CC BY
11
Байзаков Ж.
Ташкент облысы Шыршъщ мемлекеттш педагогика институтыныц оцытушысы Озбекстан Республикасы
ЕС1МД1КТ1 ИНТЕРБЕЛСЕНД1 ЭД1С АРЦЫЛЫ ОЦЫТУДЬЩ ТИ1МД1
ЭД1С ТУРЛЕР1
Аннотация. Мектепте ана тШн оцытудазы, басты мацсат-б1л1мд1 азаматтар тэрбиелеу. Олардыц бШм, б1л1к даздыларын цалыптастыру.
Трек свздер: оцыту, педагогика, ана тШ, жаца эд1стер.
Jandos Baizakov Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region Republic of Uzbekistan
EFFECTIVE TECHNIQUES OF INTERACTIVE TEACHING NAMES
Annotation. The main goal of teaching the mother tongue at school is the education of educated citizens. Formation of their knowledge and skills.
Keywords: teaching, pedagogy, native language, new methods.
Тш - адамдардын 6ip-6ipiMeH TYCiHicin карым-катынас жасауынын басты Кералы. Сондыктан да казак тшн мектепте саналы менгертш, eмiрде колдана бшудщ мэш зор.
взбекстандык бшм беру жYЙеciндегi казiргi танда м¥Fалiмдер тэжiрибеcшде колданылып жYрген рeлдiк ойындар, юкерлш ойындар, танымдык ойындар, иммитация эдютер^ ернектеу, миFа шабуыл эдю^ проблемалык с^рактар туындату, eздiк ж^мыс, шюр-сайыс, дебат эдютер^ тренингтер, денгелек Ycтел, топтармен ж^мыс интербелcендi эдютердщ Yлгici болып табылады.
Окушыны ойлау мен сейлеу даFдыларына тecелдiрудi ойын тYрiнде ^йымдастыру осы интербелcендi эдю аркылы окытудын бiр тYрi болып табылады. 0йткенi ойын Ycтiнде м¥Fалiм мен окушы арасында байланыс пайда болып, окушылардын ^жымдык тYPде ж^мыс icтеуiне мYмкiндiк туады. Ойын окушы белcендiлiгiн арттырумен бiрге олардын танымдык кабiлетiн жетiлдiрiп, шь^армашылык белcендiлiкке деген кажеттiлiгiн канаFаттандырады. Кез келген кажеттшкл канаFаттандыру жаFымды эмоциямен, кещл-^ймен байланысты. Сабактын немесе эдютщ бала кажеттiлiгi мен мYмкiншiлiгiне сэйкестт онын кeнiл-кYЙiнен кeрiнедi. Окушы шыFармашылыFын шындауFа берiлетiн ойын тYрiндегi тапсырмалар окушынын <^йренсем» деген iшкi мотивациясын тудырады. К^рп кезде мектеп окушыларын белгiлi бiр бiлiм кeлемiмен камтамасыз ету жеткiлiкciз,
окушыны бшм anyFa, окуFa Yйpетуге ^п мэн беpiлуде, яFни психологиялык т¥pFыдaн олapды «бшм aлFым келедi, окыгеым келедЬ>деуге Yйpету. Бaлaны кYштеп, мэжбYpлеп окыту мYмкiн емес. Сондыктaн дa есiмдiктi мецгерту Yдеpiсiн ойын тYpiнде ¥йымдaстыpудыц мaцызы зор, бaлaлapмен 6ipirin оpындaFaн ж^мыс KaHa кызыFушылыкты apттыpaды.
Адaмзaттыц сaн жылдык тэжipибесiмен ami^ranFaH ойынмен окыту б^л кYнде окытудыц дэстYpлi нысaндapынa тэн кeптеген шектеулеpдi ыFыстыpып, оку YДеpiсiн жaцa сaтыFa кeтеpедi. Жеке т¥ЛFaныц бiлiм жYЙелiлiгiн, ойлaу кaбiлеттеpдiц беpiктiгiн, мaксaттылык, белсендшк, e3 -eзiне сенiмдiлiк сиякты кaсиеттеpдiц кaлыптaсуынa ыкпaл ететiн ойын фоpмaсын пaйдaлaнa отырып, ¥ЙымдaстыpылFaн сaбaктap тeмендегiдей мiндеттеpдi шешуге мYмкiндiк беред^
^ Окушылapдыц жaлпы, кaбiлеттiлiктеpiн дaмыту;
^ Окушылapдыц тaнымдык белсендiлiктеpiне ^мектесу;
^ Октушылapдыц бойындa e3ÍH-e3Í жетiлдipу, e3ÍH-e3Í тэрбиелеу кaжеттiлiктеpiн кaлыптaстыpу.
Окушылapдыц кaзaк тiлi сaбaктapындa м¥ндaй iскеpлiктi кaлыптaстыpудыц ец тиiмдi жолы-тренинг, ютер ойыны, диaлогтiк ^рым-кaтынaстapFa ^тысу.
Сaбaктыц тиiмдiлiгiн apттыpудыц мaцызды бip жолы-сaбaктaFы aткapылaтын ж^мыс тYpлеpiнiц сaн aлуaндыFы. К.Д.Ушинский бaлa кaжымaй-тaлмaй ж^мыс iстеу Yшiн оныц кызыFушылыFын жоймaй, шapшaтпaй, бip сapынды немесе бip жaкты емес эpтYpлi iс-эрекет ^жет екендiгi aйткaн. Егер сaбaктapдa ж^мыстыц aлуaн тYpлiлiгi кaмтaмaсыз етшсе, бaлaлap бiлiмдi игеруде жетiстiкке жетед^
Окушы мYFaлiмнен дaйын бiлiм, былaйшa aйткaндa тек «ж¥тa»сaлaтын «эбден шaйнaлFaн» бiлiм aлFысы келе ме? К^рп кезде, эрине, жок. Осындaй т¥pFыдa eйткен сaбaктap окушы Yшiн ^щл^з, ол осы кезде тыныш отыpмaй жaнындaFы бaскa бaлaлapFa бeгет жaсaй бaстaйды немесе бaскa оЙFa бершп кетедi. Б^л жaFдaй кeпшiлiк сaбaктapдa кездесiп жaтaды. Оны болдыpмaудыц бip жолы - ¥^a3 бен окушыныц бipлесiп ецбек етуi-оку ецбегi. Бaлaныц окудaFы e3 Yлесiнiц болуы, ол «сaлмaFын» сезiнуi. Сол кезде Farn
окушыныц eзiнiц aдaмгеpшiлiгiн сезшу^ eзiн-eзi бaFaлaуы, сeйтiп оныц e3ffl дaмытуFa деген к¥штapлыFы,сезiм оянaды.
Осыдaн шыFaтын бip нэтиже шыFapмaшылык еркшдж aлу, тaпкыpлык, зеpектiк, деpбестiк aлуы. Осы жaFдaйдыц бapлыFы окушыFa м¥Faлiммен пiкip тaлaстыpa aлуынa, окулыктaFы мэтшмен ой жapыстыpуFa, сeйтiп eзiнiц дэлелдерш ^сыну, болжaм aйту, пiкipлеpмен келюпейтшдтн мэлiмдей aлaтынын сезiнуге жеткiзедi.
Оку YPДiсiндегi осындaй жaFдaйлap екi жaкты бipдей,¥стaз-окушы кapым-кaтынaсын жетiлдipе тYседi, кызыктыpaды,куaныш экелiп шaттaндыpaды. Окытудыц ойын тYpi бaлaныц оку-тaнымдык эpекетiнiц белсендiлiгiн apтыpудa eте тиiмдi. Бaлaныц шыFapмaшылык ойлaуын ойын apкылы Yйымдaстыpу бaлaFa жaFымды кeцiл - кYЙ туFызып, ^б^перт
арттырады. Педагогика Fыльшында интербелсендi эдютерге «Дидактикалык ойындар» деп iскерлiк ойындарды кептеп пайдаланылып жYр. Дидактикалык ойындар-окушынын сабакка деген белсендiлiгiн арттыратын жэне олардын логикалык ойлау кабiлеттерiн дамытатын ойын эдю^
Интербелсендi эдю аркылы окытуда дидактикалык ойындарды колдану окушылардын шыгеармашылык ойынын дамуына, ез ойларын еркш сейлеп, еркiн жеткiзулерiне, бiр-бiрiмен еркш карым-катынас жасауына назар аудару.
Ойынын емiрдегi жэне баланын дамуындаFы зор релш эр кезенде кайраткерлер мен педагогтер аиап айикан. Ойын кезшде балалардын алдында элем, дYниенiнiн айкындалатын жэне жеке т¥ЛFанын шыFармашылык кабшетшщ ашылатынын В.А.Сухомлинский айта келiп, ойынсыз толык мэндi акыл-ойдын дамуы болмайтындыгеын жэне болуы да мYмкiн еместтн айтады.
Ойын эрекет женiнде Б.П.Никитин, З.Фрейд, К.Гросс, Л.С.Рубенштейн т.б. Fалымдардын манызды ой-пiкiрлерi бiр идеяFа, онын пайдалылыFы мен тиiмдiлiгiне тоFысады. Американдык философ Герберт Спенсер ойын эрекет баланын бойында жиналFан куатты (энергияны) сыртка шыFару тэсiлi деп санаса, атакты Австрия психологi З.Фрейд баланын сыртка шыкпай калFан iшкi арманын канаFаттандыру тэсiлi деп тYсiндiрген. Кенес психологi Л.С.Выготский ойын эдiсiн баланын акыл-ойын дамыту к¥ралы деп санаFан.
Окытудын ойын формасы сонFы жылдардаFы педагогикалык жаналыктардын iшiндегi ынFайласынын бiрi. Себебi окушыFа Fана емес, жалпы адам Yшiн ойын-белсендiкпен, езiн керсетуге, Yйренуге эсер етедi. «Ойын езшщ тек мазм^нмен де балаларды бiрден жана бiр елшемге шыFарып, жана психологиялык жаFдайларFа экеледЬ».
Отандык эдюкерлердщ iшiнде окытуды ойын аркылы ^йымдастырудын кырларын, жолдарын, тиiмдiлiгiн айкындап, зерттеп жYрген эдiскерлер аз емес. А.Нарк¥лованын пiкiрiнше, бiлiм беру жYЙесiнде ен алFаш ойындарды KOлданFан ^стаз - А.Байт^рсынов. Онын казак тiлi сабаFында дидактикалык ойындарды колдану эдiстемесi атты зерттеуi ойын аркылы окытудын эдютемелш жYЙесiн жасап ^сышан. Галым окулыктарында тiлдiк материалдарды окушыларFа менгертуде дидактикалык ойындарды кещнен KOлданFаны байкалады. М^ны Fалымнын езi: «Бала бiлiмдi тэжiрибе аркылы ездiгiнен алу керек. М¥Fалiмнщ кызметi онын бiлiмiнiн, шеберлiгiнiн керек орны ездiгiнен алатын тэжiрибелi бшмнщ ^зак жолын кыскарту Yшiн, сол жолдан балалар киналмай ету Yшiн балаFа ж^мысты элiне шаFындап берушен бетiн белгiлеген максатка тYзеп отыру», - деп т^жырымдайды. ¥лы ^стаздын «... баланы ойынFа YЙрету, ойыша катыстыру аркылы ойыны кайсы, YЙретуi кайсы екенiн балалар айырмастай, сезбестей етш YЙрету керек» деген каFидасы есiмдiктi интербелсендi эдiс аркылы окытуда басшылыкка алынуы керек. А.Байт^рсынов колдашан ойындар баланын сауатын арттыруда, олардын орфографиялык даFдыларын калыптастыруда манызды. «Балалар окудын басында киналмаса, окудан тауы шаFылмай, кенiлi кайтып, м^калмайды. Оку басында киын болса, суFа (^йыкка) тYCкен мал сыкылды
малтыгеып, жылжи алмай киналады», - деген пайымдауы Fалымныц дидактикалык ойындары жаца материалды толык мецгеру Yшiн Fана емес, олардыц сабакка кызыFушылыFын арттыру максатында колданFанын кeремiз.
К,азак тш сабактарында дидактикалык ойындарды колданудыц жолдары мен эдютерш ^сынуда Б.Нарк¥лованыц iзденiсi ерекше. Ол дидактикалык ойындарды колданудыц максатын, ережесiн, ойын тYрлерiн нактылап кeрсетiп, сараптаулар жасады. М¥Fалiм сабакта дидактикалык ойындарды ету барысында ескерту тшсл жайттарды аныктайды. Олар:
^ Дидактикалык ойындар окушылардыц бiлiмiн, сейлеу тшн,тш мэдениетш жетiлдiретiндiгiн;
^ Окушылардыц жеке т£^алык,кешбасшылык кабiлеттерiн тэрбиелеуге арналатындыгеын;
^ Окушылардыц бiлiмiн сатылап кетеру жолдарын;
> Ойынныц кызFылыкты болуын, сол аркылы окушылардыц KызыFушылыктарын арттыру жолдарын ескеру кажет.
Галымдар ецбегш саралай келе, есiмдiктi интербелсендi эдю аркылы окытуда колданылатын дидактикалык ойындардыц тYрлерi iрiктелiнiп алынды. ОларFа:
М¥Fалiм сабакта дидактикалык ойындарды ету барысында ескеруге тшст жайттарды аныктайды.Олар:
Дидактикалык ойындар окушылардыц бшмш, сейлеу тшн, тш мэдениетiн жетiлдiретiндiгiн;
^ Окушылардыц жеке т^^алык, кешбасшылык кабiлеттерiн тэрбиелеуге арналатындыгеын;
^ Окушылардыц бiлiмiн сатылап кетеру жолдарын;
> Ойынныц кы^ылыкты болуын, сол аркылы окушылардыц кызы^ушылыктарын арттыру жолдарын ескеру кажет.
Ойын жаттыFуларыныц iшiнде тапкырлык ойындар жеткшшектердщ KызыFушылыFын арттыруFа баFытталады жэне олардыц танымдык белсендшгш кYшейтуге ерекше кызмет аткарады. Олардыц ойлауын, iскерлiк даFдысын калыптастырып, кабiлет, дарынын дамытады.Танымдык кызы^ушылыкты арттыруFа байланысты алынFан жаттыFулар окушыныц ез бетiмен орындайтын танымдык кызметше негiзделедi. Б^л тарапта мYFалiм баFыт-баFдар берiп отыруы аркылы окушылар ю-эрекетке енедi.
БYгiнгi уакыт барлык еркениетл елдерде бiлiм беру iсiн азаматтык K¥ндылыктарFа негiздеу жэне ^лттык сананы к¥рметтеумен ерекшеленетiндiктен, казак мектептерiндегi казак тшн мэселес жедел заман талаптары мен элеуметтiк C¥раныстарFа сай жацартылып, жетiлдiрiлiп отырады. Сол себептi де тш бiлiмiндегi жетiстiктер мен эдютемелш eзгерiстер KOFам дамуымен тiкелей байланысты.
Бшм беру-тэрбиелеу мен окытудыц Yздiксiз YPдiсi. Бiлiм беру жYЙесiнiц басты мшдеть^лттык жэне жалпы адамзаттык к¥ндылыктар, Fылым мен практика жетiстiктерi непзшде жеке адамды калыптастыру, дамыту жэне кэЫби шыцдау баFытында бiлiм беру Yшiн жаFдайлар жасау. Окушыныц жан-
жакты дамуына жаFдай жасау Yшiн окыту YPдiсiне жана кезкарастар енгiзу кажетлгш туындатып отыр. Бiлiм сапасын арттыру эр мYFалiмнен шыFармашылыкпен ж^мыс жасауды талап етедi. Сабакты окыту-ею жакты Yрдiс болFандыктан, онын сапасы еткiзiлетiн сабакка деген окушылардын кезкарасына, олардын танымдык белсендiлiгiнiн денгейлерi мен м^^м ж^мысынын дидактикалык жактан жетiлдiрiлуiне байланысты.
Мектепте ана тiлiн окытудаFы басты максат-бiлiмдi азаматтар тэрбиелеу. Олардын бшм, бшк даFдыларын калыптастыру. Окушылардын шы^армашылык белсендiлiктерiн, ауызша, жазбаша сейлеу тшн дамыту.
ПайдаланFан эдебиеттер TÎ3ÎMi:
1. Абдиреймова Т. К,азак тшн проблемалы окытудын тиiмдi жолдары. Неюс. 2009 жыл
2. Валиева М. Бшм беру технологиялары жэне оларды оку-тэрбие YPдiсiне енгiзу, Алматы, 2002 жыл.
3. Мешрманк^лова Т. Бшм берудщ инновациялык технологиясы. Алматы. 2004 жыл.
4. Такишева Г.Модульдiк окыту технологиясын пайдаланудын тиiмдiлiгi. Алматы, 2009 жыл.
5. Бект^ров Ш. К,азак тiлi (фонетика, лексика, морфология, синтакисис). Алматы. 2006 ж.
6. Хасенов А. Тш бшм^ Алматы, 2003 ж.
