыyнaя негацыя «не тэк» спaдaрожнiчaе чэлэвеку y яго штодзëнныx пaводзiнax: - Можa што не так. То вы не сярдуйце... Я ad yсëй душы. Што дyмaю (I. Мележ).
Пабочнасць. Для фенaменaлогii yспрымaння не xapara^pra выдзяленне «трэцяга лшняга». Усë чужое штэрпрэтуеццэ як пэбочнэе; яно цэлкэм выпвдае з гармони i aкaзвaеццa выпадковым.
Сэмэя рaспayсюджaнaя меткэ тaмтэйшaгa свету i сэмы чэстотны iндэкс эд^жэння y сг^дыи жывога мэулення - зaйменнiк гэты (-aя,-aе,-ыя): Гэтаму тут не месцa... А гэты, што тут зaбыy?... А гэтага хто сюды ^rnay?... Чaго ëн тут рaссеyся?... i дэ т. п. (З рэзм.). Зэйменшк «гэты» aдзнaчaе рэферэнтэ, яш гас зэймэе падгас мэулення, эле негасрэдга y мayленнi не прысутшчэе [5, с. 64]. Як i прэформэ «гам», словэ «гэты» aдсылaе дэ aнтыподнara свету выпaдковaсцi. Aцзнaчaны зaйменнiк эбэвязэны свaëй прысутгасню выкэзвэнню i aтрымлiвaе сiтyaтыyнyю рэферэнцыю i сэнс тольш y кэнтынууме гаворш.
Зaйменнiк гэты укэзвэе нэ iндывiдyyмa (iндывiдa). Пэняцце «iндывiцyyм» iншы рэз беспaцстayнa aтaясaмлiвaеццa з пэняццем «эсобэ», a словэ am6a, у свэю чэргу, дэпускэе y свaiм aзнaчэннi ганяцце «iндывiцyyм», пэрэун.: iндывiдyyм 'эсобны чaлaвек, эсобэ' [2, т. 2, с. 544]; am6a
'асобны чалавек у грамадстве; щдывщуум' [2, т. 1, с. 285]. Аднак iндывiд - гэта прынцыпова не тое, што асоба. «Ншшх падстау няма, каб перакладаць "вдывщ" як асоба. Гэта самы сапраудны аб'ект i больш нiчога, только узяты з пэунага боку» [6, с. 318]. На думку А. Вяжбщкай, «выраз гэтыя яблык можа быць прадстаулены наступным чынам: гэтыя яблык - гэта нешта, кожная частка чаго з'яуляецца яблыкам» [7, с. 77-78]. «1ндывщам жа з'яуляецца не только чалавек, але i вось гэтая гара, i гэты алмаз» [8, с. 215].
Як сцвярджау Ю. С. Сцяпанау, адрозненнi у ступенi вдыввднасш рэал1й з'яуляюцца ютотныш для мовы. «Ступень iндывiднасцi абумоул1ваецца тым, да якой мяжы - ввду щ адасобленай асобiны - чалавек звычайна зауважае рознiцу пам1ж сутнасцямi таго цi iншага класа» [9, с. 160]. Разнастайныя азначэннi - «птушка» на палях кнiгi, зарубка на дрэве, крыжыш, драпiны i да т. п. - усе гэта пазамоуныя мети, яшя спрыяюць у далейшым распазнанню «гэтасцi» у знештм для чалавека свеце. Ва уах выпадках iндывiдуум аказваецца «мечаным».
Непрымальнасць «гэтага» у «свой» свет нярэдка выказваецца iранiчным выслоуем «гэтага тольк не хапае», склад якога варЧруецца ад адной сiтуацыi да другой сггуацьн: - Значыць прауда. 1рына прыкусыа губу: - Тольк гэтага не хапала... (М. Герчык); - Тольк мне етаго тут не хапала, - уздыхнуу Казакев1ч (Л. Левановiч); - Ай, якулгп... Тольк гэтага для поунага букета не хапала (А. Марчук); - Тольт гэтага мне для поунага шчасця не хапала... (З разм.). «Гэты» у сва1м свеце аказваецца непатрэбным, ад яго усяляк iмкнуцца пазбавщца: - А ужо як я ix [дзяцей] буду песцщь! Сваix! А гэты... Гэты... Навошта ён нам? Ён жа чужы!.. Ён лшт будзе! Мы яго з табою адвязем... У горад. У прыют (К. Калша).
Этычны змест «гэтага» абумоулены тым, што iм ажыццяуляецца рэферэнцыя элементау чужога свету. Вымауляючы «гэты N», моуца як бы цураецца рэферэнта: А xiба сапраудны амерыканец (японец, ктаец, немец i г. д.) скажа пра сваю радзiму: «у гэтай радзше». Як бы яму цяжка нi было, ён ведае - гэта яго радзiма, а радзiма адна (ЛлМ). Пра рэферэнта, да якога адсылае слова-метка «гэты», гавораць «за вочы». Яго абгаворваюць, абзываюць, клянуць; з яго кпяць. Кал1 ж, здараецца, што «гэты» прысутшчае у спуацын «тут», то узшкае эфект «вочнага трохкуттка», напрыклад: I з гэтым чалавекам я жыла столью гадоу. I гэтага чалавека я кахала ... (З разм.). - Ах ты гiдота. Голас прарэзауся ... Даша, скажы, цi будзеш ты жыць з гэтым чалавекам? (Г. Марчук); - А божа ж мой, бацюхны мае! Нашто мяне пакарау гэтай, тудэма-сюдэма, п'янщай, гэтай куксамордай, гэтай... гэтай (Я. Купала).
Займеншк гэты прэзентуе рэферэнта як выпадковага («гэты выпадак»). Дамшуючым у выказваннях з займеншкам гэты выступае сэнс непатрэбнасщ: - На чорта табе здалася гэтая старая качарга? - спытауся бацька (А. Асшенка); - Ах, сынок, мой любы, на халеры табе еты камсамол (Л. Левановiч); Чалавецтва неяк перажыве, калi ты не здаа гэтую пацяруху, -ён [рэдактар] паклау карэктуру на месца (М. Герчык). Ад «гэтага» адмахваюцца: - Але гэтыя... Тольк махнуць рукой ды плюнуць (А. Кажадуб).
Рэферэнты у посташ «гэтых» рэферэнтау не заслугоуваюць таго, каб пра iх думаць i гаварыць: Ды што з гэтым атрэп'ем гаварыць (М. Лобан). Памечаныя як «гэтыя», яны не прымальныя i непрыемныя для моуцы: Наляцеу коршакам на сына: «Кнь! Бач - ктжт яму! Поскудзь ету! Грамацей!.. Штоб i духу етаго не було» (I. Мележ); - А гэты... Гэты... Навошта ён нам? Ён жа лштм будзе! (К. Калша); З етым прыбуткам (дзецьмi) - бяры торбу ды у старцы iдзi (I. Мележ); А што мне зямля етая, калi з яе - нiчога (I. Мележ); Няхай бы ужо замазаная лта, хоць i параненая, але жыла без гэтай прыдумлiвай мтасэрнасщ чалавека, дыхала сваёй ктотай i ранай таксама (А. Казько).
Элемент «гэтага» свету адмауляецца у чалавечым абл1ччы; ен нярэдка прадстауляецца экзэмпляраш прыроднага свету, напрыклад: Што ж я, па-твойму, гэтаму быку вымову павiнен выносщь? (М. Прокша); Гэты зубр-адзшец Квакула i кватэру дауно размяняу (П. Мюько); Гэта не твой звар 'яцеу, а мой! Кабель гэты лысы паршывы! (П. Мюько); Мала каго за сваё жыццё ён ненавiдзеу так, як гэтае хлапчанё, шчанё гэтае прагавтае (I. Мележ); Сцixнi. Усё перадала гэтаму казлу, аб чым праау? (Г. Марчук).
Рэферэнты «гэтага» свету у гаворцы атрыЕ^ваюць аблiчча паузуноу. Можна дапусцщь, што такая акал1чнасць звязана з мiфам аб пракляцш Богам змея, яш з таго часу поузае па зямл^ Чалавек у «гэтым» свеце прадстауляецца не як Божае стварэнне, а як параджэнне «шжняга свету» -свету цемры (змяя, чарвяк, пачвара): Ад гэтай нянавiсцi так цешыць Зубрычава сэрца помавая радасць: дасталося аднойчы i гадзюцы гэтай (I. Мележ); Юнь сваю лтасць да гэтай змя1 Ён калкьщ над рабочымi таксама лiтасцi не меу (З. Бядуля); Ад гэтага гада усяго чакаць можна.
Гэты гад вылузнецца там, дзе другому i думаць няма чаго (I. Мележ); Памрэ вужака гэты ад гнеунае рук старога князя (А. Дударау); Бацька пашукау яе /Ганны/ руку, лагодна узяу у сваю. Ён азiрнууся: - А етай, гадзют, няма? (I. Мележ). - О, пакуль мы думалi, гадалi, дык гэтая гадаука жывым багажом абзавесцкя успела (А. Козел).
Сярод матывау, яшя гучаць у мауленш пры ужыванш метш-адчужэння «гэты», адзначым брыдкасць, бязлггаснасць, распуснасць: - Ах, абразша! Каралевiча! Носяцца з гэтым вырадкам!.. (К. Калша); - Ты акружыу сябе падхалiмамi, як сцяной, i сядзеу, што у дупле, нiчога не бачачы, акрамя гэтых пачвар (М. Лобан); - Бедная Гануля, загубiу яе гэты вгсельтк (Л. Левановiч); -Зратцыратавалi... Гэтыя канавалы каго хочаш давядуць да магшы (Г. Марчук). - Якяна тольк жыла з гэтым зверам (Л. Левановiч); «Ету круцёлку! - зноу прарвала Глушака. - Ету патдуху! К сабе у хату! На свае дабро!.. Блудтцу!» (I. Мележ); I давядзi справу да канца так, каб праз некальк дзен гэты стары смурод узяу цябе замуж (К. Чорны).
Яшчэ адна характарыстыка «гэтага» свету - бяздушнасць: Сымону здаецца, што гэтыя вочы не жанчыны, а чужыя, незнаемыя, неспагадлiвыя (З. Бядуля); /Вжтар/ маучау, не мог асмелщца сказаць Норы «бывай», бо бачыу, што яна чакае не гэтага бяздушнага «бывай», а нечага большага - ну, хоць бы нейкай надзеi на сустрэчу (А. Дамашэвiч).
Найбольшай iмпрэсii дасягаюць выказванш з меткай чужога свету «гэты» у выпадку акцэнтавання аспекту прадажнасщ i здрады: - Усе бабы языкамi абмываюць, што з гэтай б... звязауся, кабель няшчасны... ; А вось пра жонку думаць не хацелася: гэтая сучка не прападзе... Праз гэтую курву Палашку усе i пачалося... (Л. Левановiч).
Меткай адчужанасщ у выказванш выступае займеншк нейк (-ая,-ае-я): От вярнууся брат, радавацца трэба, а ей горка: чужы ен нейт, колю i злосны (С. Грахоусш); - Танька... нейкая чужая зрабшася... Чэснае слова падумала - зараз не па-нашаму загаворыць (А. Кажадуб); Не пазналi мы адзт аднаго... А ен... Ён чужы нейт, незнаёмы (П. Багданау). Рэферэнт, з яшм суадносщца займеншк нейт, для моуцы незнаемы: Ён напэуна i не ведае, што у горадзе жыве нейт Чарст (К. Крашва); З туманоу выплывае лодка. На ей рыбак, хлопчык i нейт чалавек у белай кашулг (А. Кучар); Яны [следчыя] успамiналi нейкую Зайку, нейкага Аркашу, кiвалi адно аднаму пальцамi (В. Хомчанка); - А у ix працуе там нейкг Карпюк, дык той нават якiясьцi раманы пша (ЛiМ).
«Нейкае» усведамляецца у постащ незнаемага. Асноватворная характарыстыка «чужога» свету - яго непазнанасць. I калi пазнанне есць найперш знаемства, то месца «там» аказваецца светам незнаемым - «нейшм». Знаемае не зведана, але спазнана («да драбнщ»), прывычнае. Стан азнаёмленасщ з чымсьщ не мае шчога агульнага з ведамi пра нешта - вядомасцю (параун.: знаемы i вядомы). Знаёмiцца - не значыць набываць веды, г. зн. агрымлiваць звестк аб чым-шм-небудзь. Феномен знаемства належыць да «пачаткау» i ажыццяуляецца у спуацьп ввдавочнасщ-неввдавочнасщ: Павел затрымау мехатзатарау i пачау знаёмщца (М. Гроднеу); Спачатку пазнаëмiмся... (Разм.). Гаворыцца аб «завочным» знаемстве, аднак наурад цi можна «завочна» ведаць.
У беларускай мове антыномiя вядомасцi i знаёмасцi зауважаецца у супрацьпастауленнi няпэуных займеннiкау i займеншкау са значэннем неакрэсленасцi, параун.: штосьцi, xтосьцi, але: што-небудзь, хто-небудзь; абы-што, абы-хто, але: што-кольвек, хто-кольвек; кожны, але: любы.
Характар знаемства этычны. Звычная этычная формула: Вельмi прыемна з вамi пазнаемщца. У адрозненне ад вядомасщ, знаемства не мае выхаду у сферу ведау i iдэалагiчнага па азначэннi пафасу. Чалавек не славщца сва1м знаемствам, аднак знаемства з другiм чалавекам (З самм N...) для яго гонар щ, наадварот, ганьба (ганебнае знаемства). З вядомасцю асацыпруецца канцэпт славы: славщца 'мець шырокую вядомасць у як1х-н. адносiнах' [2, т. 5, кн. 1, с. 197]. Момант праслаулення у славянских мовах уваходзщь у структуру уласнага iменi i служыць ярк1м сведчаннем удзельнай вагi асобы. Так, у дахрысщянсш перыяд (i прыкладна да XII ст.) старажытныя iM^^i тыпу Вышаслау, Тзяслау, Мечыслау, Святаслау, Радаслау, Яраслау, Мiраслау i да т. п. ужывалюя пераважна у элiтным княжацшм асяроддзi i сведчылi аб знатным паходжанш iх носьбiтаУ; параун. няслауныя iмёны «чэрнi»: Губа, Дзщ Ждан, Заяц, Любiм, Лют, Мал, Суxi, Худы i да т. п.
Знаемае - «мае» для чалавека, а незнаемае, наадварот, «чужое»: Слова «астрантура» было для мацi, ды i для сястры, зуам чужое, незнаёмае (У. Дамашэвiч); Сцепа бяжыць у цемень, дзе няма святла. Месца чужое, саусм невядомае (В. Гiгевiч); - Сынок, - сказала мацi чужым, незнаёмым голасам, - гэта будзе твой тата (А. Асшенка); - Ты здауся спачатку як чужы, незнаёмы (Л. Арабей).
Рэфеpэнт, з як1м сyaдносiццa зaйменнiк нейю, yспpымaеццa нязнaчным: I mbi мяне, maкогa чалавека, прамяняла на нейкага слесара! (П. Сaвоськa); Бацька y яго нейкая шышка на роуным месцы (Л. ГaУpылкiн). Ужыты y aдносiнax дa чaлaвекa, зaйменнiк нейк нaдaе pэфеpэнтy сэнс сaцыяльнaй непayнaвapтaсцi. Пaчyццë нiкчэмнaсцi pэфеpэнтa yзмaцняеццa пеяpaтыyнымi нaзоУнiкaмi: - Найшла з юм цягацца - з атопкам нейкм (Я. Скpыгaн); Свam aдрaзy вывaлiy скаргу. - Лayрэ-эн, mы рaзyмееш, нейк алкаш ужо ycë перaбрay (А. Kap^R); Глyшaк папракнуу: - Цераз нейкую галадранку cвеmy не бачыць (I. Mележ); Вось прадам медаль, i, глядзь, нейкая фурфыра намаляваная бyдзе насщь маю «aдвaгy» y выглядзе зaвyшнiцы (Kaпыловiч); Блецькараз прыггледзеуся, шmо mой [Гaлвaс] у нейкага абарванца выйграу y кaрmы грошы (K. Чоpны).
Н^элта y выкaзвaнняx з зaйменнiкaм нейк aкцэнтyеццa нaтypaльнaя y^a^y^ та пpышэльта. ^ым^ы чaлaвек чужы i незнaëмы. Ён можa быць i добpы, i лixi, тaмy дa яго стaвяццa з пеpaсцяpогaй: Прыйшоу нейк малады паэцк (А. Kap^x); Прыбыту з нейкОм тыпам, aпрaнymbm не пa-мяcцовamy (А. Kap^E); - На вашыа вaчax xлопец юшкай зaлiвaеццa, а вы за нейкага прыблуду... (K. Kaлiнa); I Раман пaдyмay: - Не тачай, як нейт «курорттк», можа родзiч як цëmцы Таццяне; Здзiвiycя, шmо не бачыту яго mymраней: мусщь, нейкаяулада прыбыла, ц мала шmо... (Н. Maеyскaя).
^aparay™ сэнс зaйменнiкa нейк выpaзнa выяyляеццa y rax выпaдкax, кaлi ëн yжывaеццa з таумыстай штэнцыяй пpынiзiць вapтaсць pэaлii чужого светy, нaпpыклaд: - Ну, як жа пану Aдольфy спадабауся наш мужыцш maнец? Як я yвaжaю, дык лепей у вас лявонixa выаодзе, чымся тое нейкае «падзшварта» (Я. Kyпaлa); - Вы шmо, Вера Рыгорауна, мудрэй прыдумаць тчога не мaглi? Трэба ж дадумацца cmавщь нейкага «Змея Гарыныча» (С. ГpaxоУскi). Чaсцей чужым i нявapтым aкaзвaеццa тое, што не «тут» - зa мяжой: - Навалакла нейкага замежнага дабра поуную xamy... (З paзм.); - Дyxaм яго mы умацуй незалежным, каб ycвядомiy нарэшце сябе, каб на xiмерax ужо не гaрбеy, н на cвaix, нi на нейшх замежных (С. Шax).
Hезнaëмы pэфеpэнт у свядомaсцi моуцы зayсëды пayстaе як «нейю не maкi»: Ён [Валодзя] у нас яшчэ змоладу 6ыу нейк вывгхнуты (M. Maшapa); - Бесталковы mы нейщ - сварылася на Серaфiмa ^mrn Капа (А. Асшенкя). Было б павший у «нетaкоУкaсцi» pэфеpэнтa бaчыць момянт неaдпaведнaсцi яго пэуным нapмaтыyным yстaноУкaм. Bыстyпaючы у якaсцi мети aдчyжaльнaсцi, зaйменнiк нейк выяуляе сэнс н^вы^яс^; «не тяк1» - гэтя не тяк1, як зayсëды, непpывычны. У aдpозненне яд paзyмення i кaнцэшyaлiзaцыi свету вя yсведaмленнi не aктyaлiзyеццa пaняцце ноpмы.
Aдчyжaнaмy стayленню дя незнaëмaгa pэфеpэнтa спaдapожнiчaе пaчyццë стpaxy. У шэpaгy выпaдкay чужясць можя змяняцця ня aдкpытyю нягамсдь, aсaблiвa кaлi pэфеpэнцыя aдбывaеццa у iдэaлaгiчныx кaнтэкстax: - Яго ж [мaëрa], mы ведаеш, пaрaнiy нейк злыдзень (Л. Пpокшa); -Нейк ублюдак старога свету пакаркау над рэвалюцыйным мiнyлым, а mы i вушы рaзвеciy. Слабец! (А. Асшенкя).
Зяйменшк нейк выкapыстоУвaеццa з меткяй яд^жэння - словям maм. Рэяльня дя кожнaгa выпядку aдчyжaльнaгa y^raan^ зaйменнiкa нейк можня пaдстaвiць iндэкс «знешняга» места -энклпычную чясщцу maм (нейш - нейш там). Тямтэйшы чужы свет i ^breyr^m у iм элементы, таводле моуцы, не усяляюць yпэyненaсцi i не вapтыя тяго, кяб npa ix думяць i гaвapыць: Здзiyляycя Кароль, шmо за нейкш там разгаворы Клiмay amрbmay сем гaдоy, ^ольп ж, кольк даюць за зaбойcmвa; Клiмay Ужо не чакаy адказу на свае cкaргi, цяпер пракурорам i судам не да нейкага там зэка, сядзщь i няxaй сядзщь (B. Хо^янет); Дзяжурная ymaлопiлacя у гaзеmy, рабша выгляд, шmо ткольк яе не цiкaвiць гаворка Кamловa з нейкай там Людай Гусак (Л. ГaУpылкiн); - Бабы зaycëды языкaмi любяць mрaпaць. Мала шmо там Сабастыянха нейкая гаварыла (K. Чоpны).
Чястя зяйменшк нейк выстутае у выкaзвaннi paß^ ся словяш, яшя нaзывaюць бязлaднa-xaaтычнyю масу - як чялявечы (татоуп), тяк i pэчыyны: Прыпынак. У mрaлейбyc yвaxодзiць нейк зброд. Твары у шыроrnx усмешкаж (Л. Пpокшa); «Юнь mы, мама, нейкую дрэнь, забабоны», -угаворвау мamкy Яуген (Л. Пpокшa); Яны, можна сказаць, нейкая шваль, разважаюць цвяроза (Л. Пpокшa); Нейкае зрэб'е, шарачок, лыка, злямцаваная кудзеля злiвaлicя у шчыльную сцяну (K. Чоpны); У чарацяным гушчары шчабеча ды ша^ае нейкая пmyшынaя дробязь (Я. Бpыль); Дома усе ведаюць, шmо кaлi Ар^м Iвaнaвiч гаворыць maкiя рэчы, у яго на працы былi нейкш прыкрасц (I. Mележ).
Maсa yспpымaеццa у ягасщ неpaспaзнaвaльнaгa штоку. З кaтэгоpbIяй збоpнaсцi aсaцbripyецта пpbIкметa неapгaнiзaвaнaсцi i aнapxiчнaсцi; rnpay^: лад, яле парадак. Maсa не збipaеццa, a пaмнaжaеццa, нaзaпaшвaеццa: сволач (збоpн.), яле: пошасць, набрыдзь i дя т. п. Сэнс мaсaвaсцi пpысyтнiчaе у дзеяслове навалачыць, яш уж^хвяецця у ядным кянтэксце з сyбстaнтывaвaным
займеннiкам нейкг. - Навалакла сюды нейтх поуную хату... Раз сяброую, дык абавязкова прывесцI жыць да бацькоу (А. Карпюк); параун.: звалачы <у адно месца> i навалачы <сюды>. - От прыпруцца леггёншчыт ц1 яшчэ нейкая навалач, - што тады... (С. Грахоусш); Яны [супрацоунт] адзт за адным мтьгаюць пауз дзверы, I хоць бы якая сволач прыпытлася I сказала: - А чаго табе тут нудзщца, гайда самною... (М. Кусянкоу).
Займеншк нейк1 ужываецца таксама з множналiкавымi назоушкаш: З таюм вялтм багажом здабыткау за спгной, як меуся у Серафгма 1ванав1ча, можна было не звяртаць увагг на нейкх там кузьмоу кузьмiчоy... (А. Асшенка). Абстрагуюча-адчужальны змест часцщы там актуалiзуецца таксама, калi яна ужываецца разам з займеншкам усяляк i плюралiзаванай формай назоушка, напрыклад: Таюя модныя цяпер пошасцг, як гтертатя I усяляшя там тфаркты, збгваюць з ног у першую чаргу маларухавых I незагартаваных фЫчнай працай асоб (М. Паслядовiч); - Мне сказал¡, што ты бываеш у нейтх ТамЫтых? - спытауся Марк (А. Асшенка). У адрозненне ад класа, мноства - пазбауленыя адрознення элементы. Крайняя ступень прышжальнасщ дасягаецца шляхам спалучэння займеншка нейкг з рэферэнташ са значэннем дробнасщ: Што яму была нейкая казюрка -1нжынер (В. Супрунчук).
Этычны сэнс пеяратыунасщ змяняецца на ацэначнае значэнне, калi замест няпэунага займеннiка нейкг ужываецца неакрэслены займеннiк яю-небудзь. Мне здалося, што вы з тых летуцентц, як1х кранае якая-небудзь казюрка ц1 пакрытая пылам зёлка (Т. Бондар). У ташм ужыванш фенаменалопя успрымання заступаецца семантыка-прагматычныш адносiнамi да прадмета, перш за усе, непавагай да яго. Прагматычную значнасць набывае момант неабранасщ. Аб'ект, на як1 указвае займеннiкяю-небудзь, не з'яуляецца абраным, а таму не уяуляе для суб'екта маулення прагматычнай значнасцi: яю-небудзь 'не заслугоувае увагi; нязначны' [2, т. 5, кн. 2, с. 499]. З iм не лiчацца, напрыклад: - Машына гэтая далгкатная, яна не любщь, кал1 дакранаецца да яе як-небудзь таптун, а не сапраудны вадзщель (А. Кулакоусш); - Аддадуць цябе за шляхцюка якога-небудзь, I не пабачымся (С. Грахоусш).
Прагматычны змест займеншка яю-небудзь грунтуецца на уяуленш аб утылггарнай нязначнасщ прадмета, напрыклад: - Машына - гэта ж вам не як-небудзь аблезлы конь (А. Пальчэусш). У прагматычнай функцьп займеншк яю-небудзь часта выкарыстоуваецца у рэдукаванай форме, напрыклад: Людз1 маучал1: таю час можа знойдзецца гадзюка якая, I тады памгнай, як звалI чалавека (Ю. Шчарбакоу); Нават самаму дужаму чалавеку, кал1 на яго з-за вугла юнецца як плюгавец, дык можа надаваць добра, пакуль той ачомаецца (А. Сабаленка).
Заключэнне
Дзякуючы фенаменалапчным iмплiкацыям у сггуацып жывога маулення ажыццяуляюцца усведамленне i стратыфшацыя рэальнасцi паводле антыподнага прынцыпу «свае-чужое». Пераважная частотнасць у ходзе моуных зносiн шструментау адчужэння вышкае з надзеннай патрэбай распазнання чужога, якое у алу сваей непазнанасцi можа аказацца непрыемным i непрымальным для чалавека.
Фенаменалапчныеш iмплiкацыямi ажыццяуляецца стратыфiкацыя рэальнасцi паводле антыподнага прынцыпу члянення свету на «свае» i «чужое». Гэты прынцып ярка выяуляецца у кантынууме жывога маулення i дыяметральна накладваецца на фенаменалопю успрымання i усведамлення рэчаюнасщ. Асноватворныгш элементамi адчужэння выступаюць у беларускамоуным мауленнi словы, якiмi iмплiкуюцца сэнсы пабочнасцi i незнаëмасцi.
СП1С АСНОУНЫХ КРЫН1Ц
1. Пеньковский, А. Б. О семантической категории «чуждости» в русском языке / А. Б. Пеньковский // Проблемы структурной лингвистики, 1985-1987 / АН СССР, Ин-т рус. яз. ; отв. ред. В. П. Григорьев. - М. . Наука, 1989. - С. 54-82.
2. Тлумачальны слоушк беларускай мовы : у 5 т. / АН БССР, 1н-т мовазнауства ; пад агул. рэд. К. К. Атраховiча (К. Кратвы). - Мшск : БелСЭ, 1977-1984. - Т. 5 (6 кн.).
3. Гуссерль, Э. Идеи к чистой феноменологии и феноменологической философии : пер. с нем. / Э. Гуссерль. - М. : Акад. Проект, 2009. - 215 с.
4. Гуссерль, Э. Логические исследования. Пролегомены к чистой логике : пер. с нем. / Э. Гуссерль. - М. . Акад. Проект, 2011. - 285 с.
5. Суперанская, А. В. Общая теория имени собственного / А. В. Суперанская. - М. : Наука, 1973. - 366 с.
6. Ломтев, Т. П. Структура предложения в современном русском языке / Т. П. Ломтев ; под ред. Н. Д. Арутюновой. - М. : Изд-во МГУ, 1979. - 198 с.
7. Вежбицкая, А. Язык. Культура. Познание / А. Вежбицкая ; отв. ред. и сост. М. А. Кронгауз ; вступ. ст. Е. В. Падучевой. - М. : Рус. словари, 1997. - 411 с.
8. Булгаков, С. Учение об ипостаси и сущности в восточном и западном богословии / прот. С. Булгаков // Философско-литературные штудии : [сб. ст.] / Белорус. гос. ун-т, Центр соц.-гуманитарных наук, Лаборатория методолог. проблем исслед. духов. наследия ; редкол.: Е. Н. Бодров (отв. ред.) [и др.]. - Минск, 1992. - Вып. 2. - С. 209-232.
9. Степанов, Ю. С. В трехмерном пространстве языка: семиотические проблемы лингвистики, философии, искусства / Ю. С. Степанов ; отв. ред. В. П. Нерознак. - Изд. 3-е. - М. : URSS : ЛЕНАНД, 2015. - 331, [3] с.
Паступгуурэдакцыю 03.03.2023 E-mail: yu_ll_yy@mail.ru
Yu. A. Kaptsova
PHENOMENOLOGY OF ALIENATION AND VERBAL BEHAVIOR OF HOMO LOQUENS
The essence of the philosophical concept of "alienation" is considered in the context of the "living word of a living person" (M. Bakhtin). The Belarusian-language implications in which there is a motive of alienation are described. The components "own" and "alien" are not interpreted as oppositional, but are recognized as antipodes and orient a person in the life world as in a phenomenological reality. The implications with the meanings of "side effect" and "ignorance", which are fundamental in the verbal behavior of the speaker, are analyzed.
Keywords: the phenomenon of of own/alien, polarity, phenomenology of perception, linguistic implications of foreignness.
