CC BY
3«ЕСТУ ЦАБ1ЛЕТ1 Б¥ЗЫЛГАН ОЦУШЫЛАРМЕН Ж¥МЫСТА TYSETY-ДАМЫТУ ОЙЫНДАРЫ МЕН ЖАТТЫГУЛАРЫН ТИ1МД1 ЦОЛДАНУ»
МУХАМЕДРАХИМОВА АСЕЛЬ ЖАМБЕТОВНА
^азак тiлi мен эдебиет пэншщ муFалiмi, дефектолог; педагог-сарапшы «Кекшетау каласы, № 4 арнайы мектеп-интернаты» КММ, ^азакстан
КАСЕЙНОВА НУРЛЫГУЛЬ БОКЕНОВНА
МуFалiм-лоroпед «Кекшетау каласы, № 4 арнайы мектеп-интернаты» КММ, ^азакстан
УАИСОВА САЛТАНАТ УАЛИХАНОВНА
М^гал1м-логопед «Кекшетау каласы, № 4 арнайы мектеп-интернаты»
КММ, ^азакстан
Аннотация. Мацалада арнайы б1л1м беретт мектепте б1л1м алуда есту цабшет1 6Y3bmzan оцушылармен жумыста тYзету-дамыту ойындары мен жаттыгуларын тигмдг цолдану бойынша жумыс тэжгрибесг царастырылды.
TyrnHdi свздер: нашар еститт, свйлеу цабшетт дамыту,т1лд1 Yйрену, есте сацтау цабшет1, ой вр1с1 дамиды, свйлеу цабшет1 жетшед1.
«Ойын - бала Yшiн емiрлiк тэжiрибе» М Жумабаев.
Ойын - балаларды акыл-ой мен адамгершшкке тэрбиелеудщ мацызды куралдарыныц бiрi. Ойын немесе ойын жагдаяттарын колданатын сабактар окыту мен тэрбиелеудщ тиiмдi куралы болып табылады, ейткенi сабактыц дэстYрлi к¥рылымынан Yзiлiс жасап, ойын сюжетш енгiзу сыныптагы барлык окушылардыц назарын бiрден сабакка аударады. [1, б. 68-70;]
Ойынныц негiзгi курылымдык компоненттерi:
• ойынныц жоспары
• ережелерi
• ойын эрекеттерi
• дидактикалык тапсырмалары
• жабдыктары
• ойынныц нэтижеа.
Ойын технологиясын пайдаланып, тапсырмалар курастыруда теменде керсетiлген ережелердi сактаган жен:
1. Ережелер мен материалдардыц мазмуны окушыга тYсiнiктi, накты болуы;
2. Оку сауаттылыгын дамытуга багытталган ойын тапсырмаларыныц жYЙеленуi;
3. Ойын барысында колданылатын материалдар мазмунды, курал-жабдыктар кауiпсiз эрi ыцгайлы болуы;
4. Топтык жарыс ойындарын уйымдастыруда окушылардыц езгелердi жэне езiн эдш багалауына сэйкес курастырылуы;
5. Эр окушы ойын барысында белсендiлiк керсете алатындай кызыкты болуы;
6. Тапсырмаларды жецiлден кYрделiге карай жинактау;
7. Ойын технологиясы эдiстерiн езгертiп колдануга болатындай, тапсырмалардыц ыцгайлы болуы;
8. Тапсырмалардыц сабак аякталмай турып, ойынныц нэтижес тез шыгатындай болуы.
^азак тiлi сабагы барысында ойын тYрлерi муFалiм мен окушылардыц езара эрекетш
тиiмдi уйымдастыруFа мYмкiндiк жасайтындыFы, окушылардыц езара бэсекелестшн тудыруы, шынайы кызы^ушылыктарын оятуы пен карым-катынастарыныц дамуынан ойын технологиясын колданудыц мацыздылыFын байкаймыз.
Мен, бул мацызды тужырымFа есту кабшет бузылFан окушылармен жумыс iстеудегi бшм мен тэжiрибенi жинактау барысында келдiм. мэселенiц езектiлiгi балалардыц
дербестшн, интеллектуалдык, коммуникативтш жэне шыгармашылык кабшеттерш дамыту максатында калыптасып келе жаткан баланыц жеке тулгасына психологиялык-педагогикалык эсер ету эдютерш жетiлдiру кажеттiлiгiнен туындады.
^азiрri eмiр жагдайында ата-аналардыц кeпшiлiгi балалармен карым-катынас жасауга жэне олардыц дамуына бос уакыттарын беле алмайды, себебi олар кешке дейiн жумыс iстейдi, кей жагдайда Yй тапсырмасын тексеруге гана уакыты бар. Кейбiр ата-аналардыц ездершщ бiлiм жэне мэдени децгей темен. Будан шыгатыны, ата-аналар кеп жагдайда ез балаларыныц ойын аркылы танымды; кызметi мен ой-eрiсiн, тiлдерiн жеткшкт тYPде дамыта алмайды.
^азiрri мектепте оку-тэрбие YPДiсiнiц каркындауы, есту кабшеп бузылган окушылардыц логикалы; ойлауы мен шыгармашылык кабiлеттерiн пайдалануга арналган багдарламалардыц кYрделенуi байкалады.
Ойын - окушылардыц керу, есту, кабылдау жYЙесiн дамытуга кeмектеседi. ^азак тiлi сабагында тYзету-дамыту ойындары мен жаттыгуларын тиiмдi колдану эр сабакты кызыкты етедi, балалардыц белсендiлiгiн, казак тiлiнен бiлiм сапасын арттыруга кeмектеседi.[2, б. 75-
^аз1рп кезецде окыту YPдiсiнде эрбiр сабак жацалык болуы шарт. ^азак тшн есту кабiлетi бузылган окушыларды окытатын орыс мектептерiнде окытудыц негiзгi максаты - тiл дамыту, ягни окушыларга казакша дурыс сейлету, жазу дагдыларын калыптастыру, грамматикалык формаларды, сейлем курылысын мецгерту. Сондыктан есту кабiлетi бузылган окушылардыц бiлiм децгейi мен икем-дагдыларын жетiлдiруде, оку мен тэрбиенi уштастыруда, бiлiмге жетелеуде, тiл дамытуда ойын технологиясыныц мацызы аса зор. Бшм берудегi максат жан-жакты бiлiмдi, eмiр сYPуге бейiм eзiндiк ой-талгамы бар, адамгершшп жогары кабiлеттi жеке тулганы калыптастыру. Сондыктан мына мYмкiншiлiктердi тугызу кажет:
а) Эрбiр окушыны белсендi танымдык YPДiске тарту, алган бшмдерш кайда, кандай жагдайда, кандай максатта колдану керектiгiн накты тYсiне отырып, iс-тэжiрибе жYзiнде колдану;
э) Еылымга негiзделген жYЙелi багдарлама бойынша теориялык, практикалык iске, ецбекке баулу дYниетанымын кецейту;
б) Баланыц бойындагы бар кабшетш кемелiне келтiрiп жетiлдiру; в) ЭртYрлi мэселелердi шешуде, кажет жагдайда сейлеу дагдыларын колдана бiлуде бiрлесе жумыс iстеу, шыгармашылык таным эрекетш, ойлауын кадагалау. Аталган мYмкiншiлiктердi жэне окушылардыц жеке мYмкiндiктерi мен даму децгешнщ эртYрлiлiгiн ескере отырып есту кабшет бузылган окушыларга бiлiм берудеп тыц мiндеттердiц бiрi - тYзету-дамыту ойындары мен жаттыгуларын колданып казак тш пэнiне деген кызыгушылыктарын арттыру. Осы орайда маган жаца материалды игеруде, жаца бiлiмдi кабылдауда, беюту сабактарында тYзету-дамыту ойындары мен жаттыгуларын колдану утымды болды.
Есту кабшеп бузылган окушылардыц тiлдерiн дамытуда казак тш сабактарында eзiм колданып жYрген тиiмдi ойын технологияларын назарларыцызга усынамын. Есту кабiлетi бузылган окушыларда жаца материалды игеруде бiршама киындыктар болады. Бул жагдайда муFалiм тарапынан окушыны ынталандыра бiлу кажет. Атап айтатын болсам, багыт беретiн сурактар кою, тсрек сызбалар пайдалану, кестелер, суреттер т.б. колдану кажет. Эз сабактарымда эр сыныпта окушыларымныц жас ерекшелштерше, жеке мYмкiндiктерiне байланысты ойындарды iрiктеймiн, сондай-ак кызыкты тапсырмаларды тиiмдi колдану аркылы окушылардыц бшмш терецдете тусемш.
Тэжiрибемде тиiмдi колданылып жYрген ойын турлерг
«Сицырлы эрш»
Ойынныц максаты: казак тшне тэн дауысты, дауыссыз дыбыс болсын мейлi, бiр дыбыстыц сез магынасыныц eзгеруiне кеп эсер ететшш жецiл эрi есте каларлыктай етiп угындыру, окушылардыц сeздiк корын байытып, тiлге деген кызыгушылыгын арттыру.
80;]
Ойынньщ шарты: так;тадагы Yш эрштен куралган, мысалы "бш" деген сез жазылып тирады. ^ол KeTepin тактага шыккан окушы сол сез курамындагы 6ip эршт кез келген эршпен e3repTin, жаца сез жасауы кажет. Мысалы: бiл - 6ip - 6i3 (KiM - тш - тiс - тш - пiл ) «Bi3 - казак тшше тэн дыбыспыз»
Ойынныц максаты: казак тiлiнe тэн дыбыстар туралы тYсiнiгiн бeкiту, оларды есте сактау, тез ойлау кабiлeттepiн дамыту.
Ойынныц шарты: казак тшше тэн дыбыстарды (эД,ц^^,у,к,е,^) тацбалайтын кеспе эрштер окушыларга тYгeл таратылып бepiлeдi. Мугал1мнщ колында казак тiлiнe тэн дыбыстар жбершген сездер жазылган кагаз бар. Сeздi керсеткенде, окушылар тиiстi эршт кepсeтeдi. Ойланып калган, кeшiккeн бала утылган болып саналады. Мысалы: айда..ар, жа...быр, с..бiз, к...белек, жары..., б...лак, ж...зiм, б...л....м
«Лото» Ойынныц максаты: казак тшне тэн дыбыстар туралы тYсiнiгiн беюту, оларды есте сактау, тез ойлау кабшеттерш дамыту.
Ойынныц шарты: казак тшше тэн дыбыстарды (эД,ц,г^,¥,к,е^) лото кеспе окушыларга тYгeл таратылып бершедь Мугал1м казак тшше тэн дыбыстарды дауыстап атайды, окушылар лото кеспедеп эpiптi жабады. «KiM жылдам?»
Ойынныц максаты: казак тшше тэн дыбыстар туралы тусшшн беюту, оларды есте сактау, тез ойлау кабшеттерш дамыту.
Ойынныц шарты: казак тшне тэн дыбыстарды (эд,ц,г^,¥,к,е^) тацбалайтын кеспе эрштер окушыларга тугел таратылып бершедь Окушыларды eкi (не одан да кеп) топка белш, тапсырмаларды беру. Кiм жылдам жэне дурыс орындайды, сол - жeцiмпаз. казак тшне тэн дыбыстарды алфавит бойынша керсету. казак тшше тэн дауысты дыбыстарды керсету. казак тшше тэн дауыссыз дыбыстарды керсету.
казак тшне тэн (жуан, жщшке, ашык, кысац, epiндiк, eзулiк) дауысты дыбыстарды керсету.
казак тшше тэн ^нд^ уяц, катац) дауыссыз дыбыстарды керсету. «Мен бшемш!»
Ойынныц максаты: казак тiлiнe тэн дыбыстарды кайталау, оларды есте сактау, тез ойлау кабшеттерш дамыту, сездш корын молайту.
Ойынныц шарты: казак тшше тэн дыбыстардыц тацбалайтын паракшалар эpiптepдi окушыларга тYгeл таратылып бершедь МуFалiм бip - бipдeн дыбысты айтады, "Мен бiлeмiн" деп окушы атаFан эpiптi кepсeтeдi, эpiпкe бшетш сeздi айтады.
(Сол сезбен сез тсркесш, жай сeйлeмдi куpастыpуFа болады) «АуадаFы жазу»
Ойынныц максаты: казак тшне тэн дыбыстарды кайталау, окушылардыц назарын, киялын кабiлeттepiн дамыту.
Ойынныц шарты: МуFалiм казак тiлiнe тэн дыбыстарды ауада «жазады», окушылар «окиды», дэптepлepiнe жазады. Тапсырманы ец дурыс ютеген окушылар жаксы баFа алады. «Суретке карап, тап»
Ойынныц максаты: казак тшше тэн дыбыстарды кайталау, окушылардыц назарын, тез ойлау, дурыс жазу мен айту кабшеттерш дамыту.
Ойынныц шарты: эpтYpлi такырыпка аpналFан суретп муFалiм кepсeтeдi, ал окушылар осы суреттеп казак тiлiнe тэн дыбыстары бар сeздepдi атап, дэптерге жазады. ^азак тiлiнe тэн дыбыстардыц жазылуын тYсiндipeдi.
Мысалы:«ТабиFат»- ^н,булттар,агаш,кемтркосак т.б «Естдам - естiмедiм»
Ойынныц максаты: Есту кабшеттерш дамыту.
Ойынныц шарты: Мугал1м казак тшне тэн дыбысы бар сeздердi айтады. Окушылар бул дыбысты ecrice, колдарын кeтередi. Бул ойында аз кателескен топ жещске жетедi. Мысалы: МуFалiм «К» дыбысы бар ceздeрдi окиды.
Табак, сабак, такта, коцырау, караша, коцыр, т.б.
«Жаца сезд1 kîm тез табады?»
Ойынныц максаты: казак тiлiнe тэн дыбыстарды есту кабiлeттeрiн дамыту. Сездш корын молайту. Ойынныц шарты: МуFалiм тактаFа 2 баFанFа казак тшне тэн дыбыстары жоFалFан ceздeрдi жазады (ceздiц алдында, ортасында жэне соцында). EKi топ ойнайды. Тез, дурыс жазFан топ жeцeдi.
«Дыбыстардан сейлемдер курай аламын»
МуFалiм дыбыстар катарымен окушыларFа ceйлeм окиды. Окушылар дурыс жазып алады да, маFынаcы бойынша бeлiп, ceйлeмдi окиды. Сeйлeмдeгi казак тшне тэн дыбыстардыц астын сызады. Сeйлeмдi дурыс жазFан окушы жещске жетедь Мысалы: е к i а д а м к е л е ж а т ы п б i р а ю f а к е з д е с i п т i -муFалiм окиды. Дурыс жауап : Ею_адам келе жатып б1р аюFа кездесщт1.
« Терт1нш1 артыкты тап, 6ip сезбен ата»
Ойынныц максаты: Окушылардыц логикалык ойлау жэне есте сактау кабiлeттeрiн дамыту, тiлдeрiн дамыту. ^азак тiлiнe деген кызыFушылыктарын арттыру. Ойынныц шарты: Бeрiлгeн суреттерден артык cурeттi табу.
Мысалы: алма, алмурт, жYзiм, кияр. ^ияр артык, кeкeнic. Алма, алмурт, жYзiм-олар жeмicтeр.
«Адаскан эрштер»
Ойынныц максаты: Логикалык ойлау кабшеттерш, тiлдeрiн дамыту Ойын шарты: Бершген эрiптeрдiц орнын ауыстыра отырып, ceз курау.
А, у, м, л, т,р -............
М, ы, з, ы, к -............
Ж, у, ш, к, ы -............
«10 сез»
Ойынныц максаты: Окушылардыц тшдерш, есте сактау кабшеттерш дамыту. Ойынныц шарты: ТактаFа 10 шз жазу, есте cактауFа уакыт беру. Сeздeрдi жатка сурау. Бул ойынды кез-келген лексикалык такырыптар бойынша eткiзугe болады.
Мысалы: бауырсак , кымыз , шужык , курт, жумыртка, каймак, кант, балмуздак, алма, алмурт.
«Сездi тап»
Ойынныц максаты: Тез ойлау, есте сактау кабшеттерш, зешнш, тшдерш дамыту. Ойын шарты: МаFыналы шздер жаcырынFан эрштер тiзбeгi кeрceтiлeдi. Окушылар ceздi тез тауып окуы керек.
Мысалы: K¥¥FАKАЙМАKМРFIKАНТПРОYКВУЛОДK¥РТДОЖЗ
«Элiпбидi сейлет»
Ойынныц максаты: Логикалык ойлау кабшеттерш жeтiлдiру, ceздiк корларын молайту, тiлдeрiн дамыту. Ойын шарты: мунда окушыларFа эрiптeр жазылFан парактар таратылады, бул эрiптeр бeлгiлi бiр ceз курайды. Окушылар эрiптeрiмeн шз курайтын eтiп, сап тYзуi керек. Мысалы: «Балмуздак» ceзi шыкты. Эрi карай ойын жалFаcады, окушылар «Балмуздак» шзшдеп эрiптeрдeн баска ceздeр курайды. Мысалы: бал, муз, бала, кала, калам, ак, каз, алма, дала)
Дорыта айтканда есту кабiлeтi бузылFан окушылармен сабактарда тYзeту-дамыту ойындары мен жатть^уларын колдану оку мотивациясын, мектеп пен пэнге кызь^шыль^ын арттырады, балалардыц бойында жаксы кадiр-каcиeттeр cактауFа тэрбиeлeйдi, ал ец бастысы балалардыц бiр-бiрiмeн жэне муFалiммeн карым-катынасына куаныш, шуак, шы^армашылык кeцiл-кYЙ экeлeдi.[3, б. 41-46;]
НаFыз устаз эркашан iздeнicтe болуы кажет. ^азак тiлiн окытуда алдыма коЙFан максаттарыма жетуге кeмeк болFан да осы аталFан ойын тYрлeрi. Ойын аркылы баланыц ец
алдымен кецшн K6TepeMi3, ягни сабакка кызыгушылыгын арттырамыз. Ерекше балаларды зерттеп бiлемiз, сауыктыру амалдарын жасаймыз, олардыц мшез-кулкына, бшм- бiлiк дагдыларына тYзетулер енгiземiз, элеуметтендiрm, бiр-бiрiмен карым-катынас жасауына жагдай жасаймыз. Психикалык кабiлеттерiн, ягни ойлауын, есте сактауын, зейiнiн дамытамыз. Сонымен, ойынныц бшм беруде, эстетикалык тэрбие беруде де мацызы зор. Ойын ерекше баланыц мшезш езгертедi: туйыктары ашыктыкка, жYрексiздерi кайсарлыкка, батылдыкка, олак-олкыларын ширактыкка, пысыктыкка тэрбиелейдi.
1. Ж.Нуржанова. ^азак тiлiн тиiмдi окыту жолдары. Алматы, 2001. 68-70 бет.
2. Ж.Адамбаева. Орыс мектебiнiц бастауыш сыныптарында тш дамыту. Алматы, 2002. -7580 бет.
3. Шматко Н.Д. Интеграцияланган окыту кiмге тиiмдi болуы мYмкiн// Дефектология. -1999. - № 1. - 41-46 б. - Электрондык ютапхана. Ашык кол жетiмдiлiк. https://pedlib.rU/Books/4/0484/4_0484-10.shtml
4. Щурова Ю.Е. "Окушылардыц зияткерлш дамуына есту кабiлетiнiц бузылуыныц эсерГ' макаласы. "Киберленинка" электрондык кiтапханасы ашык колжет1мдшк. https://cyberleninka.ru/article/n/vliyanie-narusheniy-sluha-na-intellektualnoe-razvitie-
ЭДЕБИЕТТЕР
shkolnikov
