Научная статья на тему 'Эр-хотин муносабатларини ифодаловчи туркча мақолларда “оила” концепти'

Эр-хотин муносабатларини ифодаловчи туркча мақолларда “оила” концепти Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
293
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
лингвокултурология / оламнинг лисоний манзараси / концепт / мақол / оила / эр хотин / фарзанд / оилавий муносабатлар. / лингвокультурология / языковая картина мира / концепт / пословица / семья / муж и жена / ребенок / семейные отношения.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Алтинбоев Нуриддин

Тил ва маданият бир-бирига узвий боғлиқдир. Маданият қадимий белгилари тильда акс этгани сингари, тилнинг қанчалик бой эканлиги унинг қадимийлиги ва бойлигини намоён этади. Халқларнинг миллий маданияти, қадриятлари, уларнинг турмуш тарзлари минг йиллар давомида шаклланган мақолларда ўз ифодасини топган. Тилшуносликнинг нисбатан ёш йўналиши ҳисобланган лингвокултурология айнан мана шу хусусларни ўша халқнинг лисоний манзарасида узоқ йиллар давомида шаклланган концептлар орқали тадқиқ қилади. Концептлар халқнинг бой тарихи, анъана ва қадриятларини ўзида мужассам этган ва ўша халқнинг маданиятини очиб берувчи асосий бирлик ҳисобланади. Мазкур мақоладан кўзланган асосий мақсад оила концептини турк халқ мақолларида эр-хотин муносабатлари орқали қандай акс эттирилганлигини кўрсатиш, турк халқи менталитетининг ўзига хос хусусиятларини, ахлоқий қадриятларини, урф-одат ва анъаналарини ёритиб беришдан иборатдир. Бунда эр, хотин ва уларнинг муносабатларига бевосита таъсир кўрсатувчи фарзанд билан боғлиқ мақоллар таснифларга ажратилган ҳолда таҳлилга тортилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Понятие «семья» в турецких пословицах, выражающих отношения между мужем и женой

Язык и культура неразрывно связаны. Как в языке отражаются древние признаки культуры, так и богатство языка отражается в его древности. Традиционная национальная культура, ценности и быт народов находят свое отражение в пословицах на протяжении тысячелетий. Лингвокультурология, относительно молодая дисциплина лингвистики, изучает эти аспекты с помощью понятий, которые формировались годами в языковом ландшафте этой нации. Концепты – это базовая единица, воплощающая в себе богатую историю, традиции и ценности народа, раскрывающая культуру этого народа. Основная цель данной статьи – показать, как концепт семьи отражается в турецком фольклоре через отношения супружеской пары, осветить особенности менталитета, нравственных ценностей, обычаев и традиций турецкого народа. При этом пословицы, связанные с ребенком, которые непосредственно затрагивают мужа, жену и их отношения, анализируются методом классификации.

Текст научной работы на тему «Эр-хотин муносабатларини ифодаловчи туркча мақолларда “оила” концепти»

АЛТИНБОЕВ НУРИДДИН

Таянч докторант, ТДШУ

Эр-хотин муносабатларини ифодаловчи туркча мацолларда "оила" концепти

Аннотация. Тил ва маданият бир-бирига узвий боглицдир. Маданият цадимий белгилари тильда акс этгани сингари, тилнинг цанчалик бой эканлиги унинг цадимийлиги ва бойлигини намоён этади. Халцларнинг миллий маданияти, цадриятлари, уларнинг турмуш тарзлари минг йиллар давомида шаклланган мацолларда уз ифодасини топган. Тилшуносликнинг нисбатан ёш йуналиши %исобланган лингвокултурология айнан мана шу хусусларни уша халцнинг лисоний манзарасида узоц йиллар давомида шаклланган кон-цептлар орцали тадциц цилади. Концептлар халцнинг бой тарихи, анъана ва цадриятларини узида мужассам этган ва уша халцнинг маданиятини очиб берувчи асосий бирлик %исобланади. Мазкур мацоладан кузланган асосий мацсад оила концептини турк халц мацолларида эр-хотин муносабатлари орцали цандай акс эттирилганлигини курсатиш, турк халци менталитетининг узига хос хусусиятларини, ахлоций цадрият-ларини, урф-одат ва анъаналарини ёритиб беришдан иборатдир. Бунда эр, хотин ва уларнинг муносабатларига бевосита таъсир курсатувчи фарзанд билан боглиц мацоллар таснифларга ажратилган %олда та%лилга тортилган.

Таянч суз ва иборалар: лингвокултурология, оламнинг лисоний манзараси, концепт, мацол, оила, эр хотин, фарзанд, оилавий муносабатлар.

Аннотация. Язык и культура неразрывно связаны. Как в языке отражаются древние признаки культуры, так и богатство языка отражается в его древности. Традиционная национальная культура, ценности и быт народов находят свое отражение в пословицах на протяжении тысячелетий. Лингвокультурология, относительно молодая дисциплина лингвистики, изучает эти аспекты с помощью понятий, которые формировались годами в языковом ландшафте этой нации. Концепты - это базовая единица, воплощающая в себе богатую историю, традиции и ценности народа, раскрывающая культуру этого народа. Основная цель данной статьи - показать, как концепт семьи отражается в турецком фольклоре через отношения супружеской пары, осветить особенности менталитета, нравственных ценностей, обычаев и традиций турецкого народа. При этом пословицы, связанные с ребенком, которые непосредственно затрагивают мужа, жену и их отношения, анализируются методом классификации.

Опорные слова и выражения: лингвокультурология, языковая картина мира, концепт, пословица, семья, муж и жена, ребенок, семейные отношения.

Abstract. Language and culture are inextricably linked. As the ancient signs of culture are reflected in the language, so the richness of the language is reflected in its antiquity. The traditional national culture, values and way of life ofpeoples have been reflected in proverbs for thousands of years. Cultural linguistics, a relatively young discipline of linguistics, studies these aspects with the help of concepts that have been formed over the years in the linguistic landscape of this nation. Concepts are the basic unit that embodies the rich history, traditions and values of the people, revealing the culture of this people. The main purpose of this article is to show how the concept of the family is reflected in Turkish folklore through the relationship of a married couple, to highlight the mentality, moral values, customs and traditions of the

Turkish people. At the same time, proverbs related to the child, which directly affect the husband, wife and their relationship, are analyzed by the classification method.

Keywords and expressions: Cultural linguistics, the linguistic wordlview, concept, proverb, family, husband and wife, child, family relations.

Кириш. Кунимиздаги атропосентрик тадкикотларниг энг долзарб йуналишларидан бири, шубхдсиз, лингвокултурологиядир. Лингвокулту-рология тилни маданий вокелик сифатида тадкик килади ва у тилшунослик хдмда маданиятшунослик кесишган нуктада пайдо булади. Тил ва маданият бир-бирига чамбарчас богликдир. Тил маданий маълумотларни узатиш воситаси сифатида халкларнинг маданияти, дунёкараши, моддий ва маънавий турмушининг хусусиятларини яккол намоён килади. Бу эса тилшуносликка шахсни шакллантирувчи гуманитар билимларнинг мажбурий кисми сифатида караш имконини беради1.

Лингвокултурология ва концепт

Маданият ичида ривожланиб тараккий топган тил узида маданиятни намоён этади. Мазкур тушунча асосида ХХ асрнинг охирги чорагида мустакил фан сифатида пайдо булган лингвокултурология В. Телия мактаби тадкикотлари асосида Й. Степанов, Н. Арутюнова, В. Воробев, В. Шаклеин, В. Маслова каби изланувчиларнинг ишлари билан боглик равишда ривожланди2. В. Маслова халкнинг утмиш асрларга оид карашлари тильдаги маколларда, фразеологик бирликларда, метафораларда ва маданий рамзларда х,озирги кунимизга кадар сакланиб колганлигини баён килиб, мазкур фаннинг тадкикот доирасини куйидагича изох,лайди: «Лингвокултурология, асосан, афсоналар, урф-одатлар, анъаналар, маросимлар, маданият рамзлари ва бошкаларни урганади. Ушбу тушунчалар маданиятга тегишли булиб, улар кундалик ва маросимлардаги алока-муносабатлар шаклида тильда мустах,камланади; уларни кузатиш мазкур тадкикот учун материал булиб хизмат килади»3. ^адриятлар ва стереотиплар узок вакт давомида иктисодий ва ижтимоий фаолиятни тартибга солувчи мажозий ифодаларда, яъни макол ва маталларда уз аксини топади.

Лингвокултурологияда тилшуносликнинг бошка замонавий йуналишлари сингари, концепт асосий термин сифатида кулланади4. Концепт маданият нуктаи назаридан каралар экан, уни инсон рух,ий-идрокий оламидаги маданиятнинг асосий узви сифатида тушуниш лозим. Концепт х,ар кандай

1 Романова, Татяна анд отдерс, Тде сонсэпт фамилй ин тде Русциан анд Украиниан лангуаге султуре (басед он провербс анд сайингс), ШС Wэб оф Сонференсэс 69, 00136 (2019), п.1. https://doi.org/10.1051/shsconf/20196900136

2 Па§ао£лу, Санан, Рус ве Тйрк Дил Дйня Г0рй§леринде Аиле Концепти, Аврася Улусларараа Ара§т1рмалар Дергиси, С.8, Сай1:25, с. 165

3 Маслова, В.А., Лингвокультурология, Москва, Асадемиа, 2001, c.17

4 Мавзу доирасида батафсил маълумот учун каранг: Альтинбоев Н.А., Лингвокултурологияда концепт бирлиги масаласи. Тилшуносликдаги замонавий йуналишлар: муаммо ва ечимлар мавзусидаги халкаро илмий-амалий онлайн конференция матераиллари. Задириддин Мудаммад Бобур номидаги Андижон давлат университети. Андижон-2021, 65-68-бб.

72

тушунчани эмас, балки умумбашарий ва миллий маданиятга дахлдор тушунча йигиндисини узида намоён килади. Бошка бир халкнинг миллий маданиятини урганиш, дунёкарашини англаш учун концепт бирламчи восита сифатида хизмат килади. У бирор объект ёки тушунча хакидаги барча билимларни узида жамлаган булиб, уларни уша халкнинг узига хос булган иборалари, маколлари, метафораларида уз аксини топади. Баъзан концепт факат сузлар оркали хам ифодаланиши ёки аксинча, бутун бошли матннинг мохиятидан англаниши мумкин булади.

Замонавий жамиятда оила, анъанавий миллий кадриятларни саклайдиган умуминсоний маданиятнинг мухим таркибий кисмидир. Ижтимоий узгаришлар - миллий узликни англашнинг усиши, аслият(узлик)га кайтиш ва колипларга бардам бериш, оилавий кадриятларга муносабатни узгартириш оилани анъанавий ижтимоий институт - одамлар жамоаси сифатидаги концептни саклаб колиш жуда мухимдир1. ^он-кардошлик муносабатлари узаро жавобгарлик, масъулият билан боглик. Шу жихатдан умуминсоний ва миллий оилавий кадриятларни акс эттирувчи паремияларни урганиш долзарб масалалардан бири хисобланади.

Оила лексемаси

Оила сузи усмонлилар лугатида изохланишига кура, араб тилидан кирган жамловчи от булиб, унинг бош маъноси бирор кишининг хотини, аёли тарзида ифодаланган2. 2011 йилда нашр килинган туркча изошли лугатда хам турмуш урток, хотин маъноси оила сузининг 4-маъноси сифатида келган, мазкур сузнинг бош маъноси турмуш ва кон ришталарига таянувчи, эр, хотин, фарзандлар ва цариндошлар орасидаги муносабатни ташкил этувчи жамиятнинг кичик бирлиги тарзида уз ифодасини топган3. Бундан келиб чикадиган булсак, усмонийлар даврида оила дейилганда, гарчанд бу лексик бирлик жамловчи от булсада, биринчи навбатда хотин, аёл, яъни жам эмас, якка от назарда тутилган, хозирга келиб эса, бу суз жамиятнинг кондошликка асосланган кичик бирлигини ифодалаб келмокда.

Оила лексемаси ифодалаган маънолар турк халк маколларида хам уз аксини топганлигига гувох буламиз. Лугатларда берилган маъноларидан келиб чиккан холда маколларни уз ичида бир канча майда гурухларга булиш мумкин. Уйнинг «устуни» хисобланувчи эр ва уйнинг «куёши» хисобланган хотин хакидаги маколлар турк оиласи ва ундаги эр-хотин муносабатларини ёркинрок очиб беришга хизмат килувчи асосий восита хисобланади. Эр-хотин муносабатларини уч гурухга ажратиб урганиш мумкин.

Аёлнинг ижобий ва салбий хислатларини ифодаловчи маколлар

1 Романова, Татяна анд отхерс, Тхе сонсэпт фамилй ин тхе Русциан анд Украиниан лангуаге султуре (басед он провербс анд сайингс), ШС Wэб оф Сонференсэс 69, 00136 (2019), п.1. https://doi.org/10.1051/shsconf/20196900136

2 Девелио^лу, Ферит, Османлиса-Тиркдэ Анциклопедик Лигат, Айд1н Китапеви, Анкара 2008, С.20

3 Тиркдэ Созлик, ТДК Яй1нлар1, 11.Баск1, Анкара 2011, С. 57

73

Турк халки лисоний манзарасида оила дейилганда уй (эв, юва) тушунчалари намоён булади. Уйнинг ободлиги, фаровонлиги эса, асосан аёл кишига боглик эканлигига алохида ахамият каратилади. Бу холат эса халк маколларида хам яккол уз ифодасини топади: Ди§и ку§ япар юваш, щини, 0Ц1Н1 cieaüi cieaüi1 (- тугридан тугри таржимаси куйидагича: Мода куш ичи сиртини суваб ин куради) ва Аврат dü3Öügü эви танр1 шкмаз, аврат воздуху эви танр1 япмаз (Хотин курган оилани (уйни) тангри бузмас, хотин бузган уйни тангри курмас) маколларидан хам англашиладики, туркларда оилавий шароитда аёлнинг ижтимоий статуси алохида уринга эга. Юртни фаровон килишда давлат (бойлик) нечоглик мухим булса, уй ва оилани хакикий оила киладиган хам аёл, унинг махорати, одобидир. Аёл, келин булиб борган жойда тартиблилиги, хулки билан тартибсиз, интизомда булмаган оилани якдил бир оила килади: (Эви эв эден аврат (кадт), юрду §эн эден девлет -уйни уй киладиган хотин, улкани шавкатли киладиган давлат) ва аксинча, шундай аёллар хам борки, улар иттифокдаги оилани парчалаб юборади (Кадт вар эв япар, кадт вар эв йгкар - Хотин бор уй курар, хотин бор уй бузар).

Кадт эрке£ин э§и, эвин гйне§идир - хотин эрнинг йулдоши, уйнинг куёшидир, хотин учун каноат энг гузал фазилат саналади. У эрининг топганига куникиб, оз демай, куп демай, тежамкорлик билан сарфламоги лозим. Чунки хотин дуст булса - тежар, ёмон булса - бузар. Хотин уйнинг безаги, эрнинг энг якин кумакдоши ва вакти келса унинг ойнаси хамдир; у саришта булса - уйнинг фариштасига айланади: Бир адам1н кар1С1 онун яршд1р (Хотин эрнинг ярмидир) маколлари оркали турклар оилада аёл эрнинг асосий «шериги», далда берувчиси, эрининг бирини икки килишга интилувчи, гамхури эканлигини таъкидламокда. Узбек халкининг Учоц утин билан, уй хотин билан деган маколи хам фикримизни тасдиклайди. Турк халкида хам ушбу макол (Оcаglн якщ§1 одун, эвин якщ§1 кадт.) узбек тилидаги билан бир хил маънода ишлатилади.

Куплаб турк маколлари ёрдамида аёл кишининг оилада турмуш уртогига вафоли ёр, мехрибон она, чаккон, уддабурон, покиза ва пазанда уй бекаси булиши лозимлигини таъкидланади. Шунинг учун хам аёлга Коcана г0ре ба§ла барм, щрына г0ре пщир а§1м (эрингга яраша бошингни богла (ура), рузгорга караб пишир ошингни) дейилади. Лекин укувсиз, нунок, лаёкатсиз аёллар хам борки, уларга нисбатан Хер кадтт пщирди§и енмез, диктщи гийилмез (Х,амма хотиннинг хам пиширгани ейилавермайди, тиккани кийилавермайди) маколи кулланилади. Яхши хотин эрининг куча-куйда, уйда озода, покиза юришини таъминлайди (1йи кадтт коcасl cüппесинден беллидир - яхши хотиннинг эри кийган жуббаси(пахтали калин куйлак)дан маълум). Кесмез б^ак эле, щ билмеен аврат диле маколи эса утмас пичок

1 Аксой, 0мер Ас1м. Атас0злери Ве Дейимлер С0злй§й. ктанбул 2016. Маколадаги Барча Маколлар Ушбу Китобдан Олинган.

74

кулни чарчатганидек, ишни эплолмайдиган хотин тилни чарчатишини ифодалаб келмокда.

Эрнинг топганида барака булмаслиги хам аёлга боглик Аврат вар арпа ундан ад япар, аврат вар, бу§дай унундан кед япар (таржимаси: хотин бор арпа ундан ош килар, хотин бор бугдой ундан атала (бутка) килар). Шунинг учун пазанда, тежамкор хотин эрнинг топганини юзага чикаради, исрофга йул куймайди, каноатли булади. Аёлнинг озода, саришталигига (Эрке§ин ийиси эди^инден, кадтт ийиси д0дэ§инден белли олур - эркакнинг яхшиси остонадан, хотиннинг яхшиси тушагидан маълум булади) катта ахамият ка-ратилади. Бу ерда яна эркакнинг вазифа ва масъулиятига хам диккат кара-тилган, яъни уйнинг остонаси (эшик, дераза, деворлар холати) эркак зиммасидаги иш булиб, уларнинг холатидан келиб чикиб эрнинг уйига эътибори белгиланган. Эркакнинг кунглига йул унинг медаси(ошкозони) оркали булади дейишади. Шунга кура туркларда аёлларнинг пазандалигига (Эркек ид бадтда кадт ад бадтда белли олур - эркак иш бошида, хотин ош бошида маълум булади) хам эътибор берилади.

Эрининг дуст-душмани, ога-иниси олдидаги обру-эътибори хам аёлга боглик: Кщийи везир эден де карш, резил эден де - эрни вазир киладиган хам, разил киладиган хам хотин. Яхши хотин эрининг йугини яшириб, борини оширади. Ёмони эса йугини ошириб, борини яширади ва бошкалар олдида обрусизлантиради. Бунда аёлнинг эрига хукмини, уз сузини утказишига салбий каралади. Бундай уйда саодат булмаслигига макол воситасида ишора килинади: Кадтт щкметти^и эвде мутлулук олмаз - аёл хукмрон оилада бахт булмайди.

Баъзи турк маколларида аёлларнинг салбий томонига бахо бериш хам кузатилади. Бу эса эркакнинг ташки куринишидан келиб чикилади, яъни хотини ёмон одам тез карийди, деган хулоса чикаришган: Аврад1 бед олант сакал1 тез а£ар1р (хотини ёмон одамнинг соколи тез окарар). Аёллар куп ишларда шошиб, калта уйлаб иш килиши туфайли уларга нисбатан Кадтт саçl узун олур, акл1 к1са (хотиннинг сочи узун, акли калта) маколи кулланилади. Эркаклар ишни пухта уйлаб, тадбир билан килгани учун хам Кадтт бир акл1, эрке^ин докуз акл1 вард1р (хотиннинг бир акли, эркакнинг туккиз акли бор) маколи кулланилади. Айрим маколларда аёлга нисбатан ута салбий бахо берилади Аврадт каздщ1 куюдан су çlкмаз - хотин казиган кудукдан сув чикмас ва хатто, унинг килган ёмон ишлари шайтоннинг ишларига тенглаштирилади Кадт дэрри дэйтант дэррине эдиттир -хотиннинг ёмонлиги шайтоннинг ёмонлиги билан баробардир. Шу туфайли ёмон хотиндан вафо кутиш, захардан шифо топиш (Авраттан вефа, зещрден дифа (Хотиндан — вафо, захардан — шифо) билан тенглаштирилса керак. Яна бир турк маколида эса ёмон хотиндан факат ажрашиб кутилиш мумкинлиги таъкидланади: Яман комду, яман аврат, яман ат: биринден гöç, бирини бода, бирини сат (ёмон кушни, ёмон хотин, ёмон от: биридан куч, биридан ажраш, бирини сот).)

75

Оилада эрнинг роли ва мавкейини ифодаловчи маколлар

Тарозининг икки палласи булгани каби оиланинг мустахкам, кам-кустсиз булиши эркак кишига хам боглик булади. Аёлни уз «йуригига солиш» ва тарбиялаш эрнинг вазифаси хисобланади, зеро Гил далтдан одун, беслемеден кадт олмаз (Атиргул бутасидан утин, тарбия килмасдан хотин булмас.). Аёлнинг гузаллиги, таровати эрининг унга булган муносабатига боглик булади: Кад1Н1 е§ил япрак эден де косас1, кара топрак эден де косас1 (хотинни яшнатадиган хам, кора тупрок киладиган хам эрдир). Эри яхши булса, яна хам куркамлашиб янада чиройли (е§ил япрак) булади, ёмон булса, бор гузаллигини йукотиб, куримсиз бир аёл (кара топрак)га айланиб колади. Эр аёли учун кургон булмоги керак. Уни хар кандай ёмонликлардан асрай билиши лозимлиги Аврад1 эри саклар, пейнири дери - аёлни эри саклар, пишлокни тери маколи воситасида келтириб утилган.

Ошсиз уй булиши мумкин, урушсиз уй булмайди деганларидек, хар бир хонадонда эр-хотин уртасида узаро жанжаллар, «гап кочишлар» булиб туради. Оилани саклаб колиш учун эса кимдир ён босиши керак. Бу мухим вазифа хам аёл зиммасига тушади (Гесэ я^ар гиндиз адар, йы дизгини; эркек сойлер кадт сусар, эв дизгини -Кечаси ёгиб кундуз очилиб кетади, табиат конуни; эр гапирар, хотин жим булар оила конуни). Чунки эркак кишининг феъл-атвори маълум: (Эркек сел, кадт гол - эркак сел, хотин кул). Аёл киши бироз бар дошли булса, турмуш мустахкамлиги таъминланади. Х,ар икки тараф хам ён босмайдиган булса (Бир эвде ики ;ороз олунса сабах; гид олур - бир уйда икки хуроз булса тонг отиши кийин булади), фаровон турмуш хакида гап хам булиши мумкин эмас. Келишмовчиликлар ва жанжаллар асосан «гап-сузларга» ва одамларнинг тугри-нотугри маслахатига кулок солишдан келиб чикади (Эл а^зта бакан, каршт тез бо§ар - эл огзига караган хотини билан тез ажрашади). Буюк аллома Ахмад Дониш бу борада шундай фикрларни келтириб утади: «Агар келин-куёв бировларнинг гапларига, фиску-фасодларига кирар экан, уларнинг ширин турмушлари бузилади, ораларига совуклик тушади». Оилавий муаммолар оилада хал этилиши ва уйдаги гап ташкарига чикмаслиги керак. Шундагина, оила бахтиёр яшайди.

Баъзи оилаларда ога-инилар орасида келишмовчиликлар кузатилади. Шундай вазиятлар буладики, улар бир-биридан юз угирадилар, шундай холларда эри хакми, нохакми, у билан бирга хотини колади (Карде§ карде§и атм1§, яр ба§тда тутму§ - ака укани улоктирибди, ёри бошида кутарибди). Эркакларнинг хатто тугишганларига ишонмайдиган сирлари хам аёлларига айтилади (Карде^тен карт якт - ога-инидан хотининг якин). Бу борада Х,азрат Алишер Навоий шундай дейди: «Хусни булса кунгилга ёкимли булур, яхшилиги булса жон озигидир. Аклли булса турмуш интизоми ва рузгор яроги тартибли ва сарамжон булади. Ана шундай турмуш уртогинг булса - гам-кулфатда сирдош ва хамдаминг булур, махфий ва яширин дард ва машаккатда хамнафас ва хамрохинг булур. Турмушдан хар жафо етса хасратдошинг ул ва осмондан хар бир бало келса - кумакдошинг ул. Кунглинг гамидин ул гам

чекади»1. Лекин хамма сирлар хам уларга айтилавермаслиги кераклигини Кадт1 ардад эден эсрара теллал арамаз (Хотинни сирдош килган сирига даллол кидирмас) маколи воситасида таъкидланади.

Кадтт дамдат альтт олса, мумуну дикесэк эркектир - хотиннинг шамдони тилла булса, шамдонга шам куйгувчи эркакдир маколи оркали аёл кишининг топгани эркак кишининг топгани билан кушилсагина баракали булиши, турмушнинг асосий юки эркакнинг зиммасида эканлиги таъкидланмокда.

Оилавий муносабатларда фарзанднинг ролини акс эттирувчи маколлар

Турк халкида аёл кишининг мавкейи фарзанд билан улчанади О^лаш кт олмаян авраттан, эски ^асгр е§дир - угил-кизи булмаган хотиндан эски буйра афзал, Çоcуксуз кадт мейвесиз аgаç гибидир - фарзандсиз аёл мевасиз дарахт кабидир. Угил фарзанд дунёга келтирган аёлнинг мавкейи бир баробар ошади. Аёллар хам асосан киз фарзанддан кура купрок угил фарзанд дунёга келтиришни хохлашган — О§лан до§уран 0вйнсйн, кгз до§уран д0вйнсйн -угил туккан мактансин, киз туккан «тиззасини муштласин». Чунки жамиятда угил фарзандни хар аёл хам тугавермаслиги, факатгина «мард» аёлларгина тугиши мумкинлиги караши булганлигини О§лаш %ер кар1 до§урмаз, эр кар1 до§урур - угилни хар хотин эмас, эр хотин тугади, маколидан англашимиз мумкин.

Оилада фарзандларнинг урни нечоглик баланд булмасин, турмуш уртогининг урнини боса олмайди. Купрок бева аёллар Отуз о§лун олаcаglна бир отурак коcан олсун - уттизта углинг булгандан, битта сен билан утирадиган эринг булсин экан, маколи оркали фарзандлари унга карай олмаётганидан ёхуд керакли мехрни беролмаётганидан эмас, балки эрнинг оилада ва аёлнинг хаётида урни бекиёслигини уктирмокда. Турк халкида эрнинг нони беминнат эканлигини таъкидловчи куйидаги макол икки шаклга эга, яъни Баба экме£и зиндан экме£и, коcа экме§и мейдан экме£и - ота нони зиндон нони, эрнинг нони майдон нони, ва О§ул экме£и зиндан экме£и, коcа экме£и мейдан экме£и - угил нони зиндон нони, эрнинг нони майдон нони. Биринчи маколда аёлларнинг кизлик уйидаги вояга етган холидаги, уз уйию узини бегонадек хис килиш холати булса, иккинчи маколда уз угли, фарзанди мехнати эвазига келяптию, узини хижолатли хис килиши ифодаланган. Бу макол узбек тилидаги «эримнинг топганини уйнаб ейман, боламнинг топганини уйлаб ейман» маколига тенг келади.

Хулоса. Турк халк маколларида келтирилган эр-хотин муносабатлари кадимий анъаналарга асосланган булиб, оила концептининг узагини ташкил килади. Маколларда эр уз оиласида устун, таъминотчи, гамхур инсон тимсоли сифатида гавдаланади. Сжундай булсада аёл оиланинг асосчиси сифатида каралган. Аёлга нисбатан айрим маколларда эрнинг карамогидаги ожиза, баъзан эса эрнинг холатидан, ташки куриниши, юриш-туришидан келиб чиккан холда ва уй ишларидаги нуноклиги туфайли салбий бахо берилган.

1 Аёл хакида 100 суз, «Сано-стандарт» нашриёти, Т., 2011, 21-22-бб

77

Фарзандсизлик оиланинг заволи, аёл кишининг мевасиз дарахт сингари кийматсизлигини белгиловчи омил сифатида бахоланган. Угил фарзанд дунёга келтирган аёл мавкейи кутарилган. Шунингдек, эрнинг уйи аёл учун ота уйидан ва уз фарзандларидан курадиган шафкатдан афзал эканлиги маколларда уз аксини топган. Мухтасар килиб айтганда, турк халки лисоний манзарасида оила концепти аёл образи оркали гавдаланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.