Научная статья на тему 'ЭТНОТАФАККУРНИНГ ИЖОБИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ БОРАСИДА МУЛОҲАЗАЛАР'

ЭТНОТАФАККУРНИНГ ИЖОБИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ БОРАСИДА МУЛОҲАЗАЛАР Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
6
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
этнотафаккур / халқ онги / миллат тафаккури / рационал тафаккур / прагматизм / сиёсий тафаккур / иқтисодий тафаккур. / ethno-thinking / national consciousness / national thinking / rational thinking / pragmatism / political thinking / economic thinking.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Умарова, Фарида Саидикрамовна

Мақолада этнотафаккурнинг прагматизм, инновация, тадбиркорлик, янгиланиш жараёнлари билан боғлиқ масалалари муҳокама қилинади, бу борадаги фалсафий қарашларга мурожаат этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CONSIDERATIONS ON THE POSITIVE CHARACTERISTICS OF ETHNOFAKKUR

The article discusses issues of ethno-thinking related to pragmatism, innovation, entrepreneurship, renewal processes, and addresses philosophical views in this regard.

Текст научной работы на тему «ЭТНОТАФАККУРНИНГ ИЖОБИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ БОРАСИДА МУЛОҲАЗАЛАР»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

ЭТНОТАФАККУРНИНГ ИЖОБИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ БОРАСИДА

МУЛОХДЗАЛАР

Умарова Фарида Саидикрамовна

Тошкент тиббиёт академияси Ижтимоий фанлар кафедраси катта укитувчиси, фалсафа фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

АННОТАЦИЯ

Мацолада этнотафаккурнинг прагматизм, инновация, тадбиркорлик, янгиланиш жараёнлари билан бозлиц масалалари мууокама цилинади, бу борадаги фалсафий царашларга мурожаат этилади.

Калит сузлар: этнотафаккур, халц онги, миллат тафаккури, рационал тафаккур, прагматизм, сиёсий тафаккур, ицтисодий тафаккур.

The article discusses issues of ethno-thinking related to pragmatism, innovation, entrepreneurship, renewal processes, and addresses philosophical views in this regard.

Key words: ethno-thinking, national consciousness, national thinking, rational thinking, pragmatism, political thinking, economic thinking.

Халк, миллат ижтимоий борлигини ифода этган хар кандай вокелик, ходиса маълум бир маънода рационал маънога, прагматистик хусусиятга эга. Келажакни мистицизм ва спиритизмга муккасидан берилган кишилар, элатлар эмас, балки аклу идрокка, давр талабларини англаган, бу уриндаги муаммоларни амалий хал этишга кодир, Д. Дьюн ибораси билан айтганда "тафаккурда реконструкция" кила оладиганлар яратган [1; С. 5-6].

Прагматизм ижтимоий тараккиёт, бу борада амалга ошириладиган инструментлар, эришиладиган ютуклар, натижалар, аклу идрокни уларга йуналтириш тугрисидаги дунёкараш хисобланади [2; С.541]. Уни фалсафий таълимотга айланишида Ч.С.Пирс, Ж.Жемс, Д.Дьюн каби америкалик файласуфларнинг роли катта. Айнан улар прагматизмдаги инсонни амалий фаолиятга, кундалик муаммоларни, айникса ишлаб чикариш ва иктисодий хаёт масалаларини хал этишга кодир аклу тафаккурига эътибор каратдилар. Амалий натижа - тафаккур ва фалсафий изланишларнинг максади булишини асослашга интилдилар. Улар прагматизмдаги утилитаризмни тадбиркорлик ва ишбилармонликни, купрок "фойда куриш"ни ёклаб чикдилар. Ж.Жемснинг

ABSTRACT

КИРИШ

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

"радикал эмпиризми" хамма нарсани тажриба келтирган фойда, наф оркали бахолаш усули сифатида фалсафада узига хос урин эгаллади [3:С.150].

Тафаккур, шу жумладан, этнотафаккур хам, субъектив ходисадир. "Аклу идрок", "онг", "тасаввур", "хаёл", "идрок", "англаш" каби психологик-гносеологик тушунчалар тафаккурнинг атрибутлари, ички, таркибий кисмлари хисобланади. Мазкур тушунчалар тафаккурнинг у ёки бу жихатларини, хусусиятларини ифода этиб, уни полифункционал вокелик эканини тасдиклайди. Полифункционаллик биринчидан, тафаккурга таъсир этувчи омилларнинг ранг-баранглиги, серкирралиги, иккинчидан, рационалнинг зиддиятли шаклланиши билан богликдир. Инсон аклу идрокининг беором изланишга, гохо узини узи рад этишга мойиллиги полифункционалликни муаммолар муаммосига айлантиради.

"Этнотафаккур" халк, миллат хаётига, аклу идроки, ташки оламга субъектив муносабатлари, узлигини англаши ва ифода этишига оид тушунча хисобланади. Унда умуммиллийлик устувор. Шу нуктаи назардан у тафаккурнинг шахс, гурух, давлат билан боглик погоналаридан фарк килади.

Халк, миллат мудом ён-атрофга узининг реал эхтиёжлари, хаётий тажрибалари нуктаи назаридан ёндошади. Хдтто, улар эъзозлайдиган ва сигинадиган дин, эътикод, символлар хам маълум бир хаётий эхтиёжларни ифода этади. Ижтимоий хаёт талабларидан мутлак узилган эхтиёж йук. Халк, миллат эхтиёжлари мудом объектив, реалдир. Шуниг учун этнотафаккурнинг прагматик хусусиятларини урганиш мухим илмий ва амалий ахамиятга эга.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Этнотафаккур халкнинг, миллатнинг объектив борликка, ижтимоий муаммоларга рационал муносабати инъикоси хисобланади. Ушбу бош белги, хусусият оркали биз халкнинг, миллатнинг ижтимоий борликни кандай идрок этаётганини англаймиз. Бу идрок силлик шаклланадиган ва узини зиддиятсиз курсатадиган вокелик эмас. Масалан, утган асрнинг 90 йилларидаги узбек халки тафаккуридаги холатларни эслайлик. Узбек халки сиёсий тузумнинг даъватларига иккиланмай ишониб келгани туфайли СССРни саклаб колиш гоясининг тарафдори эди. Халкимиз тафаккурида Узбекистон купмиллатли совет халки ичидагина баркарор ривожланиши мумкин, деган уйда эди. Хдтто 1991 йил 31 августда республикамиз сиёсий мустакилликка эришган пайтда хам у "пролетар интернационализми" ва "коммунистик жамият" куришга ишончни йукотмаган. Бу уринда этнотафаккурда зиддиятли, хатто консерватив холлар руй беришини, уни дарров узгартириш, янгилаш кийин эканини курамиз. Бирок сиёсий тафаккур ушбу зиддиятли, консерватив холларни бартараф этиш

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

кувватига эга эдики, шу сабабли этнотафаккурда ён-атрофга соглом назар ташалаш, давр ва хаёт муаммоларини миллий тараккиёт нуктаи назаридан бахолаш тажрибаси пайдо булди. Демак, этнотафаккурнинг шаклланишида ва унда янгиланишлар килишда сиёсий тафаккурнинг етакчи урни бор.

Этнотафаккурнинг рационализмга мойиллиги халкнинг, миллатнинг ижтимоий-иктисодий хаётга муносабатларида яккол акс этади. Ижтимоий-иктисодий хаёт мохиятан рационализмга, прагматизм тарафдоридир. Шунинг учун хам прагматизм фалсафаси асосчилари тадбиркорликка, бизнес ва узаро мусобакалашиб, янги инструментларни, техника воситаларини, фаолият шаклларини яратиб яшашга ургу беришади [4;5;6;]. Тадбиркорлик эса наф, фойда куришга каратилган фаолият туридир [7: С. 190].

Этнотафаккур халкнинг, миллатнинг тарихий тажрибасига таянади, ундаги замонга мувофик келадиган усулларни узлаштиради. Узбекистоннинг бозор иктисодиётига утиш иктисодий тафаккурни янгилаш, халкимиз тарихий тажрибасига мурожаат этиш масалаларини кун тартибига куйди. Бу мавзуни махсус тадкик этган мутахассислар фикрига кура, улкамиз халклари кадимдан замонавий иктисодий тафаккурга мос карашларга, тажрибаларга эга булган. Уларда "иктисодиётдаги меркантализм (кимматбахо олтин, кумуш, жавохирлар, савдо-сотик урни), физиократизм (ер, дехкончилик ва чорвачилик ахамияти), классик мактаб (эркин тадбиркорлик, бахолар эркинлиги, хусусий мулк, ракобатнинг роли), мартинализм (кадр-киммат, ноёблик) каби таълимотларнинг куртаклари ва аник белгилари яккол кузга ташланади" [8; 240 б]. Демак, бугун иктисодий тафаккуримиздан жой олган бозор иктисодиёти, менежмент асослари, талаб ва таклиф, хусусий мулк, тижорат, бизнес кабилар халкимиз тарихий тажрибаларининг объектив давомларидир. Уларда иктисодий тадбиркорликдан, фаолият турларидан фойда куриш мумкинлиги рад этилмайди, балки фойда куришга инсонни фаоллаштирувчи, янги-янги иш усуллари, хизмат турлари ва савдо-сотик воситаларини топиш омили сифатида каралади.

Этнотафаккурни реал хаётий муаммолар ва уларни амалий хал этиш билан боглашнинг канчалик мухимлиги Президентимиз илгари сураётган инновацион ривожланишдаги вазифалар хам тасдиклайди. Президентимиз Ш.М. Мирзиёев томонидан инновацион ривожланишга оид 30 дан зиёд Фармон ва карорлар эълон килинди, мамлакатимизнинг2030 йилигача булган инновацион ривожланиш йуллари белгилаб берилди. Ш. М.Мирзиёевнинг прагматик сиёсати этнотафаккурни инновацион ривожланиш томон узгартириш, янгилашга каратилган. Шу максадда Узбекистонда биргина 2018 йилда чет

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

эппapgaгн unrop yHuBepcurernapHuHr 7 Ta ^unuanu onungu, aHruna ^uKpnafiguraH, Munnufi rapaKK^THu unrop rexHonoruanap SunaH puBo^naHrupumra xaM suhumu, xaM ragSupKopnuru SunaH Karra xucca KymaguraH onuö ManaKanu Myraxaccucnap raôëpnamra Kupumungu. EyryH Y36eKHcroH эrнora$aккypga нннoвaцнoн aHrunaHumHu ratMuHnam tomoh fiyn ryrraH.

3rHora^aKKypHHHr y3ura xoc xycycuarnapu, h^thmohh SopnuK SunaH anoKanapu Ba guHaMu3Mu yHuHr H^rHMOHH-HKTHCogHH MyHocaSarnapga, ^aMuar xaëruga pyfi SepaërraH y3rapumnapga, uhcoh xyKyK Ba эpкннпнкпapнga, axonHHHHr rypMym rap3uga aKC эragн. 3rHora$aKKyp ymSy ^uxarnapu SunaH oôteKTHBnamnô, yMyMMunnufi, yMyMxanK xaërura, MeHranurerura oug BoKenuKKa aönaHagu. fflyHHHr ynyH эrнora$aккypнн ypraHraHga Ma3Kyp ^uxarnapra, y3rapumnapra Mypo^aar эrнm, ynap guHaMHKacHHH Ky3arum, ypraHHm gapKop.

Maxcyc coцнoпoгнк Ky3aryBnap Hara^anapura Kypa, 2011 huhu MaMnaKargaru H^rucogun puBO^naHum xonarugaH pecnoHgeHrnapHHHr 91,0 ^OH3H KOHu^um xocun Ku-^rraHuHu SungupraH. 2012 fiunu 6y KypcarKuH 97,1 ^orora, 2013 huhu эca 97,3 ^orora KyrapunraH. ^Kopugaru öunnap Syfiuna MaB^yg uKrucoguH xonarnap KoHuKMaërraHnap 2,3 $ou3, 0,9 Ba 0,8 $ou3Hu ramKun эrгaн [9; C. 27]. KypuHuS rypн6rнкн, pecnoHgeHrnapHuHr MyrnaK KynHunuru MaMnaKargaru uKracogun puBo^naHumgaH KOHuKagu. Arap myHgafi Synca, Hera ffl.M.Mup3uëeB gaBnar paxSapu Synran, н^rнмoнн-нкrнcogнн xaërra "raHKugufi raxnun" 3apyp SynuS Kongu Ba 6y coxaga canSuö xonnap ungro orraHu aëH SynuS Kongu? geraH caBon naögo Synagu. ffl.M.Mup3uëeB MaMnaKargaru axBonHu raxnun Kunap экaн ragSupKopnap Ba umSunapMoHnap xapaKaru -YsSeKucroH ^uôepan-geMoKparuK napruacuHuHr 2016 nun 19 oKraSpga SynuS yrraH VIII cte3gugaru Matpy3acuga rypnu "ëBy3 unnar", atHu кoppyпцнa, ywmraH ^uHoarHunuK, xanK gapgu Ba ramBumnapura Se^apKnuK, KoHyHnap u^pocuHuHr nacrnuru, umcronuK, KumnoK xy^anuruHu Monuanamrupum Ba мogepннзaцнaпam, ragSupKopnap xyKyKnapuHu Sy3um, SropoKparua, cyg-xyKyK t^umuhu nuSepannamrupum, axonuHu ra3, эпeкrp энepгнacн, uhumhuk cyBu SunaH ratMuHnamga ^uggufi KaMHunuKnap MaB^ygnuruHu ohuk эtrнpo$ этgн. MaHa, yHuHr ^uHoarnunuK HerronapuHu ronumra gatBar эrнпгaн cy3napu: "X,ap Sup xonar Ba Ba3uar Syauna ryMaH xokumu, Bunoar xokumu Ba SomKa Mactyn paxöapnap maxcaH ^aBoö SepaguraH BaKr Kengu. ^uHoarHuHr caöaöu HuMa y3u? YrupnuK KunraH Synca, y HuMa ynyH Synanru? ^aHu npo^unaKruKa Ho3upu? ^aHu Su3HuHr umoHraH Maxanna paucuMu3, KaHu ^aмoarннпнгнмнз? Ey caBonnapra ^aBoS öyK" [10; 53 S.]. MycraKunnuK nunnapuga Munnufi нкrнcogнёrga

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

ривожланишлар булганини давлатимиз рахбари эътироф этган холда, асосий максад нима эканини уктирди: "Лекин, хаммамизга аёнки, усиш суръатлари -бу шунчаки бир максад эмас. Бундай усиш аввало халкимизга, хар бир фукарога кандай наф етказиши, унинг энг аввало дастурхонида кундалик хаётида кандай акс этиши биз учун мухим масаладир" [10; 60 б.]. Минг афсуски, утган ун йилликларда иктисодий ривожланиш бу муаммони ечишга ёрдам бермокда. Ахоли кашшоклиги даражаси юкорилигича колаверди. Хрзирги кунда ахолимизнинг 12 фоизи кашшокликда яшайди [11].

Президентимизнинг Фармон ва Карорларидан, видео йигилишларидан озгина хабардор киши ижтимоий-иктисодий хаётда канчадан-канча муаммолар йиллар давомида ечилмай колганига гувох булади. Мазкур холлардан халк, кишилар, юкоридаги респондентлар бехабар булишганми? Албатта, йук. Булмаса, нега жавоблар иктисодий усишни идеал, инсоният хавас киладиган даражада, яъни 97,3 фоиз килиб курсатаяпти? Демак, этнотафаккурда илгаш кийин бир нимадир бор.

Уша манбадан яна бир мисол келтирамиз. Респондентларнинг 2011 йилда 96,5 фоизи, 2012 йили 96,4 фоизи, 2013 йил эса 96,7 фоизи мамлакатда инсон хукук ва эркинликларини таъминланишидан коникаётганини билдирган. Орадан икки йил утгач Президентимиз Ш.М.Мирзиёев реал холатга эътибор каратиб дейди: "Биргина 2016 йилнинг 9 ойида Бош прокуратурага 137 минг, Олий судга 17 минг, Адлия вазирлигига 52 мингдан зиёд мурожаатларнинг салкам 30 фоизи бевосита тергов-суд фаолияти ва суд карорлари ижроси сохасидаги масалалар билан боглик. Энг ачинарлиси шундаки, мансабдор шахсларнинг харакатсизлиги окибатида такрорий мурожаатлар сони ортиб бормокда. Кани, айтинг-чи, бу ахволда ахолининг умуман суд-хукук тизимига ишончи ва уни мустахкамлаш тугрисида гапириш мумкинми узи?" [10; 48-49 б.]. Президентимизнинг бу саволи юкоридаги респондентларнинг муносабатига хам тааллуклидир. Нима учун суд-хукук тизимида салбий холатлар, инсон хукук ва эркинликларини бузиш, менсимаслик оддий холга айланган бир пайтда респондентлар жавоби 96,7 фоизга кутарилган? Бу уринда этнотафаккур билан утказилган социологик суровнома натижалари уртасида кескин фарклар борлиги кузга ташланади. Бизнинг фикримизча этнотафаккурдаги куйидаги жихатлар оммавий социологик суровнома пайтида хисобга олиниши даркор.

Биринчидан, этнотафаккурни факат оммавий суровнома натижалари (респондентлар жавоблари) билан чегаралаш мумкин эмас. Респондентлар жавоблари ахоли катламлари, уларнинг кайфиятларига караб узгарувчан вокеликдир. Этнотафаккур эса халк, миллат менталитетидаги баркарор, ташки

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

таъсирларга гохо бефарк, муким хусусиятларга эга вокелик. Этнотафаккур кунаро, хар кандай ташки таъсир остида узгарадиган вокелик эмас, у аста-секин трансформацияга учраш хусусиятига эга.

Иккинчидан, оммавий суровнома расмий курсатмалар, ички идеологик тазйик ёки таъсир остида давр талабига мувофиклаштирилиши, фальсификациялаштирилиши мумкин. Этнотафаккур баркарор вокелик сифатида узини кайта ва кайта намоён этаверади. У халк, миллат тафаккури, менталитети, субъектив борлигининг ядросини ташкил этади.

Учунчидан, оммавий социологик суровнома оперативликни яхши куради. У куннинг долзарб масалаларини аниклашга каратилади. Хрзиржавоблик, оперативлик бундай кузатувларнинг бош хусусияти хисобланади. Этнотафаккурни бундай тадкикот усуллари билан илгаш, бахолаш кийин. У узок, синчиклаб, изчил урганишни такозо этади. Куннинг долзарб талаблари ёки муаммолари хали этнотафаккурга оид булавермайди. Улар уртасидаги фарклар хар икки ёндашувга, тадкикот усулига алохида вокелик, усуллар сифатида карашга ундайди.

Туртинчидан, этнотафаккурдаги баркарорлик, мукимлик консерватив ходиса сифатида идрок этилиши мумкин. Бундан куркмаслик зарур. Бизнинг фикримизча, айнан ушбу консервативлик этнотафаккурни бирор халкка, миллатга оид вокелик эканини англатиб туради, субъектив вокеликка миллийлик бахш этади. Бирор халкни, миллатни урганиш муаммоси пайдо булганида унинг менталитетига, тафаккур тарзига мурожаат этилиши шундандир.

Бешинчидан, этнотафаккурни догма сифатида кабул килмаслик зарур. Ундаги консервативлик мутлак узгармас эмас. Барча онг, тафаккур шакллари сифатида этнотафаккур хам трансформациялашади, яъни давр талаблари таъсирида узгаради, янгиланади ёки бошка куринишга, шаклга утади. Бирок бундай узгариш революцион тарзда эмас, балки тадрижий тарзда руй бергани маъкул. Тугри, Президентимиз Ш.М.Мирзиёевнинг "танкидий тахлил" усулида эскича ишлаш, коррупция, бефарклик каби иллатлар мамлакатни олдинга силжишга халакит бераётгани, шу боис уни инновацион ривожлантириш зарурлиги асослаб берилган. Гап "сити"лар барпо этишда эмас, муаммо халк, миллат тафаккури, онги ва уз такдирига муносабатини узгартиришдадир. Президент янги олий укув юртлари ва ижод мактаблари очиш, илм-маърифатни юксалтириш, халк амалий санъати, мусика, ракс ва маданиятни инновацион ривожлантириш хакида гапирганида, Фармон ва Карорлар кабул килганида этнотафаккурни узгартиришни хам назарда тутади. Шундай экан, маълум бир

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

ислохртлар, модернизация таъсирида этнотафаккурда янгиланиш килиш мумкин.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР (REFERENCES)

1. Дьюн Д. Реконструция в философии. Проблемы человека. - Москва, Республика, 2003.

2. Новейший философский словарь. - Минск, Изд. В.М. Скакун, 1998.

3. Жемс В. Прагматизм. - Санкт-Петербург, 1990.

4. Philip P/ Wiener, Evolution and the Founders of Modern Pragmatism. -Cambridge, 1949.

5. James W. Essays in Radical Empiricism. - N.Y., 1949.

6. Лингарт И. Американский прагматизм. - Москва, Ин. лит-ра, 1954.

7. Чжен В.А. ва бошкалар. Законодательные основы рынка. Т.3. - Тошкент, Шарк, 1996.

8. Раззоков А. Иктисодий тафаккур сарчашмалари. - Тошкент, Узбекистон НМИУ, 2011.

9. Узбекистан: общественное мнение. - 2013. (по резултатам целевого социологического исследования) // Ижтимоий фикр. Право человека. 2014, №1

10. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом эттириб, янги боскичга кутарамиз. 1-том. - Тошкент, Узбекистон, 2017.

11. Узбекистан, бедность. МОТ/Общество. 14.12.2018.

(65).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.