Научная статья на тему 'ФАРҒОНА ИҚТИСОДИЙ РАЙОНИДА ТАШКИЛ ЭТИЛГАН КИМЁ САНОАТ КОРХОНАЛАР ФАОЛИЯТИНИНГ ГЕОГРАФИК ТАВСИФИ'

ФАРҒОНА ИҚТИСОДИЙ РАЙОНИДА ТАШКИЛ ЭТИЛГАН КИМЁ САНОАТ КОРХОНАЛАР ФАОЛИЯТИНИНГ ГЕОГРАФИК ТАВСИФИ Текст научной статьи по специальности «Социальная и экономическая география»

CC BY
61
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ФАРғОНА ИқТИСОДИЙ РАЙОНИ / КИМЁ САНОАТ / ТАРМОқЛАР ТАРКИБИ / ҲУДУДИЙ ТАРКИБ / КИМЁВИЙ МАҲСУЛОТЛАР / КОКС ВА НЕФТНИ қАЙТА ИШЛАШ / РЕЗИНА ВА ПЛАСТМАССА БУЮМЛАРИ / ФАРМАЦЕВТИКА САНОАТИ / КОРХОНАЛАР СОНИ ДИНАМИКАСИ / МАҲСУЛОТ ИШЛАБ ЧИқАРИШ ҲАЖМИ

Аннотация научной статьи по социальной и экономической географии, автор научной работы — Abdinazarova H.O.

Мақола Фарғона иқтисодий районида ташкил этилган кимё саноат корхоналар фаолиятининг географик тавсифига бағишланган. Унда 2005-2020 йилларда ташкил этилган кимё саноат корхоналар сони динамикаси, асосий кимё саноат тармоқлар таркибидаги маҳсулотлар ҳажми иқтисодий географик жиҳатдан ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

GEOGRAPHICAL DESCRIPTION OF ACTIVITIES OF CHEMICAL INDUSTRIAL ENTERPRISES ESTABLISHED IN FERGANA ECONOMIC REGION

The article is devoted to the geographical description of the activities of chemical enterprises established in the Fergana economic region. The dynamics of the number of chemical industry enterprises established in 2005-2020, the volume of production of the main chemical industries from an economic and geographical point of view has been studied.

Текст научной работы на тему «ФАРҒОНА ИҚТИСОДИЙ РАЙОНИДА ТАШКИЛ ЭТИЛГАН КИМЁ САНОАТ КОРХОНАЛАР ФАОЛИЯТИНИНГ ГЕОГРАФИК ТАВСИФИ»

УДК 911.3: 338.43 (575.1)

Abdinazarova H. O. senior lecturer department of geography and economics Kokand State Pedagogical Institute

ФАРГОНА ЩТИСОДИЙ РАЙОНИДА ТАШКИЛ ЭТИЛГАН КИМЁ

САНОАТ КОРХОНАЛАР ФАОЛИЯТИНИНГ ГЕОГРАФИК

ТАВСИФИ

Аннотация. Мацола Фаргона ицтисодий районида ташкил этилган кимё саноат корхоналар фаолиятининг географик тавсифига базишланган. Унда 2005-2020 йилларда ташкил этилган кимё саноат корхоналар сони динамикаси, асосий кимё саноат тармоцлар таркибидаги маусулотлар уажми ицтисодий географик жщатдан урганилган.

Таянч сузлар: Фаргона ицтисодий райони, кимё саноат, тармоцлар таркиби, уудудий таркиб, кимёвий маусулотлар, кокс ва нефтни цайта ишлаш, резина ва пластмасса буюмлари, фармацевтика саноати, корхоналар сони динамикаси, маусулот ишлаб чицариш уажми.

Abdinazarova H. O. senior lecturer department of geography and economics Kokand State Pedagogical Institute

GEOGRAPHICAL DESCRIPTION OF ACTIVITIES OF CHEMICAL

INDUSTRIAL ENTERPRISES ESTABLISHED IN FERGANA

ECONOMIC REGION

Annotation: The article is devoted to the geographical description of the activities of chemical enterprises established in the Fergana economic region. The dynamics of the number of chemical industry enterprises established in 2005-2020, the volume of production of the main chemical industries from an economic and geographical point of view has been studied.

Key words: Ferghana economic region, chemical industry, sectoral structure, regional composition, chemical products, coke and oil refining, rubber-plastic products, pharmaceutical industry, dynamics of the number of enterprises, production volume.

Кириш. Фаргона ицтисодий районида ташкил этилган кимё саноат корхоналарининг географик хусусиятларини урганиш катта илмий ахамиятга эга. Кимё саноат корхоналарнинг географик хусусиятларини аниклашда, унинг ишлаб чикарилаётган махсулотлар хажми, тармок ва

худудий таркиби, корхоналар сони ва ишчи-ходимлар сони каби иктисодий курсаткичларига эътибор каратилади [1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8]. Кимё саноатнинг иктисодий курсаткичларини кузатиш ва тахлил килиш оркали географик жихатдан бахоланади. Негаки, корхоналарнинг бу курсаткичлари маълум бир худуднинг ривожланиш холатини узида акс эттириб, мухим географик хулосалар килишга ёрдам беради [6, 7, 8]. Урганишлар шуни курсатмокдаки, хозирда иктисодий районнинг республика кимё саноат ишлаб чикаришидаги улуши 13,6 фоизга тенг. Бу улушнинг катта кисми худудий таркибда Фаргона вилоятига 10,1 фоиз (бу борада вилоят республика кимё саноат худудий таркибида 5-уринда туради), Андижон вилоятига 2,5 фоиз ва Наманган вилоятига 1,0 фоиздан тугри келади. Агар кимё саноат ишлаб чикаришдаги улушни иктисодий район ички худудлари буйича куриб чикилса, Фаргона вилояти (72 фоиз) етакчилик килади. Долган кисми Андижон вилоятига 20 фоиз ва Наманган вилоятига эса 8 фоиз улуш тугри келади [9, 10, 11].

Шуни алохида таъкидлаш керакки, вилоятлар доирасида иктисодий район кимё саноати ишлаб чикаришида Фаргона вилояти катта салохиятга эга. Бунинг асосий сабаби бу ерда йирик кимё саноат корхоналаридан Фаргона шахрида "Фаргонаазот" АЖ, Кукон шахрида "Indorama Kokand Fertilizers and Chemicals" АЖ (собик "Кукон суперфосфат заводи" АЖ) ва пахта целлюлозаси ишлаб чикаришга ихтисослашган "Фаргона кимё заводи" МЧЖ кабиларнинг жойлашганлигидир. Натижада нафакат вилоятда ёки иктисодий районда балки республикада кимё саноат ишлаб чикаришга ихтисослашган 2 та йирик кимё саноат марказлари Фаргона ва Кукон шахарларида хосил булган [4, 5, 6].

Умуман олганда, хозирги кунда иктисодий районда ташкил этилган кимё саноат корхоналар сони жами 01.01.2020 йил холатига 1453 тани ташкил этиб, бунинг 698 таси Фаргона вилоятига, 455 таси Андижон вилоятига ва 300 таси Наманган вилоятига тугри келади. Жами иктисодий районда фаолият курсатаётган кимё саноат корхоналарнинг 48,0 фоизи Фаргона вилоятига, 31,4 фоизи Андижон вилоятига, колган кисми яъни, 20,6 фоизи Наманган вилояти худудига тугри келади (1-расм).

а

ез

Ч

ч «

2020 2019 2018 2017 2016 2015 2010 2005

0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 10000

2005 2010 2015 2016 2017 2018 2019 2020

■ Узбекистон Республикаси 736 1230 3005 3263 3529 4036 4694 6375

■ Фаргона ИР 158 261 726 758 798 899 1077 1453

■ Фаргона вилояти 80 155 372 386 400 478 573 698

■ Андижон вилояти 49 75 238 248 249 233 287 455

■ Наманган вилояти 29 31 116 124 149 188 217 300

1-расм. 2005-2020 йилларда ФарFOна иктисодий районида ташкил этилган кимё саноат корхоналар сони динамикаси (бирликда)

Юкоридаги 1-расмда келтирилган 2005-2020 йиллардаги иктисодий район кимё саноат корхоналар динамикасига эътибор каратилса, кейинги 15 йил ичида ташкил этилган кимё саноат корхоналар сони ортиб борганлигини кузатиш мумкин. Масалан, иктисодий районда 2005 йилда 158 та, 2010 йилда 261 та, 2015 йилда 726 та ва 2020 йилда 1453 та кимё саноат корхоналари ташкил этилган. Агар райондаги ташкил этилган кимё саноат корхоналар сонини 2020 йил билан 2005 йилни таккосланса 1295 тага ортган ёки 9,2 мартага купайганлигини кузатиш мумкин [9, 10, 11]. Ташкил этилган кимё саноат корхоналари сони буйича Фаргона вилояти етакчилик килади. Мазкур вилоятга иктисодий райондаги жами кимё саноат корхоналарининг 1/2 кисми тугри келади. Бу борада вилоятдаги туманлар орасида Учкуприк, Узбекистон, Дангара ва Бувайда туманлари ажралиб туради. Бу туманларга вилоятдаги кимё саноат корхоналарининг 28,8 фоизи тугри келади. Вилоят шахарлари орасида Кукон шахри етакчилик килиб, жами 81 та кимё саноат корхонаси жойлашган. Фаргона шахрига эса 62 та, Маргилон шахрига 31 та корхона тугри келади. Бирок корхоналарда яратилаётган махсулотлар хажми буйича вилоятда Фаргона шахри уз устунлигига эга. Кейинги йилларда Фаргона вилояти ички худудларида кимё саноат корхоналар сонининг усиб боришига улардаги мавжуд мехнат ресурсларини иш билан таъминлаш максадида давлат томонидан кабул килинган кимё саноат тармокларини ривожлантиришга оид дастурлар, карор ва фармонларнинг кабул килиниши, худудларга чет эл инвестицияси асосида кичик технологияларнинг кириб келиши каби омиллар таъсир курсатганлиги билан изохлаш уринли. Бундан ташкари иктисодий районда кимё саноат тармокларининг купайишига худуд ахолиси сони ва мехнат ресурслар салмогининг усиб бориши хам мухим

ахамият касб этган. Уз навбатида, Фаргона иктисодий районида ахоли сонининг ортиши кимё саноат махсулотлари истеъмолининг хам ошишига олиб келса, аксинча уларга булган талабнинг хам юксалишига сабаб булади. Бундай хусусиятлар мазкур худудда махаллий ахамият касб этувчи кимё саноат корхоналарини ташкил этишга эхтиёжни юзага келтирган.

1-жадвал

2015-2020 йилларда ФарFOна иктисодий райони иктисодий фаолият

турлари буйича кимё саноат ишлаб чикариш хажми __(млрд. сум хисобида)_

№ 2015 2020

Кокс ва нефтни кайта ишлаш Кимё Махсулотлари Резина ва пластмасса буюмлари Асосий турдаги фармацевтика махсулотлари ва препаратлари Кокс ва нефтни кайта ишлаш Кимё Махсулотлари Резина ва пластмасса Буюмлари Асосий турдаги фармацевтика махсулотлари ва препаратлари

Фаргона иктисодий райони 1249,0 2441,4 185,0 52,3 2408,6 2847,4 748,7 299,2

1. Андижон 0,1 6,3 29,0 0,9 6,3 524,1 236,8 50,7

2. Наманган 0,4 42,4 23,5 50,1 9,6 201,3 154,6 230,4

3. Фаргона 1248,5 2392,7 132,5 1,3 2392,7 2122,0 357,3 18,1

Жадвал Фаргона, Андижон ва Наманган вилояти статистика бошкармаларининг 2015-2020 йил маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.

Иктисодий районда кимё саноат худудий таркибига йирик кимё саноат корхоналари билан биргаликда махаллий кичик кимё саноат корхоналар томонидан ишлаб чикарилаётган махсулотлар хажми хам таъсир курсатади. Хрзирги кунда иктисодий районда иктисодий фаолият турлари буйича кимё махсулотлари ишлаб чикариш, кокс ва нефтни кайта ишлаш тармоги юкори даражада тараккий этган. Бу борада район республикада хам узига хос мавкега эга. Буни юкоридаги 1-жадвал маълумотларини кузатиш ва тахлил килиш оркали хам кузатиш мумкин (1 -жадвал).

Иктисодий районда 2015 йилда иктисодий фаолият турлари буйича жами 3927,3 млрд. сумлик кимё саноат махсулотлари ишлаб чикарилгани холда, бу курсаткич 2020 йилда (кейинги беш йил ичида) 6303,9 млрд. сумни ташкил килган. 2005 йилга нисбатан усиш 1,6 мартага ортган. Бу борада Фаргона вилоятининг хиссаси катта, аксинча Наманган вилоятининг хиссаси жуда хам оз. Бирок, урганишлар шуни курсатмокдаки

Наманган вилоятида кейинги йилларда фармацевтика саноатини кескин ривожланаётганлигини куриш мумкин ва ушбу саноат тармоги буйича вилоят иктисодий районда биринчи уринда туради. 2020 йилда вилоят 230,4 млрд.сумлик (жами фармацевтика махсулотларининг 77,0 фоизи) фармацевтика махсулотлари ишлаб чикарган. Бу маълумотлар Наманган вилоятида ушбу тармокнинг истикболи юкори эканлигидан дарак беради. Иктисодий районда резина ва пластмасса буюмлари саноати хам ривожланмокда. Районда биргина 2020 йилда 748,7 млрд. сумлик резина ва пластмасса буюмлари ишлаб чикарилган. Бу жами кимё саноат ишлаб чикаришининг 11,9 фоизига тенг. Резина ва пластмасса буюмлари ишлаб чикариш буйича хам худудий таркибда Фаргона вилояти етакчи (357,3 млрд.сум), кейинги уринни Андижон вилояти (236,8 млрд.сум) банд килган булса, Наманган вилояти (154,6 млрд.сум) эса охирги уринда туради [9, 10, 11].

Хулоса. Фаргона иктисодий районида ташкил этилган кимё саноат корхоналар сони, махсулот ишлаб чикариш хажми ва тармок таркибининг ривожланганлиги буйича Фаргона вилояти етакчилик килади. Бирок, урганишлар шуни курсатмокдаки Наманган вилоятида кейинги йилларда фармацевтика саноатини кескин ривожланаётганлигини куриш мумкин ва ушбу саноат тармоги буйича вилоят иктисодий районда биринчи уринда туради. Шундай булсада умумий кимё саноат махсулот ишлаб чикариш хажми, корхоналар сони ва динамикасида Наманган вилоятининг улуши кам. Шу сабабли кейинги йилларда вилоятлар таркиби буйича Наманган вилоятида кимё саноат корхоналарини худудий ташкил этишга купрок ахамият бериш тавсия этилади.

Адабиётлар:

1. Абдиназарова Х.О. Фаргона иктисодий районидаги кимё саноати корхоналарининг ривожланишини социологик усуллар ёрдамида урганиш тажрибаси // Узбекистон География жамияти ахбороти, 57 - жилд. - Т,

2020. - Б. 153-158.

2. Abdinazarova X.O. Geographic approach to the development of the network of chemical industry of Uzbekistan. Экономика и социум. Электронное периодическое издание Россия, г. Саратов 2020. №9(76). - P. 3-7.

3. Абдиназарова Х.О. Фаргона иктисодий райони кимё саноати худудий таркибини ривожлантириш ва такомиллаштиришнинг устувор йуналишлари География: табиат ва жамият // Электрон журнал. №1. - Т.,

2021. - Б. 55-64.

4. Komilova N.Kh., Аbdinazarova H.O. The role and geographical features of the chemical industry in the development of the economy of Uzbekistan // Экономика и социум. Электронное периодическое издание. №5(84) ч.1. -Р., 2021. - C. 248-255.

5. Komilova N.Kh., Abdinazarova Kh.O. Some theoretical aspects of the development of the chemical industry. European Science Review Austria Vienna 2019 January-February. - P. 25-27.

6. Komilova N.Kh., Hudayberganova R.T., Murtazaev I.B., Abdinazarova H.O., Madaminov Z.H. Economic and Geographic Problems of Improvement of Industrial Sectors and Local Structure of Uzbekistan. Journal of Advanced Research in Law and Economics ASERS Quarterly Volume X Fall 2019. Issue 6 (44). - P. 1916.

7. ConneB A.C. H^THcogun reorpa^na: Ha3apna, MeTognKa Ba aMannëT. (TaHnaHraH acapnap). MoHorpa^na. TomKeHT, 2013. - 243 6eT.

8. ConneB A. Y36eKHCToH reorpa^nacn (Y36eKHCToH n^THcogun Ba h^THMOHH reorpa^nacn). YKyB Ky^naHMa - T: YHHBecHTeT, 2014. - 48-50 6.

9. O'zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo'mitasi. Yillik statistik to'plami. Toshkent. 2020. - 92 b.

10. O'zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo'mitasi. O'zbekiston sanoati. Yillik to'plami. Toshkent. 2020. - 22-25 b.

11. https://farstat.uz.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.