Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ВА КОРЕЙС МАҚОЛЛАРИДА ОИЛА МАСАЛАСИ'

ЎЗБЕК ВА КОРЕЙС МАҚОЛЛАРИДА ОИЛА МАСАЛАСИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
342
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
оила / қадрият / оилавий қадрият / мақол / типологик ўхшашлик. / family / value / family value / proverb / typological similarity.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Дилором Махамаджоновна Муратова

Mақолада оила ва оилавий қадриятлар масаласи ёритилган бўлиб, унда айрим ўзбек-корейс xaлқ мақолларида юзага келган типологик ўхшашликлар ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FAMILY ISSUE IN UZBEK AND KOREAN PROVERBS

This article focuses on family and family values, exploring typological similarities that have emerged in some Uzbek-Korean proverbs.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ВА КОРЕЙС МАҚОЛЛАРИДА ОИЛА МАСАЛАСИ»

УЗБЕК ВА КОРЕЙС МАЦОЛЛАРИДА ОИЛА МАСАЛАСИ

Дилором Махамаджоновна Муратова

Магистр

АННОТАЦИЯ

Маколада оила ва оилавий кадриятлар масаласи ёритилган булиб, унда айрим узбек-корейс xara; маколларида юзага келган типологик ухшашликлар урганилган.

Таянч суз ва иборалар: оила, кадрият, оилавий кадрият, макол, типологик ухшашлик.

FAMILY ISSUE IN UZBEK AND KOREAN PROVERBS

ABSTRACT

This article focuses on family and family values, exploring typological similarities that have emerged in some Uzbek-Korean proverbs.

Keywords and expressions words: family, value, family value, proverb, typological similarity.

Узбек-корейс адабиётида кузга ташланувчи оила ва оилавий кадриятлар тасвиридаги муштаракликларни нафакат замонавий адабиётда, балки халк огзаки адабиётида учровчи фольклор намунаси булган маколлар мисолида кузатамиз.

Mаколлар халкнинг куп асрлар мобайнида ижтимоий-иктисодий, сиёсий ва маданий хаётда туплаган тажрибалари, кузатишлари асосида юзага келган ихчам, чукур мазмунга эга булган огзаки ижод жанрларидан биридир [1. 91].

Маколлар уз табиатига кура халкаро жанр саналади. Дунёда узининг маколига эга булмаган халкнинг узи йук. Чунки хар бир халк хаётий тажрибаларини маколлар шаклида авлодларга колдиради. Шунинг учун хам турли халклар огзаки ижодида мазмун ва шакл жихатидан бир-бирига якин хамда хамоханг маколлар куплаб учрайди. Бунга сабаб хар бир халк хаёти ва тарихида жуда куп ухшашликлар, умумийликлар мавжуд. Оила, эр-хотинлик ва ота-оналик мууаббати, болаларнинг ота-онага меури, уурмати, оилавий бирдамлик каби оилавий цариятлар тасвирланган узбек-корейс маколларида муштаракликлар учрайди.

Ота-онасини, якинларини ардоклайдиган яхши фарзанд колган барча нарсаларнинг хам кадрига етади, Ватанини химоя этади. Оиласи, якинларини кадрламайдига инсон учун дунёда азиз нарсанинг узи булмайди:

Яхши угил - эл обруси, Яхши кцз - уй обруси.

Мен азиз - отам мендан азиз [ 2. 140]

Ёмон фарзанд ота-онасини ерга каратар,

Яхши фарзанд ота-онасини элга оралатар [2.139].

VH S Ш ^НЬ М&0\ Ш Ш^Ц [3] - Ота-она номларини яхши

тутган одам мамлакатни ушлаб туради (Сузма-суз таржимаси).

Корейсларда айтилишича, ота-онасига кандай хизмат килишни биладиган, оиласи ва тугилган шахрини севадиган одамларгина Ватанга содик булишлари мумкин.

VHJ[ ^ÜHO^ ШЭД^ УЦ - (Сузма-суз таржимаси) Ота-онасига мехрибон фарзандгина фарзандлик таквосига эга.

VH ШШ Ш^Э ЭДЦ^£ Щ0\ - (Сузма-суз таржимаси) Ота-

онангизнинг сузларини тингласангиз, ухлаётганингизда хам тток (нон) тайёрлашингиз мумкин.

Маколнинг маъноси шуки, ота-онасини тинглаб, уларга итоат килган фарзанд яхшиликка эришади, хар кандай ишнинг уддасидан чикади.

Ота-онасини хурмат килган - бола-чацасидан хурмат куради [2.316]

Ёки: Нима эксанг, шуни урасан.

Бобо-бувига кандай муносабатда булаётганларини оилада тарбияланаётган фарзандлар куриб, эшитиб, билиб, фахмлаб юрадилар. Ота-онаси яхшилик киладими ё ёмонлик улар одоб юзасидан уни айтмайдилар. Бирок улар улгайиб, ота-оналари кариб, кучдан колгач, уз-узидан уйда аввалдан курган муомалаларини ота-оналарига кайтара бошлайдилар. Бу хаёт конуни. Кундалик хаётда бунинг ёркин ифодасини куришимиз мумкин. Шунинг учун хам айтадилар: Куш уясида курганини цилади.

ШЭД ä^l ШЭД УЦ [4.16] - Ота-она эъзозланувчи хонадонда, ота-онасини хурматловчи фарзандлар булади.

Бу шуни англатадики, фарзандлик таквосига эга болалар ота-онасига эхтиром курсатувчи фарзандлар кул остида пайдо булади, яъни ота-оналар хар доим уз фарзандларига урнак булишлари керак.

3 ОЬШ 3 (ОШ - У отага у угил (Сузма-суз таржимаси).

Ота угил рахмат олур.

Юкоридаги макол Махмуд ^ошгарийнинг "Девону луготи-т-турк"да "Ата озли атач тузар " яъни Ота угли хулцда, албатта, отасида ухшайди тарзида берилади, ёки "Буздан сув тамар" - Муздан, албатта, сув томади. Бу макол хулки отасининг хулкига ухшаганларга айтилган [5.47].

& ¥НЬ Ш ЭД^ Ш ЭД^ё & VH т-Битта ота-онанинг унта

фарзанди булса хам, унта бола битта ота-онага хизмат кила олмайди.

Юкоридаги макол узбек халк маколлари таркибида куйидаги куринишда ишлатилади:

Бир ота ун угилни боца олади,

Ун угил бир отани боца олмайди. Юкоридаги маколлар ота-оналар тарафидан нокобил фарзандлардан шикоят килиб айтилган.

Фарзанд ота-онанинг таянчи, бахти, бебахо бойлигидир. Ота-она уни окювиб-октарайди. Фарзанди камоли йули кулидан неки келса, амалга оширадиган буюк зотлардир.

0Ю1 ^ЦЦШ ^ЭД ^^ - Унинг боласини мактасанг, сунгги

товугини хам суйиб беради.

Болагинамнинг боласи - цандак урик донаси (узбек халк маколи).

Бу макол бобо-бувилар томонидан кулланилган.

Болам севсин десанг, боласин сев (узбек халк маколи) [2.57].

Болангга боласи ширин, агар сен болангнинг боласини севсанг, ардокласанг, эркалатсанг, боланг бундан рухланиб, сени янада севади, кадрлайди, иззат-хурматингни жойига куяди, демокчи буладилар ушбу маколда.

ЛбЕЯЕ HI ЛНЯ1Ь Oil —Ц - Кунгиз оппогим деди, типратикон юмшогим деди.

Куён боласини ботирим дер.

Юкоридаги маколда хар бир ота-она учун узининг фарзанди суюкли ва азиз эканлиги таъкидланади.

"Эр-хотин - куш канот" дейилади халк маколларимизнинг бирида. Унда оиланинг устунлари булиши эр ва хотин, яъни ота-она оиланинг кувончида хам, ташвишида хам, рузгор тутишда хам, фарзандларига яхши таълим-тарбия беришда хам тенг шерик, хамкор-у хамжихат эканликлари уктирилади. Бундай оилавий кадриятлар корейс оиласига хам хос хусусиятлар саналиб, рузгор юмушлари, фарзандларига таълим-тарбия бериш, оилага масъулият турмуш уртоклар уртасида тенг таксимланади.

Ш ЯЬ Ш&О [4. 96]- Яхши оилада хаммаси яхши

булади.

Оила ахил булса, омад уз оёги билан келар. [2.160]

Ахил оила - бахтли, ноахил оила - вацтли.

Фарзанд доги ота-она учун енгиш кийин булган мусибат хисобланади. Ота-онага дилбанди улимидан хам азоб, кайгу ва алам, жабр-жафо булмаслигини куйидаги маколлар мисолида кузатамиз:

¥2 SO^ÄS И Ш ^01 tt Й01СНЦ ЙАЛ Q ^ Й^Ц-

Ота-онам вафот этганида узок тогни кура олмадим, болаларим вафот этган чог олдини хам, оркасини хам кура олмадим.

Ота-онанинг доги оз-моз,

Фарзанд доги тинч куймас [2.239]. Ёки: Ота улиб бола колса - муродига етгани,

Бола улиб ота крлса - армон ичида кетгани.

т~1 v> ¿i п к/

Боласи улган ота-оналарга тасалли тарзида: "Битта улса, туртта тугилади" маколи ишлатилган.

Узбек ва корейс халкларининг анъанаси, оилавий кадриятларининг яна бир узига хос хусусияти кизлар тарбиясига алохида эътибор беришидир. Уларнинг хулки, одоби, муомала маданияти хамиша оиланинг диккат марказида булган. Кизлар ота-онага итоатда, катталарга хурматда булиш рухида тарбияланганлар. Уларга одобнинг нозик томонлари ургатилган. Шунинг учун хам улар доимо серназокат булишган, айникса, мехмонлар олдида мулойим одоб саклаган.

Оилада шаклланувчи киз болаларда оилавий муносабатларда кадрланувчи мохирлик, мехнатсеварлик, чакконлик, куюнчаклик каби хусусиятларни узида мужассамлаштирган маколлар:

ЫЩ Ш S 01Ц - Биринчи киз уй эгаси.

Бу макол биринчи кизнинг барча уй ишларида ёрдами борлигини айтиштишда кулланади.

Кизсиз хонадон - оловсизучок [6. 193].

Кизлиуй - файзлиуй [7.487].

Бошка маколда: Кизли уй - бустон, Кизсиз уй - зимистон [2.279].

Иккала халк оилаларида хам киз фарзанд суюклидир. Маколдаги "зимистон" сузи форсчада "киш"("совук") ёки "ёруглик, офтоб нури тушмайдиган жой" маъноларида кулланилишини инобатга оладиган булсак, иккала маколнинг хам маъно жихатдан якинлигини англаймиз.

Ш Ш М^ [3] - Куёвсиз киз, оловсиз учок.

Кори булмаса - кцш хунук,

Ёри булмаса - киз хунук (узбек халк маколи).

Бу маколлар турмушга чикмай колган кизларга карата айтилган. Зидди: Утирган киз урнин топар.

Куда-андачилик муносабатлари кадим тарихга бориб такалади. Бу муносабатлар мехр-окибат ришталари билан боглангандагина мустахкам булади.

М^Ь ЩЬ£|Ь ШМ ^0|Ц -

Куёв - юз йиллик мехмон, келин -умрбод оила.

Кудачилик - минг йилчилик.

Куйидаги маколлар келин ёки куёвга карата айтилган булиб, жуфти халолининг ота-онасини хам хурмат килиш, улардан мехрини аямаслик кераклиги уктирилади.

Суюкли хотинингнинг ота-оналар хонадонини тавоф кил.

Ёки: 01 — Э XH^^S IS № - Агар хотин чиройли

(хулкли) булса, у козикни курганда хам таъзим килади. Бу шуни англатадики, агар уй бекаси яхши булса, уйидаги хамма нарсани кадрлайди.

Яхши курсанг боласин,

Иззат цилгин онасин.

Махмуд Кошгарийнинг "Девон"ида куда-андачилик билан боглик макол хам учрайди:

Кадаш темиш цоймацуц, Казин темиш цоймиш.

Кариндошларга ога-ини келди дейилса, унга эътибор берилмайди. Кайнона(ота) келди дейилган эди, дарров унга каралади. Бу макол кайнона ва кайноталарни хурмат килишга карата куёвларга ишлатилган [5. 271].

Кайнона, кайнота умуман куда тарафдагилар куёвни хурмат килиб, у келса, утказгани жой тополмайдилар. Иззат-хурматини жойига куядилар. Куйидаги маколларда бунинг ифодаси кузга ташланади.

Куёвни пайгамбарлар сийлабди.

Куёв келди - хон келди.

£ £Ш Ь ^ Ф £ ^ ^ Ь Ц - Куёв цайнона учун биринчи уринда.

Л^|£ У 0 Ц- Куёв уам ярим фарзанд (Сузма-суз таржимаси).

Оилавий кадриятлар билан боглик булган буйга етган кизга совчи кутиш анъанасини узида акс эттирган маколлар:

в0 ^S ШФ«^ &Ц - Кизи купнингэшиги доим очиц.

Кизли уй - карвонсарой.

Карвонсаройга хар тарафдан турли йуловчилар келиб кетгани каби, кизли уйга турли оилалардан совчилар келиб туради. Карвонсаройнинг эшиги хар кандай йуловчилар учун очик булгани каби, кизли уйнинг эшиги хар кандай (хох яхши, хох ёмон) оиладан келган совчилар учун очик булиши керак. Киз берилмаган такдирда хам, уларнинг куксидан итармаслик, аксинча хуш кабул килиш лозим, дейилмокчи.

"Туркий сузлар девон"ида "Казаш темиш цаймацуц, цазин темиш цаймиш" яъни "биродар" деса, "якин" деса карамади, "мехрибонлик курсатяпти, кайнота" дегандагина мехрибонлик курсатяпти. Юкоридаги макол совчиларни хурматлаш коидаларига риоя килиши керак булган одамга нисбатан кулланган.

Ш ^ £ Ы й ё fl £ Ы й0[8] - Уч йил кар ва уч йил соков.

Ушбу маколда янги турмуш курган аёлнинг яъни келиннинг турмуши жуда кийин ва огирли ифодаланади.

Келинлик - Бедилхонликдан цийин.

Кулимдан келганини аямади,

%еч цайнонамга ярамадим.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Юкоридаги маколлар оркали келинлик илмини эгаллаш мураккаблиги айтилади.

Узбек халк маколлари таркибида учровчи "Ацлли отини мацтар, Ахмоц-хотинини" маколи корейсларда:

Тентак хотинини, ацлли одам фарзандларини мацтайди, тарзида кулланади.

Миллий корейс эркаклари одатда уз аёлларини унчалик эркалатмайдилар. Айникса, кадимда ота-онаси ёки фарзандлари ёнида хотинини макташ ва эркалатишни ахмокона хатти-харакат деб хисоблаганлари учун эхтиёт булишади.

Узбек оилаларида хам ота-онаси ёки фарзандлари ёнида завжасига булган мехрини ошкор этиш шаркона урф-одатларимизга зид холат хисобланади.

Ёки: Чала тентак отини мацтар,

Тоза тентак хотинини (узбек халк маколи).

ЭД^ ЭД^ у к, ЭД^ ё ülfi к - Боласи билан мактанган ярим

телба йигит, хотини билан мактанган телба, тарзида хам кулланади.

Х,ар кандай оилада хам тушунмовчиликлар булиб туради.

Бир кун жанжал булган уйдан цирц кун барака кетади.

Оилада тинчлик булиб, оила аъзолари бир-бирларини хурмат килишлари кераклиги, тотув, инок яшашлари зарурлиги айтилмокда.

Ёки: Ошсиз уй бор, жанжалсиз уй йуц.

VVMhs^ ^^ Ш tHPI- Эр-хотин уриши, пичоцда сувни кесиш.

Эр-хотин уриши, дока румол куриши (узбек халк маколи).

Дока румол юпка булганлиги учун тезда курийди. Аксарият эр-хотиннинг бир-бири билан тез-тез урушиб, жанжаллашиб туриши ва тез апок-чапок булиб, ярашиб кетишига ташбехан айтилган.

Щ^УШ - Сиз фарзандларингизни ташки томондан

туFдира олмайсиз.

Бу шуни англатадики, болани канчалик тарбияламанг, у ота-онадан фарк килиши мумкин. Онага ухшаб циз тугилмас, Отага ухшаб - угил.

Ёки: Тангри берганнинг угли турт булур, Бири номард булса, бири мард булур.

Бир ота-онадан бир неча бола тугилса, шу болалар ташки куринишда бир бирларига ухшасалар хам, хулк-атворлари жихатидан хар хил буладилар, бир-бирларига ухшамайдилар.

Доно боболаримиз хаётий бой тажрибаларга эга маколларида бола таълим-тарбияси билан гудаклигидаёк шугулланиш кераклигини уктирадилар. Щ # ^ Ж^ ^Ц [4. 56] - Уч ёшдаги одат саксонга боради.

Айтишларича, ёшлигида танага сингиб кетган одатларни кексайганда хам даволаш кийин.

Узбек халк маколлари таркибида учровчи куйидаги маколлар маъно жихатдан бирмунча мос келади:

Сут билан кирган жон билан чицади.

Болани ёшдан асра, нихолни бошдан асра.

Бола тетапоя килиб юра бошлагач хар ёкка кетиб колаверади. Она эса, бола бирор жойда йикилиб тушимасин, бирор кор-хол руй бермасин, дея унинг кетидан югуриб юраверади. Натижада унинг "кули богланади", яъни уй юмушларини килишга хам кули тегмай колади ёхуд елиб югуриб уй юмушларини килиб, болага карашга мажбур булади. Куйидаги маколарда онанинг ана шу кийин холати уз ифодасини топган:

00 ЙЬ ОШЬ ^ D^Q - Болани цараётганда совуц сув уам

ичолмайман.

Бола чаццонинг бир цулини боглар,

Сусткашнинг икки цулини. Узбеклар узининг мехмон дустлиги билан шухрат козонган. Корейс миллати хам мехмонларни узбеклардан кам севмаслигига куйидаги макол оркали яна бир бор амин буламиз:

Тасодифий мехмонни хам яхши кут [6.200]. Мехмон - атойи худо. Мехмон жойи куз устида [2.165]. Узи келган мехмон - атойи худо, Чацириб келган мехмон - гадойи худо [2.168].

Куни-кушничилик анъаналарига амал килиш кадимдан оилавий кадриятлардан бири хисобланади:

Яхши цушни узоц цариндошдан яхши. З^ё 0|^0| Ш ЬЬЦ - Якин кушнилар узок кариндошлардан

яхширокдир.

Бу шуни англатадики, бир-бирларига ёрдам берадиган якин кушнилар узокдаги кариндошларга караганда купрок дустона ва якинрокдир.

Узокдаги кариндошинг келиб, то сенга ёрдам бергунча, якиндаги куни-кушниларинг ишингни битказиб берадилар, мушкулингни осон киладилар, деган маъно англашилади ушбу маколларда.

^^ ^^ ^ ^^ - Куп шохли дарахтда шамолли кун

булмайди (Сузма-суз тзржимаси).

Айтишларича, куп болали ота-онанинг хеч качон ташвиши тугамайди.

Болали урдак кулдан кетолмас, боласи ёш элдан кетолмас.

Бу макол мажозан кулланган булиб, ота-она бола-чакани бокаман деб не-не машаккатларни чекади, унча-мунча хузур-халоватдан, саёхатдан кечади, дейилади.

Узбек-корейс маколлари типологиясини урганишда уларнинг нафакат лексик жихатдан, балки бадиий жихатдан хам ухшашлигини кузатамиз. Бу халкларнинг маколлари аждодларимизнинг бадиий тафаккури самараси булиб, муайян вокеликдан чикарган хукм-хулосаларини ифодалашда турли бадиий образлардан, усул ва воситалардан фойдаланганлар.

Пурмаъно фикр-мулохазаларга тула оила ва оилавий кадриятлар тасвирланган икки халк - узбек-корейс маколларидаги хайратомуз муштаракликлар, типологик ухшашликлар бу халкларнинг кадимдан илдизи бирлигини яна бир бор исботлайди.

REFERENCES

1. Имомов К., Мирзаев Т., Саримсоков Б., Сафаров О. Узбек халк огзаки поэтик ижоди. - Тошкент: Укитувчи, 1990.

2. O'zbek xalq maqollari /tuzuvchilar Mirzayev T., Musoqulov A., Sarimsoqov B. -Toshkent: Sharq, 2013, 140-b.

3. http: //blog.daum.net/apple1228/7200352.

4. ШЭД^ЭД. k^books.

5. Кошгарий Махмуд ибн Хусайн. Туркий сузлар девони (Девони луготи-т-турк): Зжилдлик. - Т.: "Мумтоз суз", 2016, 47- 53-бетлар.

6. Корейс халк маколлари// Жахон адабиёти, 2001. №12.

7. Шомаксудов Ш., Шорахмедов Ш. Х,икматнома. - Тошкент: 1990.

8. ^^ ^^ https://prezi.com/pc16wv95wuxv/presentation/

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.