Научная статья на тему 'ФАРҒОНА ВОДИЙСИ ТАБИИЙ РЕСУРСЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ ВА МУҲОФАЗА ҚИЛИШНИНГ ГЕОГРАФИК АСОСЛАРИ'

ФАРҒОНА ВОДИЙСИ ТАБИИЙ РЕСУРСЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ ВА МУҲОФАЗА ҚИЛИШНИНГ ГЕОГРАФИК АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
61
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЭКОЛОГИК ВАЗИЯТ / ОПТИМАЛЛАШТИРИШ / ТАБИИЙ РЕСУРСЛАР / ГЕОТИЗМЛАР / ГЕОЭКОЛОГИЯ / ЛАНДШАФТ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Қўзибоева О.М., Азимжонова Ш.

Фарғона водийси табиий ресурсларидан оқилона фойдаланиш, экологик вазиятни оптималлаштириш, дарё терассаларидан фойдаланиш, суғорма дехқончиликни ривожлантириш принципларига эътибор бериш масалаларига қаратилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FERGHANA VALLEY IS A GEOGRAPHIC AREA OF NATURAL RESOURCE USE AND PROTECTION BASICS

Attention is focused on the issues of rational use of natural resources of the Ferghana Valley, optimization of the ecological situation, use of river terraces, attention to the principles of development of irrigated agriculture.

Текст научной работы на тему «ФАРҒОНА ВОДИЙСИ ТАБИИЙ РЕСУРСЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ ВА МУҲОФАЗА ҚИЛИШНИНГ ГЕОГРАФИК АСОСЛАРИ»

Кузибоева О.М., г.ф.д.

Куцон давлат педагогика институти

Азимжонова Ш.

Андижон давлат педагогика институти

ФАРГОНА ВОДИЙСИ ТАБИИЙ РЕСУРСЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ

ВА МУХОФАЗА КИЛИШНИНГ ГЕОГРАФИК АСОСЛАРИ

Аннотация: Фаргона водийси табиий ресурсларидан оцилона фойдаланиш, экологик вазиятни оптималлаштириш, дарё терассаларидан фойдаланиш, сугорма дехцончиликни ривожлантириш принципларига эътибор бериш масалаларига царатилган.

Калит сузлар: экологик вазият, оптималлаштириш, табиий ресурслар, геотизмлар, геоэкология, ландшафт.

Kuziboyeva O.M.

Kokand State Pedagogical Institute

Azimjanova Sh. student

Andijan State Pedagogical Institute

FERGHANA VALLEY IS A GEOGRAPHIC AREA OF NATURAL RESOURCE USE AND PROTECTION BASICS

Annotation: Attention is focused on the issues of rational use of natural resources of the Ferghana Valley, optimization of the ecological situation, use of river terraces, attention to the principles of development of irrigated agriculture.

Key words: ecological situation, optimization, natural resources, geosystems, geoecology, landscape.

ФарFOна водийси кадимдан ахоли зич яшаб келаётганлиги сабабли экологик вазиятини яхшилаш ва оптималлаштириш энг мухим вазифалардан бири хисобланади. ФарFона водийси табиий ресурслари ва геотизмлардан самарали фойдаланиш, табиий ресурсларни кайта тикловчи янги техника ва техниологияларни ишлаб чикишни ва ишлаб чикариш жараёнига жалб килиш кайта тикланадиган ресурслардан окилона фойдаланишимиз керак.

Геоэкологик муаммоларни бартараф этишда дастлаб кичик худуд доирасида тахлил килиш ва олдини олиш чора- тадбирларини ишлаб чикиш керак.

XX асрнинг иккинчи ярмида, айникса, XXI асрнинг бошларида табиатни мухофаза килишнинг илмий ва амалий ишлар олиб бориш ишлари кенг доирада олиб борилмокда. Бу даврларда турли фанлараро алоканинг кучайиши арафасида турли фан тармоклари, жумладан геоэкология фани вужудга келди ва ривожланди. Шундай килиб, геоэкологик тадкикотлар жамиятнинг баркарор ривожланишини таъминлаш, табиий ва маданий ландшафтларни функционал бирлиги асосида кулай экологик мухитни саклаш, бойитиш ва оптималлаштиришга каратилиши лозим.

Табиатни мухофаза килиш ва табиий ресурслардан окилона фойдаланиш борасида куплаб олимлар, жумладан Э.Л.Золотарев (1972), В.М.Легостаев (1975), В.А.Анучин (1978), А.И.Печерин (1978), Ю.К.Ефремов (1978), В.С.Преображенский (1985), П.Гуломов (1985; 1990), Т.Г.Рунова (1985; 1987), Н.Ф.Реймерс (1990) А.Рафиков (1997, 2002) О.АбдуFаниев (2010) А.Назаров (2007) бошкалар томонидан томонидан олиб борилган.

ФарFона водийсида суFориладиган ерлардан экстенсив усулда фойдаланишга катта эътибор берилиб, купинча табиат конунларини хисобга олмаслик окибатида табиат ва жамият уртасидаги муносабатлар туFри йулга куйилмаганлиги куриниб колди. Чунки, юзага келган салбий окибатлар хажми водимиз ахолиси организмида юза келган нохуш касалликларни авж олишига, суFориладиган ерларни мелиоратив холати ёмонлашишига, тупрок дегредатциясига ва эрозиясига сабабчи булмокда.Бундан куриниб турибдики табиат конунларининг барчасига нисбатан эътиборли булиш хамда табиатдан фойдаланиш вамухофаза килиш жараёнларида уларни эътиборга олиш лозим. Табиат билан жамиятнинг узаро алокаси ва унинг геоэкологик холатга таъсирини тахлил килишда куйидаги табиат конунларини эътиборга олиш максадга мувофикдир:

Адирларни узлаштирилиши ва дарёларнинг юкори террасаларида сугоришнинг ривожлантирилиши, куйи террасаларда грунт сувлари сатхининг кескин кутарилиб кетишига сабаб булади. Юкори юзаларда ирригация тараккиётини режалаштириш жараёнида унинг куйи террасалардаги окибатларини, яъни сабаб-окибат занжирини туFри хисобга олиш жоиз, акс холда номакбул жараёнларнинг худудий шаклланиши кузатилади.

Уз навбатида хар хил ресурслар хужаликнинг тараккиётига сезиларли таъсир этади. Аксинча, табиий шароитнинг бир хил булиши ресурсларнинг хам камбаFал ва кам турда булишига олиб келади. Дарвоке, худуднинг ресурслар эвазига ривожланиши суст кечади.

Саноат ва кишлок хужалиги ишлаб чикаришининг бу конунга асосланиши айни муддао. Одатда, табиий комплекслар барча компонентларининг узаро боFликлик хусусияти, улардан бирининг ташки

таъсир натижасида узгариши билан колган компонентлар хам "акс-садо" тизимида узгаришга мойил булади. Бу ходиса окибатда табиий комплекснинг узгаришига олиб келади. Бунинг натижасида экологик ва ижтимоий-иктисодий узгаришлар купинча салбий натижа билан тугайди. Демак, компонентларнинг узаро боFликлик хусусияти ресурсларни муомалага киритишда субъектнинг диккат-эътиборида булиши лозим.

Баркарор ландшафт унинг ресурсларидан фойдаланиш чоFида уз структурасини узгартирмай ривожланиш йулида булади. Бунга унинг уз -узини тозалаш ва тикланиш кобилиятлари ёрдам беради. Тозаланиш одатда табиий комплекснинг инсон хужалик фаолияти жараёнида ифлосланишга берилмаслиги ёки ифлосланганда хам тез муддатда уз -узини тозалаши тушунилади.

М.А.Глазовскаянинг (1988) уктиришича, агарда ландшафт техноген чикиндилардан тозаланиш хусусиятига эга булса, у холда бу ландшафт баркарорлик хусусиятига эга булади. В.С.Преображенский ва бошкаларнинг (1988) таъкидлашича, ландшафт инсон хужалик фаолияти таъсирида узгариб, уз структурасини узгартирса, лекин ушбу таъсир маълум вактдан кейин тухтаганда, у яна аввалги структурасини тиклай олса, бу ландшафт хам баркарор хисобланади. Бирок табиатда бундай ландшафтлар кам учрайди. Бинобарин, ландшафт ресурслари хужалик муомаласига киритилганда унинг бу хусусиятига алохида ахамият бериш лозим, чунки, структуранинг бузилиши нафакат табиий шароит, балки, унинг бойлигига хам жиддий путур етказади.

Табиатдан фойдаланиш геотизимларни узгарувчанлик хусусиятигабоFлик, чунки уларнинг бекарорлиги мавжуд бойликларнинг ишлатилишини мураккаблаштиради, камбаFал-лаштиради. Бундай вазиятда худудда эхтиёткорлик чораларини куриш лозим, яъни геотизимларнинг ресурсларини муомалага киритиш жараёнида уларнинг узгариш даражаси нечоFлик паст булишига харакат килиниши самарали натижа беради. Кучли узгарган ландшафтларнинг бойликлари хам шунга мувофик камайиб боради хамда уларнинг уз-узини бошкаруви хам сусайиб кетади, шунингдек инсон томонидан курсатиладиган бошкарувга карам булиб колади.

Х,ар бир ландшафт узининг структурали динамик холатига мувофик маълум узгариш ёхуд тараккиёт йуналишида булади. Бунда айтайлик, тупрок эрозияси ёки шурланиши, камбаFаллашуви ва бошкалар ривожланиши кузатилса, ресурслардан фойдаланиш жараёнида ушбу номакбул ходисаларни олдини олиш, албатта, диккат марказда булиши, ишлаб чикаришни узлуксиз хом ашё билан таъминлашни кафолатлайди. Орол денгизи сатхининг тушиб бориши туфайли Амударё дельтасида кучли тарзда чуллашиш ривожланаётган бир фурсатда ушбу ходисанинг олдини олиш тадбирларини куллаган холда яйлов ёки ер ресурсларидан фойдаланишга киришиш мумкин. Ёки мазкур (Наманган) вилоят tof олди

худудидаги ерлардан суFорма дехкончиликда фойдаланиш бошланган такдирда энг аввал эрозияни олдини олувчи чоралар негизида ер узлаштиришга киришиш лозим.

Табиий мухитнинг инсон омили таъсирида ифлосланиш даражасини хисобга олиш, бойликлардан фойдаланиш жараёнида эътиборга лойик. Худуднинг турли чикиндилар билан ифлосланиши, шунингдек унинг кашшоклик тоифаси бойликларни муомалага киритишда мезон вазифасини утайди. Бундай вазиятда аввало ландшафтнинг кандай гурухдаги технологик чикиндилар билан ифлосланганлиги устувор ахамиятга эга, хусусан OFир металлар, нефт махсулотлари, органик бирикмалар, радиация элементлари (радионуклидлар) ва бошкалар билан ифлосланганлиги аникланиши лозим. Шунга караб уларни тозалаш ва бартараф килиш йуллари изланади. Одатда худуд техноген ёки биоген ва бошка чикиндилардан обдан холи килингандан сунг ресурслар муомалага киритилиши иктисодий самарадорликни таъминлайди.

Утган асрнинг охирларидан бошлаб бошка фанлар сингари география фанида хам экологиялашув жараёни юз берди.

Юкорида курсатиб утилган экологик муаммолар Республикамиз худудида табиий шароит ва уларнинг антропоген таъсирга берилувчанлик даражаси, табиат конуниятлари хамда антропоген таъсир даражасига боFлик холда мураккаб тарзда акс этади. Бу эса Республикамизда баркарор ривожланишни таъминлаш учун мамлакатимиз худудини экологик хавф-сизлик жихатдан раёнлаштириш зарарияти мавжудлигини курсатади. Хулоса сифатида шуни айтиш мумкинки, худудларни экологик хавф -сизлик жихатдан раёнлаштириш жамиятни баркарор ривожланишини таъминиаш учун хар бир худудга тегишли стратегик тадбирлар тиз-имини ишлаб чикиш имконини беради.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Abduganiev O. I., Turdiboyeva S. Estimation of ecological-economic condition of territories (on the example of Ferghana regions) //Экономика и социум. - 2019. - №. 5

2. КУЗИБОЕВА, О., & ХАМИДОВА, Н. ФАРГОНА ВОДИЙСИНИ ТАБИИЙ ГЕОГРАФИК ЖИХАТДАН РАЙОНЛАШТИРИШИ. Бахтинур АБДУЖАББОРОВ.

3. 2.Кузибоева О.М., Хамидов А.А. ФарFOна водийсида табиий географик районлаштириш ишларини такомиллашуви // Янгиланаётган Узбекистонда география: фан, таълим ва инновация. Республика илмий-амалий конференцияси материаллари. - Тошкент, 2021. -Б. 80-84.

4. Кузибоева О., Исроилова О. Иклим узгариш шароитини Жанубий ФарFOна дарёларининг сув режимига таъсири // Комплекс географик тадкикотлар: инновация ва амалиёт. Республика илмий-амалий конференцияси. - Андижон, 2022. -Б. 32-35.

5. Кузибоева О., Назаров Х., Исроилова О. Жанубий ФарFона иклим курсаткичлари ва ер ости сувлари динамикасини ландшафтларга таъсирини тадкик этиш // Комплекс географик тадкикотлар: инновация ва амалиёт. Республика илмий-амалий конференцияси. - Андижон, 2022. -Б. 29-31.

6. Хужаев В., Кузибоева О. Географическая оценка природной среды // Борбордук Азиядагы эл аралык мамилелердин, гуманитардык жана табигый илимдердин актуалдуу проблемалары: учурдагы абалы жана келечектери. Международная конференция. - Ош (Кыргызтан), 2019. -С. 317-321.

7. Кузибоева О.М., Хамедов А. Развитие географических основ для оптимизации геоэкологических ситуаций юго-западной Ферганы // Экономика и социум. №1(92), 2022. -Б. 2-6. (11.00.00; Мустакил давлатлар хамдустлиги мамлакатлари нашрлари №11).

8. Кузибоева О.М. ФарFона бототи ландшафтларини замонавий усулларда тадкик этиш хамда улар асосида ландшафтлардаги узгаришларни бахолаш // Фан ва жамият. 3-сон. -Нукус, 2021.-Б. 32-34. (11.00.00; Миллий нашрлар №10).

9. Кузибоева О., Расулов Э. ФарFOна бот^ини геоморфологик тузилишини урганиш // Фан ва жамият. 3-сон. - Нукус, 2021. -Б. 34-36. (11.00.00; Миллий нашрлар №10).

10. Кузибоева О. // Узбекистон Миллий университети хабарлари. №3/1/1-сон. -Тошкент, 2021. -Б. 216-218. (11.00.00; Миллий нашрлар №7).

11. Кузибоева О., Хамедов А. Жанубий^арбий ФарFOна ландшафтларини тадрижий узгариши билан иклимий курсаткичларни уртасидаги боFланишлар // Узбекистон Миллий университети хабарлари. №3/1/1-сон. Тошкент, 2021 -Б. 282-284. (11.00.00; Миллий нашрлар №7).

12. Qo'ziboyeva О., Sobirova К^а^'опа vodiysi landshaftlarining rivojlamsh tendensiyasini o'rganilish tariхi // Samarqand davlat universiteti ilmiy tadqiqotlar aхborotnomasi. - Samarqand, 2021, 5-son. -Б. 74-77. (11.00.00; Milliy nashrlar №4).

13. Кузибоева О. Худуд ландшафтлари тадрижий узгаришлари билан иклимий курсаткичларининг уртасидаги боFланишлар тахлили // Узбекистон Миллий университети хабарлари. №3/2-сон. -Тошкент, 2021. -Б. 184-186. (11.00.00; Миллий нашрлар №7).

14. Мелиев Б., Кузибоева О. Ландшафтларни тадкик этишнинг замонавий усуллари // Узбекистон Миллий университети хабарлари. №3/2. Тошкент, 2021. -Б. 195-197. (11.00.00; Миллий нашрлар № 7).

15. Qo'ziboyeva О., Meliev В., Do'sbekov S. Farg'ona vodiysi janubiy-g'arbiy qismidagi о^тИк^ dinamik (fenologik) o'zgarishining landshaft

tahlili // Samarqand davlat ип^егайей ilmiy tadqiqotlar aхborotnomasi. -Samarqand, 2021. 3-son.-B. 108-113. (11.00.00; МПНу nashrlar №4).

16. Kuziboyeva O. Landscape - Land reclamations approach in the study of conical landscape complexes // The American Journal of Applied Sciences.2020. SJIF:5.276. -P. 1-6. (Йирик нашриётлар ва маълумотлар базасига эга нашрлар. CrossRef №35, Journal Impact Factor №2).

17. Kuziboyeva O. Issues of optimization of geoecological situation in Fergana Valley // Multidisciplinary Peer Reviewed journal. Volume 6, Issue 11, 2020. -P. 445-450. (Йирик нашриётлар ва маълумотлар базасига эга нашрлар.DirectoryIndexingofInternationalResearchJournals -CiteFactor № 16).

18. Khamidova N. N. Speech exercises as a necessary component of the formation of the communicative personality of students in teaching foreign languages". Английский язык в сфере профессиональной Коммуникации vii всероссийская молодежная научная конференция Kazan. 2021

19. Sevinch, N. (2022). ANALYSIS OF TRANSLATION PROBLEMS OF ENDEARMENT TERMS. BARQARORLIK VA YETAKCHI TADQIQOTLAR ONLAYN ILMIY JURNALI, 359-362.

20. Raskhodova, I. A., and N. N. Khamidova. "THE ORIGIN OF THE CATEGORY OF INTENSITY IN LINGUISTICS AND STAGES OF ITS DEVELOPMENT." In ПРИКЛАДНАЯЭЛЕКТРОДИНАМИКА, ФОТОНИКАИЖИВЫЕСИСТЕМЫ -2021, pp. 549-551. 2021.\

21. Raskhodova, I. A., and N. N. Khamidova. "FEATURES OF PHRASEOLOGICAL UNITS IN LINGUOCULTURE." In Современные проблемы филологии, педагогики и методики преподавания языков, pp. 140-142. 2020.

22. Khamidova, N. N. Effectively engaging text as a basic unit of communication in EFL in learner centered classroom / N. N. Khamidova, I. A. Raskhodova // Английский язык в сфере профессиональной коммуникации: Сборник тезисов докладов VII Всероссийской молодежной научной конференции, Казань, 15 ноября 2021 года. - Казань: ИП Сагиева А. Р., 2021. - P. 136-137. - EDN OFMMJB.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.