Научная статья на тему 'Эркин иқтисодий зоналар самарадорлигини баҳолаш мезонлари'

Эркин иқтисодий зоналар самарадорлигини баҳолаш мезонлари Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
619
136
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Рашидов М. К.

Эркин иқтисодий зоналар самарадорлигини тўлиқ ҳолда қиймат кўрсаткичлари билан ўлчаб бўлмайди. Чунки ижобий ўзгаришлар нафақат ўша ҳудудда, балки қўшни ҳудудларда ҳам содир бўлади. Эркин иқтисодий зоналар нафақат ўз майдонига, балки зона атрофидаги ҳудудларга капитал маблағлар ва хорижий валюталар оқимини ошириш йўли билан ижтимоий-иқтисодий самара келтиради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Эркин иқтисодий зоналар самарадорлигини баҳолаш мезонлари»

Рашидов М.К.

Навоий Давлат кончилик институти

ЭРКИН ИКТИСОДИИ ЗОНАЛАР САМАРАДОРЛИГИНИ БАДОЛАШ МЕЗОНЛАРИ

Эркин иктисодий зоналар самарадорлигини тулик цолда киймат курсаткичлари билан улчаб булмай-ди. Чунки ижобий узгаришлар нафакат уша цудудда, балки кушни цудудларда %ам содир булади. Эркин иктисодий зоналар нафакат уз майдонига, балки зона атрофидаги цудудларга капитал мабла*лар ва хорижий валюталар окимини ошириш йули билан ижтимоий-иктисодий самара келтиради.

Эркин иктисодий зоналарни ташкил этувчи мамлакат учун ушбу х,удуд наму-навий самара х,ам беради. Яъни миллий иктисодиётга юкори малакали мех,нат ре-сурслари келади, замонавий технология-лар, ноу-хаулар, ишлаб чикаришни ташкил этиш ва бошкариш тажрибаси олиб кели-нади х,амда мах,аллий кадрларга ургатила-ди. Эркин иктисодий зоналар маркетинг самарасини беради, яъни зонада яхши ишни ташкил эта олган корхоналар (фир-малар) мамлакатнинг колган корхоналари учун ишни ташкил этишда урнак булади. Эркин иктисодий зоналарда х,укумат то-монидан куйиладиган тусикларни камай-тириш йули х,ам ишлаб чикариш самара-дорлигига ижобий таъсир килади. Бу эса мамлакатда иктисодиётни либераллашти-риш жараёнини тезлашишига ёрдам бе-ради.

Эркин иктисодий зоналарлар устун-лигининг яна бир жих,ати илFор техноло-гияларнинг берилиши (таркалиш)дир. У бевосита, билвосита ва ракобат самара-ларини беради:

- бевосита самара - бу эркин иктисодий зоналардаги корхоналарнинг янги технология туфайли замонавий, ракобатбардош, сифатли, арзон товарлар ишлаб чикаришларидир;

- билвосита самара - бу эркин иктисодий зоналардаги янги технология билан ишлаётган корхона, уни тайёр мах,сулотини ишлатадиган, унга хом ашё,

ярим тайёр мах,сулот етказиб берадиган корхоналарга замон талабларига жавоб берадиган буюртмалар оркали ижобий таъсир килишидир;

- ракобат самараси - бу янги технологиям утган корхоналар зона ичида ва зонадан ташкари фирмалар уртасида ракобатни кучайтириб юборади, бунинг натижасида фирмаларни илFор техноло-гияларни куллашга, янги технологиялар яратиш учун илмий тадкикотлар килишга мажбур килади.

Эркин иктисодий зоналар бандлик да-ражасини ошириш йули билан х,ам мамлакат иктисодиётига ижтимоий-иктисодий самара келтиради.

Эркин иктисодий зоналарнинг сама-радорлиги, биринчи навбатда, уни бар-по этиш сиёсатининг, яъни зонал сиё-сатнинг пухта ишлаб чикилганлигига х,амда бу сиёсатни кетма-кетликда, туFри амалга ошира билишга боFликдир. Эркин иктисодий зоналар фаолияти самарадор-лиги, унинг фаолиятини х,укукий жих,атдан сифатли таъминланганлигига х,ам боFлик. Шунинг учун эркин иктисодий зоналар фаолияти самарадорлигини оширмокчи булсак, унинг талабларига жавоб берадиган норматив-х,укукий базани яратиш за-рурдир.

Эркин иктисодий зоналарнинг яшов-чанлиги ва самарадорлиги унда жой-лаштирилган корхоналарнинг критик х,ажмига х,амда бу корхоналарнинг бир-

бирига хамкор була олиш даражасига боFлик1. Чунки буларсиз эркин иктисодий зоналарнинг узига хос иктисодий меха-низми ишлаб кетиш имконига эга бул-майди. Бир-бирига унча боFлик булма-ган, кам сонли корхоналар одатда, эркин иктисодий зоналарга етарли самара бера олмайди. Агар зонага четда жойлашган корхоналар жалб килинса, унда хужалик юритишнинг 2 тури - зонал ва махаллий турлари шаклланади. Бу эса зонани бошкаришни мураккаблаштириб юбора-ди.

Эркин иктисодий зоналар самарадор-лигига таъсир этувчи куйидаги омиллар-нинг хисобга олиниши мухим урин эгал-лайди:

- эркин иктисодий зоналар учун жой танлашда окилона ёндашув (танланган майдонда инвестициявий хамкорликни олиб бориш учун объектив шароитлар-нинг мавжудлиги);

- имтиёз ва кулайликлар тизимини яра-тишда хорижий инвесторлар манфаатини хар томонлама хисобга олиш;

- кабул килувчи мамлакатда кулай инвестиция мухитини саклаш кафолатининг мавжудлиги;

- эркин иктисодий зоналар зарурий ва ишчи инфратузилмасининг мавжудлиги ёки уни яратиш учун молиялаштириш им-конининг борлиги;

- зона маъмурий бошкарув тизимининг самаралилиги ва ута мослашувчанлиги.

Умуман олганда, жах,он тажрибаси шуни курсатадики, эркин иктисодий зоналар фаолияти уз окибатига караб турлича булиши мумкин. Уларнинг самарадорлиги эса эркин иктисодий зоналар учун жойни туFри танлаш, йуналишни туFри танлаш, сиёсий, иктисодий, географик ва бошка турли омилларни хисобга олиш, хориждан инвестиция ва технологияни жалб кила билиш, ташки иктисодий фаолиятни жадаллаштира олишга боFлик. Эркин иктисодий зоналарни ташкил этишнинг самарадорлиги эркин иктисодий зоналарни ташкил этишдан кузланган аник бир максад куйилганлиги, имтиёзлар тизими кай даражада, кай тарзда танланганлиги-га хам боFл и к. Куйилган максадларнинг куплиги ва ноаниклиги асоссиз равишда

имтиёзлар фаолиятнинг барча шакллари-га таркалишига, охир-окибатда зона иши-да хеч кандай самара бермаслигига олиб келади.

Эркин иктисодий зоналарнинг шакли-дан бири булган, АКШ хукуматининг уй-жой ва шах,ар ривожланиши департаменти томонидан бошкариладиган "тадбиркор-лик зоналари"дан 357 тасининг хужалик фаолияти тахлили куйидагиларни курсат-ди: ишловчиларнинг 34%и ишлов бериш саноатида, 27%и чакана савдода, 19%и хизмат курсатиш со^аларида, колганлари эса молия хизмати, курилиш, транспорт, коммуникация ва улгуржи савдо билан банд экан. Энг куп ишлов бериш саноатида иш жойлари яратилган. Зоналарнинг 33 фоизида бандлик миллий даражасидан юкори булган1.

Зоналарда энг яхши самара берган чо-ралар куйидагилардан иборат булган:

- иктисодий ривожланишни раFбат-лантириш - ижтимоий фаровонликни узига мулжал килиб олган зоналарга нисбатан раFбат ва имтиёзларнинг аник бир тизимига эга булган зоналар анча муваффакиятли фаолият олиб борган;

- давлат ва мах,аллий соликларни ка-майтириш, инвестиция учун кредитлар бериш;

- сотиш, мулк, айланма маблаFлар соликларини камайтириш;

- иш жойларини кредитлаш дастурла-

ри;

- мах,аллий х,окимиятнинг катнашуви ва манфаатдорлиги.

Тадкикотчилар эркин иктисодий зоналар самарали фаолият юрити-ши учун куйидагиларни мух,им, деб х,исоблашмокда2:

- ташландик ерлар ва ишлаб чикариш мах,сулдорлига, унумдорлигини тиклаш;

- х,удуд ах,олиси учун жуда куп микдорда иш жойларини яратиш;

- ижтимоий ва хусусий секторлар урта-сида кооперацияни ривожлантириш.

Самарасиз эркин иктисодий зоналар тажрибасини тахлил килиб, зона фаоли-

1 Хамроев Х,.Р. Зонал сиёсат:. Монография.-Тошкент: "Фан",- 2008 й..

2 Холикулов А.Р. Эркин иктисодий зоналар: на-зарий асослар ва жахон тажрибаси. Т., 2002 й.

1-диаграмма

Навоий ЭИИЗга киритилган ва киритилиши режалаштирилган инвестициялар динамикаси (млн. АК,Ш доллари)1.

200,0 180,0 160,0 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0

186,0

145,0

83,8

57,6

пиа

41,0

2010Й

2011й

2012й

201 Зй

2014й

2015Й

ятини режалаштириш боскичида катор йул куйилган куйидаги хато ва камчили-кларни хам кайд этишимиз лозим:

- зона учун муваффакиятсиз жойнинг танланганлиги, масалан, ер ва хаво транс-порти яхши ривожланмаган жойда жой-лаштирилиши;

- инфратузилманинг асосий объектла-рини яратишга етарли эътибор берилмас-лик, масалан, алока воситалари ва энергия билан таъминот талаб даражасида эмаслиги;

- зона маъмуриятининг турли хил хукумат органлари билан ташкилий алокаларининг етарли даражада ривож-ланмаганлиги, масалан, молия вазирли-ги, божхона бошкармаси, солик кумитаси кабилар билан алокалар, чунки иш яхши натижа бериши учун улар билан яхши алока урнатиш хамда шу оркали куллаб-кувватланиши зарур;

- зонани бошкаришда бюрократик ус-лублардан кенг ва куп фойдаланса, иш са-мараси пасаяди.

Хатолар кам булиши учун лойихани ал-батта обрули, ишончли халкаро эксперти-задан утказиш максадга мувофикдир. Бу анчагина хатоларни бошланFич боскичда минимумга келтириш ва тузатиш имко-нини беради. Хорижий инвесторларни руйхатга олишдаги кийинчиликлар, зона устунликларини реклама ва ташвикот

1 Раимжонова М.А. Узбекистонда эркин иктисодий худудларга инвестицияларни жалбкилишни фаоллаштириш.(автореферат)-Тошкент.2012й

| инвестиция

^ажми(млн, АК|Ш долларида)

килиш талаб даражасида эмаслиги ва ёмонлиги иш самарасига кучли салбий таъсир килади.

Юкоригилардан келиб чиккан холда, Навоий эркин индустриал-иктисодий зо-насининг (НЭИИЗ) фаолияти самарадорлигини куйидаги мезон курсаткичларига караб бахолаш мумкин:

• хорижий капиталнинг окими, шу жумладан, зонада фаолият олиб бораёт-ган кушма корхоналар сони;

• мамлакат товарлар импортига килинадиган харажатнинг камайиши;

• ишлаб чикаришнинг умумий хажмида экспорт махсулотнинг хиссаси;

• фаолиятнинг янги турларига ихти-сослашув, шу жумладан НЭИИЗга хизмат курсатишнинг ривожланиши;

• таъминотнинг яхшиланиши, хизмат курсатишнинг ривожланиши;

• янги яратилган иш жойлари, зонада бандлик даражасининг усиши.

Навоий ЭИИЗга киритилган ва киритилиши режалаштирилган инвестициялар динамикаси узгаришига караб бевосита динамиканинг таъсири остида, Навоий вилояти асосий иктисодий курсаткичла-рининг узгариб боришини йиллар даво-мида кузатиш мумкин.

Аммо эркин иктисодий зоналар фаоли-ятида иктисодий натижаларнинг барча-сини аник хисоблаб булмайди, уларнинг айримлари вакт жихатдан кечикади ёки чузилади. Бундай натижалар билвосита натижалар ёки самара дейилади, уларга

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 12, 2012

1-жадвал

Навоий вилоятининг асосий иктисодий курсаткичлари

№ Курсаткичлар Йиллар

2005 й 2006 й 2007 й 2008 й 2009 й 2010 й 2011 й

1 ЯХМ (млрд. сум) 1099,4 1259,3 1681,2 2125,4 2577,4 3276,6 4016,9

2 Асосий капиталга инвестициялар суммаси (млрд. сум) 229,1 354,3 419,8 463 587,7 1611,7 1285,9

3 Иш билан банд булганлар сони (минг киши) 378,1 383,2 389,8 396,7 405,7 408,8 413,4

4 Экспорт (млн. доллар) 339,4 397,6 538,1 553,4 493,6 548,7 618,0

5 Импорт (млн. доллар) 291,9 305,6 347,8 371,2 356,6 373,4 390,8

6 Хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналар сони (дона) 11 17 13 12 18 21 21

куйидаги мезон-курсаткичларни киритиш мумкин:

• янги технологиялар билан танишиш-нинг осонлашуви;

• хужалик фаолиятини ташкил этиш ва бошкаришнинг янги усулларини эгаллаш;

• мамлакатнинг экспорт базасини кен-гайтириш;

• янги тармокларнинг яратилиши;

• регионал номутаносибликнинг бар-тараф этилиши;

• кадрлар салох,иятини саклаш ва ривожлантириш (бошка регионлар ва хориждан мутахассисларни жалб килиш, фирмалараро миграция ва х,оказо).

Хулоса килиб айтганда, эркин иктисодий зоналар самарадорлигини улчаш анча мураккаб масаладир. Чун-ки унинг ижобий таъсири нафакат уша зонада фаолият юритаётган корхоналар

ишининг самарасига, балки бутун регион-нинг иши самарасига, кушни регионлар-га, х,атто бутун мамлакат иктисодиётига х,ам таъсир этади. Бундан ташкари, эркин иктисодий зоналар фаолияти дарров ижтимоий-иктисодий самара (биринчи навбатда, ижтимоий самара) бермайди, у кандайдир вакт лагини (кечикишини) талаб килади. Агар эркин иктисодий зоналар мавжуд х,удудларда ишловчилар-нинг иш х,аклари уса бошласа, хориждан инвестиция купрок кела бошласа, иш-сизлар сони камая бошласа, бозорда товар ва хизматлар купая бошласа, демак эркин иктисодий зона яхши ишламокда. Эркин иктисодий зоналар яратишда бар-ча коидаларга, талабларга риоя килинса х,амда тайёргарлик ва ташкилий ишлар бошидан пухта олиб борилса, унинг сама-рали ишлашига кафолат бор.

Адабиётлар руйхати:

Хамроев Х.Р. Зонал сиёсат:. Монография.- Тошкент: "Фан",- 2008 й. Холикулов А.Р. Эркин иктисодий зоналар: назарий асослар ва жах,он тажри-баси. Т., 2002 й..

Раимжонова М.А. Узбекистонда эркин иктисодий х,удудларга инвестиция-ларни жалб килишни фаоллаштириш. (автореферат)-Тошкент. 2012 й.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.