Научная статья на тему 'ЭРОЗИЯГА УЧРАГАН ТУПРОҚЛАР ШАРОИТИДА МАККАЖЎХОРИ ЕТИШТИРИШ'

ЭРОЗИЯГА УЧРАГАН ТУПРОҚЛАР ШАРОИТИДА МАККАЖЎХОРИ ЕТИШТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Эрозия / типик бўз тупроқ / фосфорли ўғит / ўғит меъёри / маққажўхори / дон / силос / самарадорлик.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Махматмуродов Алишер Ўлмасович, Машрабов Мансур Ибрагимович, Қозоқбоев Сардор Сагдулло Ўғли

Заравшон водийси шароитида эрозияга учраган тупроқлар шароитида маққажўхори экинидан юқори ва сифатли дон ва силос ҳосил етиштиришда турли фосфорли ўғит турлари ва меъёрларининг таъсири ўрганилган. Эрозияга учраган, ювилмаган тупроқларда маккажўхори дон учун етиштирилганда N240P120K100 меъёрда, ювилган тупроқларда эса N240P150K100 меъёрда берилиши, яшил масса учун етиштирилганда мос равишда N180P90K60 (83,9 т/га), N180P120K60 (74,9 т/га) мақбул эканлиги аниқланиб, ювилган шароитда 5,81 т/га, ювилмаганда 6,88 т/га дон ҳосили олинган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЭРОЗИЯГА УЧРАГАН ТУПРОҚЛАР ШАРОИТИДА МАККАЖЎХОРИ ЕТИШТИРИШ»

ЭРОЗИЯГА УЧРАГАН ТУПРОЦЛАР ШАРОИТИДА МАККАЖУХОРИ

ЕТИШТИРИШ

1Махматмуродов Алишер Улмасович, 2Машрабов Мансур Ибрагимович, 3Цозокбоев

Сардор Сагдулло ^ли

Самарканд агроинновация ва тадкикотлар институти агрокимё, тупрокшунослик ва

усимликлар химояси кафедраси мудири, к.х.ф.д., в.б.профессор 2Самарканд агроинновация ва тадкикотлар институти агрокимё, тупрокшунослик ва

усимликлар химояси кафедраси доценти, к.х.ф.ф.д. (PhD) 3Самарканд агроинновация ва тадкикотлар институти агрокимё, тупрокшунослик ва усимликлар химояси кафедраси ассистенти https://doi. org/10.5281/zenodo.11240439

Аннотация. Заравшон водийси шароитида эрозияга учраган тупроцлар шароитида маццажухори экинидан юцори ва сифатли дон ва силос уосил етиштиришда турли фосфорли угит турлари ва меъёрларининг таъсири урганилган. Эрозияга учраган, ювилмаган тупроцларда маккажухори дон учун етиштирилганда N240P120K100 меъёрда, ювилган тупроцларда эса N240P150K100 меъёрда берилиши, яшил масса учун етиштирилганда мос равишда N180P90K60 (83,9 т/га), N180P120K60 (74,9 т/га) мацбул эканлиги аницланиб, ювилган шароитда 5,81 т/га, ювилмаганда 6,88 т/га дон уосили олинган

Калит сузлар: Эрозия, типик буз тупроц, фосфорли угит, угит меъёри, маццажухори, дон, силос, самарадорлик.

Республикамизда эрозияга учраган ер майдонлари 1772,3 минг гектарни ёки хайдаладиган ерлар умумий майдонининг 40% ташкил этади. Шундан 721,9 минг гектари ирригация эрозиясига, 50 минг гектарга якини жарлик эрозиясига, 700,4 минг гектари лалми эрозиясига ва 300 минг гектари шамол эрозиясига учраган [6].

Самарканд вилоятида 121,9 минг/га тенг булиб, ушбу майдонларда етиштирилаётган маккажухори ва бошка экинлар хосилдорлиги эрозияга чалинмаган ерлардагига нисбатан уртача 25-30, айрим майдонларда 30-40% га кам хамда етиштирилган махсулот сифати жуда паст булади [2, 3, 4].

Дунёнинг курук иклимли (кургокчил) минтакасида жойлашган купгина мамлакатлар, шу жумладан Узбекистон худуди учун хам тупрокни эрозиядан саклаш, эрозияга учраган ерлардан кишлок хужалигида самарали фойдаланиш долзарб хисобланади.

Маккажухори дунёда энг куп етиштириладиган донли экинлардан хисобланади. Республикамизда 2021 йилда асосий экин сифатида 51,331 минг га майдонга дон учун, 158,504 минг га майдонга эса силос учун экилди. Галладан бушаган ерларга такрорий экин сифатида эса мос равишда 295,899 минг га ва 161,266 минг га ни ташкил этган [1].

Зарафшон водийси эрозияга учраган (ювилган ва ювилмаган) типик буз тупроклари шароитида турли шакл ва меъёрлардаги фосфорли янги угитларни азотли ва калийли минерал угитлар билан биргаликда куллашнинг асосий ва такрорий экин сифатида етиштирилган маккажухорининг усиши, ривожланиши ва хосилдорлигига таъсирини урганиш хамда уларни куллаш технологиясини такомиллаштириш буйича илмий тадкикот ишлари олиб борилмокда [5].

Тадкикот усуллари ва Дала тажрибалари эрозияга учраган типик буз тупроклар (ювилган ва ювилмаган) шароитида 11 вариант 4 такрорликда олиб борилди.Пайкалнинг умумий майдони 112 м2, шундан х,исобга олинадигани 86 м2 ни ташкил этади. Фосфор сакловчи угит (аммофос, полиаммофос, супрефос) ларнинг 90:120 ва 150 кг/га (Р2О5 х,олида) меъёрлари N240K100 фонида кулланилди.

Дла тажрибалари усимликшуносликда умумкабул килинган стандарт услублар асосида олиб борилди. Олинган маълумотлар математик ва статистик тах,лил килинди.

Тажриба даласи тупрокларнинг агрокимёвий хусусиятлари тах,лил килинди. Ювилмаган ва ювилган тупрокларда 0-25 см катламда мос равишда гумус - 1,15:0,51, ялпи азот - 0,12:0,06, ялпи фосфор - 0,26:0,15, ялпи калий - 2,30:1,81 % ни ташкил этган булса, хдракатчан фосфор ва алмашинувчан калий микдори 20,4:9,1 ва 320:200 мг/кг ни ташкил килди. Тупрок эритмаси мух,ити 7,2:7,3 ни ташкил этади.

Олиб борилган тадкикотлар натижасида дала тажрибасининг ювилмаган кисмида маккажухори дон х,осили курсаткичларига фосфорли угитлар кулланиши Р2О5 жуда паст микдордаги тупрокларда, азот-калий вариантига нисбатан - сута узунлиги буйича 4,7 см га, диаметри буйича 1,2 см га, катордаги донлар сони 11,4 донага, сутадаги каторлар сони - 1,5 донага, бу эса сутадаги донлар сонини уртача 264,1 донага оширди. Шунингдек, бир сутанинг массаси ва 1000 дона дон массаси назорат вариантига нисбатан 26,4 ва 24,2 г микдорда ошди.

Маккажухорининг сута узунлиги ва 1000 дона дони массаси, тажрибалар буйича уртача 60 кг/га Р2О5 меъёри буйича ювилмаган тупрокда тегишли тарзда, 23,4 см ва 231,6 г, ювилган тупрокда эса тегишлича- 22,4 см ва 231,0 г курсатгични ташкил этди. Фосфор микдорини 100 кг/га ошириш курсатилган меъёр курсаткичларини тегишли равишда 6,48,5 ва 3,3-3,0% га, 140 кг/га микдорида тегишлича - 10,6-12,1 ва 5,4-5,2% га, 180 кг/га Р2О5 микдорда эса - 12,8-16,1 ва 6,5-6,3% ошганлиги кайд этилди.

Полифосфат аммоний ва суюк комплекс СКУ 10:34:0 маркадаги угитлар самарадорлиги ортофосфат угитлардан юкори булиб, аммофос ва суюк СКУ 8:24:0 маркадаги комплекс угитлар кулланилганда уртача сута улчами буйича ювилмаган ва ювилган тупрокда 5,9-5,7% га, сутадаги донлар микдорига кура - 11,8-11,7% га, бир сутанинг массаси ва 1000 дона доннинг массаси, тегишлича - 1,8-1,3 ва 1,5-1,6% га ошганлигини курсатди.

Маккажухорининг «^орасув-350 АМВ» гибридига турли фосфорли угит меъёрларининг таъсири ижобий булди. Угитсиз назорат вариантида ювилмаган тупрокларда 2,53, ювилган тупрокларда 1,27 т/га дон х,осили етиштирилган булса, N240^00 кг/га кулланилган вариантларда мос равишда 5,53 ва 4,53 т/га олинган. Турли фосфорли угит шакллари ва меъёрларини куллаш натижасида ювилмаган тупроклар шароитида 6,41 - 6,88 т/га, ювилган тупрокларда 5,20 - 5,91 т/га х,осил олинди (1 - жадвал).

Маккажухорини ^орасув-350 АМВ гибридини аммофос, полиаммофос ва супрефос куринишида фосфорли угит билан озиклантириш киритиш меъёри 90, 120 ва 150 кг/га соф х,олда N240^00 кг/га фонида булганда ювилмаган тупрокларда усув даври N240^00 .фон вариантига нисбатан 5-7 кунга кискарганлиги кузатилди.

1-жадвал

Маккажухори дон х,осилига фосфор ^итларининг турли шакл ва меъёрларининг таъсири («^орасув-350 АМВ» гибрид)

№___Тупрок х,олати

ювилмаган ювилган

Тажриба дон фонга дон фонга

х,осили, нисбатан х,осили, нисбатан

вариантлари фарки, % фарки, %

т/га т/га

1 Назорат- угитларсиз 2,53 - 1,27 -

2 N240^00 - Фон 5,53 - 4,53 -

3 Фон + Р90 аммофос 6,44 116,5 5,20 114,8

4 Фон + Р90 полиаммофос 6,57 118,8 5,35 118,1

5 Фон + Р90 супрефос 6,41 115,9 5,21 115,0

6 Фон + Р120 аммофос 6,81 123,1 5,57 122,9

7 Фон + Р120 полиаммофос 6,82 123,3 5,59 123,4

8 Фон + Р120 супрефос 6,79 122,6 5,46 120,5

9 Фон + Р150 аммофос 6,85 123,9 5,91 130,5

10 Фон + Р150 полиаммофос 6,88 124,4 5,81 137,3

11 Фон + Р150 супрефос 6,82 123,3 5,78 127,6

ЭКИ Ф05, т/га 0,06 0,09 0,05 0,08

Бир гектардаги яшил масса х,осилдорлиги N240K100 фон вариантида 39,4 т ни ташкил килди. Бу эса назорат вариантига нисбатан 8,9 т куп демакдир.

Шуни таъкидлаш кераки N240X100 фон варианти негизида фосфор угитини берилиши яшил масса х,осилдорлигини кескин оширди. N24oР6oKloo (аммофос) вариантида эса бу курсаткич фонга нисбатан 13,5 % га ортди. Яшил масса х,осилдорлиги №4оРбоКюо полиаммофос вариантида гектаридан 45,3 тоннага тенг булди, яъни N240X100 фонига Караганда 15 % га куп. Фосфор угитлари меъёрини 90 кг/га оширилиши яшил масса х,осилини 27,729,4 % га оширди (2 - жадвал).

2-жадвал

Фосфор уFитларни турли шакллари ва меъёрларида маккажухорининг яшил масса косили («Днепровский 70ТВ» гибрид)

№ Тажриба вариантлари Тупрок

Ювилмаган ювилган

яшил масса х,осили, т/га фонга нисбатан фарки,% яшил масса х,осили, т/га фонга нисбатан фарки,%

1 Назорат угитсиз 26,8 - 15,8 -

2 N180K60 - Фон 71,0 - 57,7 -

3 фон+Р60 аммофос 80,0 112,7 66,1 114,6

4 фон+Р60 полиаммофос 82,8 116,6 67,9 117,7

5 фон+Р60 супрефос 81,0 114,1 66,3 114,9

6 фон+Р90 аммофос 82,2 115,8 72,8 126,2

7 фон+Р90 полиаммофос 83,9 118,3 74,2 128,5

8 фон+Р90 супрефос 83,0 116,9 73,4 127,2

9 фон+Рш аммофос 81,4 114,6 73,5 127,4

10 фон+Рш полиаммофос 83,9 118,2 74,9 129,8

11 фон+Рш супрефос 83,4 117,5 74,8 129,6

ЭКИ Ф05, т/га 0,09 0,14 0,10 0,13

Х,осилдорликни худди шундай йуналишда ошиши ювилган тупроцларда хам кузатилди. Лекин олинган абсолют курсаткичлар 3-5 т/га паст булиб, бунда усимликни минерал угитларга нисбатан реакцияси ювилмаган тупрокка нисбатан ювилганда бирмунча юкори булиши аникланди. Демак, фосфор угитлари меъёрлари ортиши билан озука бирлиги чикиши ва хазм буладиган протеин микдори хам параллел равишда ошди.

Хулоса килиб айтганда, асосий экин сифатида эрозияга учраган, ювилмаган тупрокларда маккажухори дон учун етиштирилганда N240P120K100 меъёрда, ювилган тупрокларда N240P150K100 меъёрда берилиши, яшил масса учун етиштирилганда мос равишда N180P90K60 (83,9 т/га), N180P120K60 (74,9 т/га) макбул эканлиги аникланиб, ювилган шароитда 5,81 т/га, ювилмаганда 6,88 т/га дон хосили олиш мумкинлиги исботланди.

Зарафшон вохасининг эрозияга учраган типик буз тупроклар шароитида асосий экин сифатида дон етиштириш учун маккажухорининг ^орасув-350 АМВ гибридини N240P90K100, яшил масса олиш учун Днепровский 70 ТВ гибридини N180P90K90 угитлар меъёрда етиштириш тавсия этамиз

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2021 йил 4 мартдаги 121-сон "Мавжуд ер майдонларидан самарали фойдаланиш ва 2021 йил хосили учун кишлок хужалиги экинларини окилона жойлаштириш тугрисида" ^арори. Тошкент. - 2021.

2. Bozorov K.Sh., Mo'moniva Z.K. Продуктивность озимой пшеницы в зависимости от способа основной обработки почвы и норм фосфорных удобрений на эродированных типичных сероземах "Актуальные проблемы современной науки" - Москва. 2019. № 2(105) С.127-131.

3. Бозоров К. Муминов К. Ирригация эрозиясига учраган типик буз тупроклар шароитида ресурстежамкор агротехнологияларнинг кузги бугдой дон хосили ва сифатига таъсири. AGRO ILM - O'ZBEKISTON QISHLOQ VA SUV XO'JALIGI. Тошкент. - 2021. -№ 3. -Б. 73-75.

4. Bozorov K.Sh., Mo'minov K.M. The main methods of tillage and the influence of the norms of mineral fertilizers on the yield and quality of winter wheat Bulgarian Journal of Crop Science, 2021, 58(5) 85-89.

5. Махматмуродов А.У. Асосий ва такрорий экин сифатида экилган маккажухорини хосилдорлигига озикланишнинг таъсири. ^ишлок хужалиги фанлари доктори (DSc) диссертацияси автореферати. Тошкент. - 2018. - 59 б.

6. Рамазонов Б.Р. Противоэрозионные меры борьбы на склоновых землях и предгорных районах, процесы дезертификации. Academic research in educational sciences. - 2021. volume 2 | issue 5. - С. 410-419.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.