CC BY
19ФАЪОЛИЯТИ ИНВЕСТИТСИОНЙ ВА ИНКИШОФИ ЗАМИНАИ МОДДЙ-ТЕХНИКИИ МУАССИСАХ.ОИ СОХДИ ТАХ.СИЛОТИ ОЛЙ
ШУКУРОВА МУАЗЗАМА ВАСИДЖАНОВНА
Ассистенти кафедраи методикаи таълими технология ва сохибкории Донишгохи давлатии омузгории Точикистон ба номи Садриддин Айнй
Аннотатсия: дар мацола муаллиф оид ба масъалахои сармоягузорихо ба сохаи тахсилоти олиикасбйнишон додааст. Табдилёбй хусусиятикама гуна системаи табиат мебошад, ч,авобиу даривазшавиишароищоивуцудият, унсуримутобщшавиисистема ба ин тагйирощо мебошад. Дар илми щтисодиёти муосир дар зери мафцуми инвеститсия, гузориши сармояи давлатй ва хусусй бароирушди соца^ои гуногун дар кишвари мазкур ё берун аз х,удуди он фщмида мешавад. Дар макрощтисодиёт инвеститсия камчун раванди таъсис додани сармояи нав (аз он цумла воситакои истексолот дар сармояи инсош) муайян карда мешавад. Дар назарияи молия дар зери мафкумиинвеститсияхариданиактивкоимолиявй, яъне "мубодилаиарзишиимруза ба арзиши номуайяни оянда " факмида мешавад.
Калидвожах,о: инвеститсия, инноватсия, тахсилоти олии касбй, маориф, система
Маориф х,амчун системаи (низоми) мураккаби хусусияти ичтимой дар сохтори мансабии олам, ;исми асоии (зерсистемаи) системах,ои сатх,и олии и;тисодиёт ва чомеа буда, дар инкишофи худ ба ;онунх,ои х,аракатнокии он тобеъ мебошад. Вобаста ба табадуллоти ичтимой-и;тисодй, ки дар кишвар ва минта;ах,ои он ба вучуд меоянд, ба сох,аи тахсилоти олй дахолат намуда, дар он сабаби х,одисах,ои табдилёбиро ба вучуд овардаанд.
Табдилёбй хусусияти х,ама гуна системаи табиат мебошад, чавоби у дар ивазшавии шароитх,ои вучудият, унсури мутоби;шавии система ба ин тагйиротх,о мебошад. Табдилёбии х,ама гуна система наметавонад яклах,завй бошад: он доимо бо вацти раванди табдилёбй та;симшаванда мебошад. Хдмзамон системаи табдилшаванда аз як ;атор х,олати байнифосилавй мегузарад. Дар зери мафхуми х,олат мо мачмуи мазмуни нишондодх,ои система ва унсурх,ои онро дар лах,заи ва;ти мазкур мефах,мем. Омилхре, ки ;уввах,ои х,аракатдих,андаи раванд дар равиши табдилёбй аст, худи онх,о тагйир меёбанд, ки дар натичаи он дар мархдлаи анчомёбии табдилёбии сифати нав система ба вучуд меояд, дар он мачмуи омилх,ои берунй ва дохилй, х,аракатнокии онро аз х,олати аввала муайян мекунанд [1,с.227].
Табдилёбии и;тисодй аз раванди табдилёбии ;исман ё пурраи системаи муносибатх,ои и;тисодй, ки дар раванди истех,солот, мубодила, та;симшавй ва истеъмоли арзишх,ои и;тисодй ба вучуд меоянд, иборат мебошад. Амалишавии раванди табадуллот, вучудияти механизми мувофи;ро пешбинй менамояд, ки ичрошавии онро таъмин мекунад ва хусусияту самтнокии онро муайян менамояд. Аз сабаби он, ки дар раванди табдилёбй ивазшавии ситемаи муносибатх,ои и;тисодй ба вучуд меояд, худи раванди табдилёбй х,амчун раванди табдилоти и;тисодй дида мешавад. Хамзамон системаи муносибатх,ои и;тисодй х,ама ва;т сохтор ва тартиби муайяни муташаккили худро дорад. Аз ин сабаб, раванди табдилёбй раванди тагйирёбии системаи ташкилй-и;тисодй мебошад.
Хамаи ин х,олатх,о суботкорона зарурияти таъсис додани механизми сифатан нави табдилёбиро, ки аз системаи муносибатх,ои ташкилй-и;тисодиро талаб мекунад ва шакли ало;аи байни ;уввах,ои раванди х,аракаткунандаи гуногунсамт мебошад. Таркибият ва сохтори он вобаста ба табиати объекти табдилшаванда муцаррар карда
мешавад ва дар асоси таъсири механизми мачмуи ;онунхои объективии харакатнокии системаи ташкилнамой ва и;тисодй чойгир мебошанд. Дар зери мафхуми механизм системаи муайяни ало;а ва муносибатхо фахмида мешавад, ки табдилёбй ва инти;оли таъсирро аз ;уввахои таъсиррасон ба натичахои хосилшуда таъмин менамояд.
Яке аз механизмхое, ки барои инкишофи заминаи моддй-техникй ва устувории и;тисодии муассисаи тахсилоти олии касбй мусоидат мекунад, механизми инвеститсионй (сармоягузорй) мебошад. Инвеститсия (аз калимаи лотинй-мепушонам гирифта шудааст) барои и;тисодиёти мо нисбатан истилохи нав мебошад, ки дар давраи гузариш ба системаи и;тисодии бозоргонй пайдо шудааст. Дар и;тисоди на;шавй-марказонидашуда дар зери мафхуми инвеститсия гузориши воситахои иловагй танхо барои афзоиш додани ми;ёси истехсолот фахмида мешавад. Онхоро гузориши сармоя ба фондхои асосй ва гардишхуранда меноманд.
Дар илми и;тисодиёти муосир дар зери мафхуми инвеститсия, гузориши сармояи давлатй ва хусусй барои рушди сох,ах,ои гуногун дар кишвари мазкур ё берун аз х,удуди он фахмида мешавад. Манбахои гузориши инвеститсионй ин чамъоварй, пасандозхо ва истех,лок мебошад. Лекин, мафхуми «инвеститсия» имрузхо бехад васеъ мебошад, ки барои муайянкунии мафхуми ягона ва мукаммал мушкилот меоварад. Бо а;идаи мо, муайян намудани мохияти инвеститсия бо дарачаи баланд аз мохияти матн (контекст) вобаста мебошад. Мисол, дар макрои;тисодиёт инвеститсия хамчун мачмуи харочот, ки аз харчхо барои воситахои нави истехсолот иборат мебошад (инвеститсияхои истехсолй ё бакдйдгирифташуда), инвеститсия барои манзили нав ва афзоиши захирахои молй, фахмида мешавад.
Дар макрои;тисодиёт инвеститсия хамчун раванди таъсис додани сармояи нав (аз он чумла воситахои истехсолот дар сармояи инсонй) муайян карда мешавад. Дар назарияи молия дар зери мафхуми инвеститсия харидани активхои молиявй, яъне "мубодилаи арзиши имруза ба арзиши номуайяни оянда" фахмида мешавад. К. Макконелл ва С.Брю ба мафхуми тад;и;шаванда фахмиши зеринро пешниход менамоянд: «Инвеститсия (investment) -харчхо барои истехсолот ва зиёд намудани захирахо мебошад. Ин мафхум дар назари мо нопурра аст. Инвеститсия - ин харочотхо нестанд (гарчанде харочотхои мувофи;ро ба инвеститсия дохил мекунанд), хусусан авансдихй, аз харчхо бо он фар; мекунад, ки воситахо (захирахо) бо арзиши авансии баргарданда гузошта мешаванд бо холати афзоишхуранда, ба он фахмиши сармояи авансдиханда дода шудааст. Он метавонанд на танхо бо намуди пулй инчунин бо намудхои табий ва иттилоотй баромад намоянд. [6,с.16].
Дар ха;и;ат инвеститсия ва инноватсия мафхумхои бо хам наздик мебошанд ва хама гуна фаъолияти инвеститсионй ва инноватсионии субъектхои и;тисодиёт дар натича барои ворид намудани навоварии муайян равона карда шудаанд. Онхо инвеститсияро дар сохаи тахсилоти олй хамчун инвеститсиякунонии (сармоягузории) инноватсионй пешбинй мекунанд, чунки фаъолияти онхо пеш аз хама барои инноватсияхо дар фаъолияти таълимй ва дигар намудхои фаъолияти донишхои нав ва донишхои технологй равона карда шудаанд, ки дар охир сармояи инсониро хамчун барандаи инноватсия ташаккул медиханд.[5,с.51].
Мо а;идаи олимони чумхуриро тарафдорй мекунем, онхо тасди; мекунанд, ки на танхо заминахои молиявй инвеститсия карда мешаванд, инчунин заминахои моддй-техникй ва захирахои зехнй низ инвеститсия (сармоягузорй) карда мешаванд. Ба раванди инвеститатсиякунонй (сармоягузорй) захирахои мехнатй, ки бевосита ин ё он лоихаи инвеститсиякуниро амалй мекунанд, фаъолона шомил карда мешаванд.
Инвеститсия ва сиёсати инвеститсиониро дар матни таъсири онхо ба холати муассисахои тахсилоти олии кишвар муоина намуда, бояд ;айд намоем, ки на;ши
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
асосй бояд ба давлат дода шавад, ки метавонад шароити мусоидро барои дастгирй намудани истехсоли маснуоти тах,силоти ватанй таъмин намояд.
Воситахои иловагии молиявй, ки барои зиёдшавии ми;дори донишчуён мусоидат мекунад, ба якчанд о;ибатхои манфй меоварад. Мактаби олй ба тарзи экстенсивй инкишоф меёбад, сифати таълим паст мешавад ва дар натича сатхи тайёрии хатмкунандагон паст мешавад. Талабот ба довталабон паст мешавад, чунки холати молиявии муассисахои тахсилоти олй аз ми;дори донишчуёни таълимгиранда вобаста мебошад. Ба истиснои якчанд муассисахои тахсилоти олии пешбаранда, ки онхо тайёранд, хама гуна донишчуёнро ;абул намоянд. Сатхи пасти тайёрй дар мактаб ва амалан ;абули беозмуни довталабон ба муассисахои тахсилоти олй ба он меоварад, ки бештари муассисахои тахсилоти олй ба зинаи фосилавии байни тахсилоти миёна ва тахсилоти олй табдил ёфтаанд. Ин аллакай тахсилоти олй набуда, ани;тар ба давоми тахсилоти миёнаи умумй бо баъзе ихтисосхо мебошад.
Кабули ;арори хусусияти инвеститсионй хамчун намуди дигари фаъолияти идоракунй ба истифодаи методхои расмй ва гайрирасмй асоснок карда мешавад. Дар тачрибаи ватанй ва хоричй як ;атор методхои расмикардашуда ва хисобкунихо маълум мебошанд, ки онхо барои ;абули ;арорхо дар сохаи сиёсати инвеститсионии тахсилоти касбй хизмат мекунанд. Ягон намуди методи универсалй (истифодаи хамагонй), ки барои хама холатхои хаётй коршоям мебошанд, вучуд надорад. Эхтимол, идоракунии лоихахои инвеститсионй дар тахсилоти касбй ба дарачаи калон санъат мебошад на илм. Новобаста аз он, баъзе нишондодхоеро, ки бо воситаи методхои расмикунондашуда гирифта шудаанд, бигузор хатто баходихй ба дарачаи маълум шартй хам бошанд, барои ;абули ;арори пурра осонй меоваранд.
Фаъолияти инвеститсионй хама ва;т дар шароитхои номаълум амалй карда мешаванд, ки дарачаи онхо метавонад ивазшаванда бошад. Мисол, дар холати ворид намудани ихтисоси нав ё кушодани филиали иловагй дар муассисаи таълимй хеч гох самараи и;тисодии ин амалиёт ани; пешгуи карда намешавад. Аз ин сабаб бештар ва;т ;арор дар асоси хиссиёт ;абул карда мешавад. Дар замони муосир, дар зери мафхуми омилхои ичтимой-и;тисодии рушди фаъолияти инвеститсионй дар тахсилоти касбй вазъиятхо фахмида мешаванд, ки ба рушди фаъолияти инвеститсионии тахсилоти касбй дар системаи муносибатхои и;тисодй бо иштирокчиёни бозори инвеститсионй бо ташкилотхои инфрасохтори бозор, таъсири ;атъй мерасонанд. Омилхои ичтимой-и;тисодии рушди фаъолияти инвеститсионии тахсилоти касбиро шартан ба умумй ва махсус та;сим мекунанд. [1,с.146].
Фаъолияти инвеситсионй ахамияти мухим дорад, чунки он асоси инкишофи и;тисодити устувори муассисахои сохаи тахсилоти олии касбиро таъсис медихад. Фаъолияти инвеститатсионй метавонад аз хисоби бучаи давлат ва воситахои хусусии онхо амалй карда шавад. Сохаи маориф, аз он чумла сохаи тахсилоти касбй истехсолкунандаи боигарихои ичтимой мебошанд, аз ин сабаб онхо ба сектори и;тисодиёти давлатй таалу; доранд. Вобаста ба ин инвеститсиякунонии ин сохаи и;тисодиёт пеш аз хама, аз чониби давлат гузаронида мешавад. Маблаггузории давлатй барои рушди сохаи маориф хам аз бучети чумхуриявй ва хам аз бучети махаллй суръат мегирад. Масалан, чи тавре, ки маълумоти чадвали 1. нишон медихад, дар давраи солхои 2015 хачми харочоти бучетй чумхуриявй аз 6,7 то 24,7 млрд. сомонй баробар буда, ё беш аз 3,6 маротиба афзудааст. Маблаггузории давлатии сохаи маориф бошад, дар ин давра аз 989,9 то 43l1,4 млн сомонй ва ё беш аз 4,3 маротиба зиёд шудааст. Дачми харочоти бучаи махал бошад, дар давраи тахлилй аз 1759,9 то 7462,6 млн. сомонй ва ё 4,2 маротиба зиёд шудааст. Дачми маблаггузории сохаи маориф аз 738,8 то 3155,5 млн. сомонй ва ё кариб 4,3 маротиба афзудааст. Чуноне ки
маълум мешавад, маблаггузории сохаи маориф аслан аз хисоби бучети махал афзуда истиодааст ва хиссаи он дар бучети мамлакат соли 2020 73,2%-ро ташкил додааст. Илова бар ин сураъти рушди маблаггузории давлатии рушди маориф нисбат ба суръати харочоти умумии бучети давлатй баландтар мебошад, ки ин тамоюл аз сиёсати давлат оид ба рушди афзалиятноки системаи маориф ва табиати давлатамон, ки Точикистон мутобик;и моддаи 1-и Конститусияи Точикистон, давлати ичтимой мебошад, бармеояд.
Чадвали 1.
Сармоягузории давлатй дар сохаи маориф аз руи дарчаи системаи бучети давлатй
Харочоти бучети давлатй 2015 2015 2020 Тагирот Нисбат ба соли 2015, %
1-4 £ а X is м ^ S о « рр о м о з у а А ч м f-ч а а X is Аз он чумла маори 4, и а м а X is Аз он Чумла маори 1-4 % а X is Аз он чумла
Бучети давлатй 6712,6 989,9 16277,51 2539,3 24798,5 4311,4 369,4 435,5
Аз он чумла
Бучети чумхуриявй 3385,3 251,1 7188,3 549,1 11515,8 775,4 340,2 308,8
ба хисоби фоиз нисбат ба бучети давлатй 50,4 25,4 44,1 21,6 46,4 18,0 -4бф -7,4 бф
Бучети махаллй 1759,9 738,8 4990,1 1912,0 7462,6 3155,5 422,8 427,1
ба хисоби фоиз нисбат ба бучети давлатй 26,2 74,6 30,6 75,3 30,1 73,2 3,9 -1,4
Сарчашма: Омори солонаи Чумхурии Точикистон, 202
сол,сах 669
Вобаста ба мухимияти ик;тисодиву ичтимоии низоми тахсилот давлат барои ганй гардонидани заминахои моддиву техникй соха таваччухи чиддй дода истодааст. Бахусус, барои афзун намудани фондхои асосии муассисахои тахсилоти олии касбй, ки замиинаи асосии истехсолу пешниходи махсулоти тахсилотиро ташкил медихад, маблаггузории азим сафарбар шуда истодааст.
Барои ицтисодиёти ватанй дар айни х,ол мушкилоти гардишхурии самараноки маснуоти илмй-техникй ва хизматрасоних,о, таъсис додан ва азхудкунии технологиях,ои нави саноатй, мавчуд мебошад. Шаклх,ои дастгирии давлатии сох,аи илмй-техникй хело паст мебошанд. Хамзамон, дар адабиёти ицтисоди муосири ватанй мушкилоти равандх,ои инвеститсионй ва инноватсионй х,амчун х,одисаи мустацил дида мешаванд ва алоцаи
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
байни онхо пурра тахлил карда нашудаанд. Ба а;идаи мо, дар шароитхои хозира ахмияти калонро вучудияти механизми инноватсионии идоракунии захирахои мавчудаи хама гуна корхона, аз он чумла хама гуна мачмуи таълимй, барои гирифтани даромад ва ташаккул додани сиёсати инвеститсионй, мебозад. Аз ин чо фахмида мешавад, ки чй хеле ки дар боло ;айд шуда буд, инноватсия асосй буда, инвеститсия дуйюмдарача мебошад. Ало;амандии байни ин мафхумхо бо хусусияти фаъолияти инноватсионй-инвеститсионй муайян карда мешаванд. Дар навбати худ, маълум аст, ки байни потенсиалхои захиравии муассисахои тахсилоти олй ва хусусияти фаъолияти инноватсионй-инвеститсионй робитаи мута;обила, вобаста ба хусусиятхои сохавй вучуд доранд, мисол:
- фаъолияти инноватсионй фонди ташаккулёбии рушди корхонаро дар ;атори даромадхо хосил мекунад;
- инвеститсия дар соха дар ду самт истифода бурда мешавад: барои маблаггузории сармоя ба намуди сохтмони объектхои инкишофи минбаъдаи заминаи моддй-техникй ва барои пур кардани воситахои гардишхуранда, ки барои зиёд намудани заминаи хазинавй гузошта мешаванд. Бинобар ин схемаи мута;обилаи «захирахо — инноватсияхо — инвеститсияхо» дар сохаи тахсилоти олии касбй метавонад ба намуди зерин ифода карда шавад (расми 1).
Расми. 1. Мутакобилаи потенсиали захиравии худи бо фаъолияти инноватсионй-инвеститсионии муассисаи тахсилоти оли.
Хулоса, потенсиали захиравй хамчун унсури фаъолияти инноватсионй-инвеститсионй аз имкониятхои сафарбаркунии захирахо дар ми;дори зарурй барои таъмин намудани фаъолияти самараноки чорй ва рушди минбаъдаи стратегй, иборат мебошад. Инвеститсияхо дар тахсилоти олии касбй, зехникунонии мехнат ва зудхаракатии захирахо дар дарачаи му;арраршуда, рушди и;тисодии захирахои молиявии муассисаи таълимиро муайян мекунанд. Инвеститсияхо барои тезонидани табдилдихии системаи и;тисодй дар умум равона карда шуда, ;увваи асосии харакатдихандаи рушди пешбаранда мебошанд.
РУЙХАТИ АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА
1.Королев Е.А. Организационные механизм трансформации экономических систем. Проблемы теории и практики. - Екатеринбург: Изд-во Урал. Гос. экон. ун-та, 2003. - 227 с
2.Кумбс Г. Кризис образования в современном мире. Системный анализ. М.: Прогресс, 1970. - 260 с.
3.Садриддинов Н.Т., Шодиев И.М //Монография // Сармоягузорих,ои хоричй, зарурат ва дурнамои он дар Ч,Т. - Душанбе, 2016. - С. 181.
4.Садовничий А. Роль образования и науки при переходе к устойчивому развитию //Aima mater. - 2002. - № 10. - С. 9-14
5.Мирсаидов А.Б. Тохирзода М. Роль инновационного инвестирования в индустриальное развитие регионов страны Экономика Таджикистан, № 3., 2019 с.51-56
6. Мирсаидов А.Б. Бобиев А. Рыночная трансформация системы высшего образования в Таджикистане (механизмы повышения конкурентоспособности), монография, Душанбе - 2017 , 239, с 38
