Научная статья на тему 'ОАВДА ОИЛАВИЙ ЗЎРАВОНЛИК МАВЗУСИ ЁРИТИЛИШИНИНГ ЎЗИГА ХОСЛИКЛАРИ'

ОАВДА ОИЛАВИЙ ЗЎРАВОНЛИК МАВЗУСИ ЁРИТИЛИШИНИНГ ЎЗИГА ХОСЛИКЛАРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
210
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ОАВ / босма нашр / онлайн нашр / ижтимоий муаммо / оилавий зўравонлик / оилавий муносабатлар / контент / платформа. / Media / print / online / social issues / domestic violence / family relationships / content / platform.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Чўлпоной Аҳмедова

Мақолада бугунги кунда долзарб аҳамият касб этаётган ижтимоий муаммолар, хусусан оилавий зўравонлик акс этган ҳолатларнинг ОАВда ёритилишида юзага келаётган муаммо ва камчиликлар ҳамда уларнинг ечимига доир тавсиялар берилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CHARACTERISTICS OF DOMESTIC VIOLENCE IN THE MEDIA

The article presents the current social problems, in particular, the problems and shortcomings in the media coverage of cases of domestic violence and recommendations for their solution.

Текст научной работы на тему «ОАВДА ОИЛАВИЙ ЗЎРАВОНЛИК МАВЗУСИ ЁРИТИЛИШИНИНГ ЎЗИГА ХОСЛИКЛАРИ»

CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL ISSN: 2181-2489

OF SCIENTIFIC RESEARCH VOLUME 2 I ISSUE 5 I 2022

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

ОАВДА ОИЛАВИЙ ЗУРАВОНЛИК МАВЗУСИ ЁРИТИЛИШИНИНГ

УЗИГА ХОСЛИКЛАРИ

Чулпоной Ахмедова

УзЖОКУ талабаси cholponoyahmedova12@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Маколада бугунги кунда долзарб ахамият касб этаётган ижтимоий муаммолар, хусусан оилавий зуравонлик акс этган холатларнинг ОАВда ёритилишида юзага келаётган муаммо ва камчиликлар хамда уларнинг ечимига доир тавсиялар берилади.

Калит сузлар: ОАВ, босма нашр, онлайн нашр, ижтимоий муаммо, оилавий зуравонлик, оилавий муносабатлар, контент, платформа.

CHARACTERISTICS OF DOMESTIC VIOLENCE IN THE MEDIA

ABSTRACT

The article presents the current social problems, in particular, the problems and shortcomings in the media coverage of cases of domestic violence and recommendations for their solution.

Keywords: Media, print, online, social issues, domestic violence, family relationships, content, platform.

Боскичма-боскич шаклланиб, ривожланиб келаётган ОАВнинг Европа ва Шаркдаги куринишларига назар солсак, ижтимоий муаммоларнинг босма нашрлар пайдо булгандан бери ёритилади. Асрдан асрга утиб, сайкалланиб, мазкур масалаларни ОАВда ёритишнинг нозик топилмалари, хукукий асослари хам мустахкам коидага айланиб борди.

Босма нашрларнинг илк куринишларида хам ижтимоий муаммоларнинг деярли барча турлари давр нуктаи назаридан ёритилган. Европанинг катор давлатлари Англия, Германия, Италия, Россия матбуотида бу тенденция биринчи жахон урушидан кейин анча жонланди. Вахоланки уруш давригача булган вакт давомида уз карашлари ва йуналишларига эга булган нашрлар журналистик материалларни бериб боришди. Масалан. Италияда 1900 йилда чоп этила бошлаган тунги газета "La Ora" уз сахифаларида ижтимоий муаммоларнинг хакконий ёритилиши билан уз укувчиларига эга булган. Европа узининг кадимий

56

UZBEKISTAN | www.caajsr.uz

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

анъаналарига содик колган холда умумий нашрларни молиялаштириш, замонавий медиада уз урнини топиш ва уни мустахкамлашда босма нашрларнинг электрон вариантини яратиш йулидан борди. Шундан сунг, аудиториянинг талаб ва таклифи сифатида уз контентини конвергенциялашувига хам йул очиб берди. Матн, электрон, видео, фото ва аудиовизуал контент махсулотни такдим этди. Бу уз-узидан газетанинг номи ва тарихнинг ракамли медиага кучишига олиб келди.

Узбек матбуотининг кадим илдизлари ривожланиш жихатидан жадид матбуоти билан чамбарчас боглик. Рус мустамлакаси булган Туркистон ахлининг уша пайтдаги ижтимоий муаммолари нима булиши мумкин эди, деган савол тугилиши табиий. Вахоланки, уша даврда хам порахурлик, зуравонлик, тенгсизлик ва иркий камситилаётган, хак-хукукдари топталаётган бутун бир хал; шаъни ерга коришаётган миллат мавжуд эмасмиди? Бехбудий, Мунавваркори, Авлоний ва Хдмза Хдкимзода Ниёзийнинг замон ва макон талкинига мос булган макола ва асарлари, хажвия ва турли жанрлардаги ижод махсуллари ижтимоий муаммоларнинг ёркин мисоли була олади. Бадиий адабиёт нуктаи назаридан Чулпоннинг "Кеча ва кундуз", Абдулла Кодирийнинг "Уткан кунлар" романларини эслаб утмаслик мумкин эмас. Уларда хам ижтимоий масалаларнинг катта-кичик унсурлари мавжуд.

Мустакиллик йилларида босма ОАВда самарали ижод килган, танкид ва тахлил, журналистик суриштирув ва ижтимоий муаммоларнинг илдизигача етиб борадиган маколалар чоп этилган. Суз эркинлиги, журналист феномени жамиятда уз мавкеига эга булди. Карим Бахриев, Хуршид Дустмухаммад, Эркин Аъзам каби журналистларнинг материаллари жамиятдаги нопок иллатларни, зуравонлик ва амалдорларнинг кирдикорларини фош этди.

Узок ва якин тарих ракамларда тахлил килинганда оилавий зуравонлик ижтимоий муаммо сифатида гарбда кенг жамоатчилик томонидан куллаб-кувватланини куриш мумкин. Унинг олдини олишнинг чоралари курилди. Албатта, бунда ОАВнинг урни катта. Сабаби, журналист жамиятдаги хар кандай нотенглик ва муросасизликнинг сабаблари ва илдизини курсатиб беришга харакат килади. Айнан узбек журналистикасида ижтимоий муаммолар ОАВнинг босма нашри ёрдамида жадид матбуотининг илк намуналарида акс эта бошлаган. Оилавий зуравонлик масаласидаги маколалар бора-бора босма ва медианинг барча турдаги материалларининг бош мавзусига айланди. Ёзувчи, адиб Абдулла Каххорнинг "Дахшат" хикоясидаги вокеаларни эслашнинг узи узбек менталитетида уша даврлардаёк зуравонлик, эркакнинг шавкатсизларча хукмронлиги, аёлларга булган муамола маданиятини накадар кашшоклигини курсатади.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

Афсуски, оилавий зуравонлик нафакат кам таъминланган, балки узига тук оилаларда хам етарлича учрамокда. Баъзи оилаларда иктисодий ночорлик узаро низолар ва кейинчалик оилавий зуравонликка сабабчи булаётган булса, бошка бир оилаларда бундай зуравонлик сабаби тукчилик булиб колмокда. Иккала холатда хам асосий сабаб — маънавий кашшоклик. Масалан, ОАВда эълон килинаётган этни сескантирувчи сарлавхалар билан турли хабарлар яшин тезлигида таркалади. Уз келинига жинсий тажовуз килиш ва уз угли томонидан улдирилган отани кандай изохлаш мумкин. Ёки булмаса, уз жигарбандини машина олиш учун пулга сотаётган онага кандай бахо берса булади: хаммасининг замирида маънавий кашшоклик ётибди. Инсон маънавий кашшок булса, у тук оилада яшайдими ёки ночор оиладами, барибир, бузук ишга кул уради ва вахшийликка бориши мумкин.

Тажовузкорлик баъзи инсонларда генетик ва характер жихатидан шаклланган булади. Масалан, психология дарсликларида "Характер психологияси" деган катта боб мавжуд. Унда тажовузкорлик характер бузилиши сифатида алохида курсатилади. Баъзи одамлар зуравонлик ва тажовузкорликка мойил булишади. Агар бундай шахсларда тиббий-психологик текширувлар утказилса, уларда психопатия аломатларини хам топиш мумкин. Бу яширин психопатияга киради. Бундай шахслар маълум бир вазиятда портлайди ва зуравонликка кул уради.

Оиладаги зуравонликдан энг куп азият чекадиганлар, табиийки, болалар. Уларни уз ота-онасидан асраш канчалик тугри? Гарб давлатларида "Болаларни уз ота-оналаридан химоя килиш жамиятлари" мавжуд. Бизда хам шунга ухшаш жамиятлар вужудга келмокда. Афсуски, махсус интернат мактабларида таълим-тарбия олаётганларнинг аксариятининг ота-онаси тирик, моддий таъминоти етарли оилалардир. Шу уринда "Асаб ва рухият" илмий-тиббий марказ директори, профессор Зарифбой Ибодуллаевнинг "Рухий ногиронлар — улар кимлар?" сарлавхали маколасидаги баъзи уринларда рухий ногирон ким эканлигига куйидагича фикр билдиради:

"..."Ногирон" сузи цулозимизга чалинса, ногоуон иккала кузи кур, цулоцлари кар ёки оёц-цули шол одамлар куз олдимизга келади. Ха, улар жисмоний нуцсонлари туфайли ногирон булиб цолишган. Улар - жисмоний ногиронлар. Бироц рууий ногиронлик уам булади. Бундайларнинг иккала кузи куради, иккала цулоги жуда яхши эшитади, оёц-цуллари эса тиним билмайди. Бироц шундай булса-да, улар ногирон! Бундайларни мен "Рууий ногиронлар" деб атаган булур эдим. Уларнинг кузи эмас, цалби кур, цулоги фацат панд-насиуатларга кар, оёц-

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

куллари эса фацат узи учун югуради, мияси эса фацат узини уйлаш учун

Маколада оилавий масалаларнинг марказида рухий ногирон ота ва она туриши хам асослаб берилган. Нафакат, ота-она, балки, хар кандай иродаси суст одамга нисбатан жамиятимизда шаклланган иллатлар курбони булиб колаётган ёшлар хам танкид остига олинган. Шунингдек, маколанинг узаги сифатида рухий ногирон келин тушунчасини мисол келтириш мумкин. Бундай келинлар кайнона ва кайнота хурматини жойига куя олмайдиган, келинлик бурчини асло унутган, чурткесар ва шарттаки кизлар тоифасига киради. У на ошхонада укувли, на сузи ширин, на гапида маъно-мантик бор ва на салом-аликни жой-жойига куя олади. Кайнота ва кайнонани ишга хурмат билан кузатиб куйиш ва пешвоз чикиб кутиб олишни хаёлига хам келтирмайдиган, уйда доимо жанжалли вазият яратадиган, гап ташиш боткогига ботиб куда-андачиликка путур етказадиган ва шу билан янги курилган турмушни уз куллари билан поёнига етказадиганлар тоифасига кирувчи инсонлардир. Улар эртага фарзанд тарбиялайди. Киз фарзанд булса, онадан намуна олиб, у хам келин булиб борган хонадонида шундай феъл-атворини курсатса, угил оиладаги жанжаллардан аёлларга булган нафрат билан вояга етиб, у хам оиласида шундай вазиятни яратаверса, масаланинг илдизи факат эркаклар зуравонлиги билан якунланмаслигини курсатмокда. Демак, оилавий зуравонлик кучайиши битта муаммодан келиб чикмагани, унинг асосий омилларига оилавий мухит, тарбия ва мукаддас даргох кадриятларини бажармаслик каби вокеликлар хам сабабчи булади. Дархакикат, тарбия ва таълимидаги бузулишларга дучор булган ота-онанинг амалий харакатларини курган фарзандда хам шундай жараёнлар такрорланиши табиий холат белгисига айланади.

Оиладаги зуравонлик билан боглик хукукбузарликлар жабрини, асосан, аёллар куради. Бу уларнинг хукуклари топталишига, турмуш тарзидан коникмай, хатто уз жонига касд килиш даражасигача боришига, вояга етмаган фарзандларнинг она мехридан эрта мосуво булишига сабаб булмокда. Улар купрок ОАВнинг замонавий медиа тизимига, кисман телевидениега купрок шахсий блог ва ижтимоий тармокларда фаолият олиб борадиган блогерларга мурожаат килмокда. Аммо баъзи хусусий телеканалларда оилавий муаммоларга багишланган ток-шоу ва курсатувларнинг туб мохияти тушунарсиз ва мантикий узвийлика эга эмаслигини курамиз. Мисол тарикасида MY5 телеканалида эфирга узатиладиган "Амрихон Умаров шоуси. Очикчасига гаплашамиз" ток-шоуси

1 https://zamin.uz/jamiyat/82839-ruij-nogironlar-ular-kimlar.html. Мурожаат вакти: 26.04.2022.

фикрлайди1 ".

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

оилавий муаммоларни ёритиш, унга ечим топиш максадида томошабинлар хукмига хавола этилади. Курсатув турли контентлар оркали(аудио, видео, матн) куринишларида ижтимоий тармок сахифалари, YouTube платформасига жойланади. Жорий йилнинг 13 мартида эълон килинган сонида "Эрим мени тинч куйсин" сарлавха билан эфирга узатилган курсатувда муросасизлик, экспортларнинг номукаммаллиги, журналистнинг вокеликни тулик урганмаганини куриш мумкин2.

Курсатув давомида 8 йилдан бери мунтазам зуравонликка учраб келаётган аёл муаммоси кутарилди, аммо уз дарди ва 8 йиллик хасратини сузламокчи булган аёлнинг фикрларини тулик эшитадиган одам топилмади. Экспортлар асосий масала бир четда колиб, аёлнинг шахсий фазилатлари, уни уялтириш, гапини кесиш ва узини айбдорга чикариб куйиш манзаралари кадрларни "безаб" турди. Вахоланки, бундай вазиятда журналист назоратни уз кулига олиши зарур эди. Курсатув сунггида оилалар ажримга тухталгани ва аёлнинг 8 йиллик турмушидан кузлаган максади икки нафар фарзанди борлиги, узининг зуравонликка чидагани учун эркак уни моддий таъминлаши, уй-жой масаласига эътибор каратиши керак деган хулоса билан якунланди. Аслида аёлнинг шунча йиллик олган рухий зарбаси, фарзандларда кечаётган стресслар, бир оиланинг барбод булиши ва жамиятга етган зарар товонини ким тулаши хакида эсланмади хам. Бунга ухшаш курсатув ва шоулар жамоатчиликда нотугри тушунча уйготиб куйиши мумкин.

Демак, эркак кишининг моддий томондан туклиги уни хар кандай хунрезлик килишга ваколати бор дегани. Хотинини уласи килиб калтаклаб, товон пули тулаб, яна яшаб кетиш холатлари булиши мумкин деган хулосани келтириб чикаради.

Бундан ташкари, "Sevimli" телеканалида эфирга узатиладиган "Махаллада дув-дув гап" ток-шоусида хам ута шахсий ва жамоатчиликда норози кайфият пайдо киладиган мавзулар: ота ва кизнинг ахлоксиз муносабатлари, кайнота ва келиннинг ишкий хикоялари, онадан воз кечаётган угил, ота ва угил муносабатларидаги зуравонлик аломатлари кабилар кайта-кайта эфирга узатилишидан максад нималигини билиш кийин. 4 ой олдин эфирга узатилган ушбу курсатувда 50 ёшдаги эркакнинг иккинчи турмушидан булган эгизак фарзандалрининг ногирон тугилганлиги ва хотини 40 ёшида унга турмушга

2 https://vandex.ш/video/preview/?text=амирхонo/o20умаровo/o20шоуси&path=vandex search&parent-reqid=1650934051716808-10972557104670108040-vla1-5155-vla-l7-balancer-8080-BAL-4530&from type=vast&filmId=8966461216601576185. Мурожаат вакти: 25.04.2022.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

чикиб, 41 ёшида фарзандли булгани, эгизаклар жисмоний носогломлиги важидан уз жонига касд килгани вокеаси акс этади.

Экспертлар мазкур жонига касд килишда 50 ёшли эркакни айбдор килишга "зур бериб" уринишди. Шундан сунг, аёлнинг шаънига булар-булмас сузлар айтилди. Курсатувдаги мазмун-мохият нимадалагини англаб улгурилмасдан эркак уз хотини билан булган ширин хотираларини гапириб кетди. Аёлининг улимида айбдор эмаслигини бот-бот эслатди. Вахоланки, уни бутун жамоатчилик эътибор марказига олиб чикмаса хам буладиган гаплар эди. Колаверса, ички ишлар органлари хам аёл жонига касд килган вактда жиноят аломатларини топмаганки, эркак озодликка юрибди. Хуллас, шоуда ута шахсий ва нотугри талкин килинаётган масалалар куп.

ОАВнинг хам бу борада етарлича камчиликлари мавжуд. Масалан, курсатув ва шоулардан ташкари, сериаллар мавзусини хам тахлил килиш уринли. Хохлаймизми йукми, телевизор каршисида бир-икки соат вакт утказамиз. Бундай вазиятда фарзандлар, ишсиз уй бекалари, аксарият ахолининг тахминан 40-50 фоизи сериаллар мухлиси. Ушбу сериаллар асосига сингдирилган тажовузкорлик, зуравонлик, маишатга берилиш, бой катлам хаёти, успиринларнинг она булиши, йигит-киз муносабатларидаги очиклик сахналари бор холича курсатилмокда. Уларнинг таъсир доираси онгости рухий жараёнларнинг реакциясига сингиб боради. Окибатда инсондаги яширин инстинктлар уйгонади. Купинча усмир ёшидагилар вокеликларни килиш мумкинлиги, уларни такрорлаш ва сериал кахрамонларига таклид килиши мумкин. Шунингдек, аёллар хам чет эл, турк сериаллари ишкибозига айланган. Уларни сериалдаги хашамат, тук хаёт ва бунинг эвазига сохтакорлик, одамийлик туйгуларидан воз кечиш, касдлашиш, одам улдириш, нафратланиш каби пасткашликка бориш куникмаси хосил булади. Шарк менталитетига кура, эрга итоат килиш динда хам буюрилган ва унинг розилиги жаннат ваъдаси билан кафолатланади. Аммо, аёллар купрок оилавий муносабатларни тиклаш, муроса, эркак кишини том маънода "тарбиялаш" урнига бугунги жамиятнинг асосий кисмига айланиб улгурган интернетнинг бугини — ижтимоий тармокларда узини севиш, эгоистлик ва енгил хаётни танлаб кетаётгани хеч кимга сир эмас.

Юкорида оилавий муаммолар, зуравонлик ва уни келтириб чикараётган сабабларнинг ОАВда ёритилиши, урганилиши юзасидан камчиликлар саналди. Асосан, ОАВнинг барча турида оила хакидаги умумий тушунчалар, майда, маиший муаммоларнинг хам кутарилгани, чукур тахлилнинг йуклиги асос ва далилларнинг камлигини куриш мумкин. Шунингдек, сериал сахналарида оилавий манзаларнинг купол, хакикатга тугри келмайдиган ва аёлга зулм

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

утказишнинг очик кадлари жуда куп маротаба курсатилаётгани хам эфир маданияти ва этикасини бузиш хисобланади. Шу уринда мисол тарикасида очик зулмкорлик ва уятсиз сахналар акс этган "Сабрия", "Дайди кизнинг дафтари" каби сериаллар келтириш мумкин.

ОАВнинг тизимли боскичида ёритилиши керак булган биринчи вазифа ижтимоий муаммоларнинг хал килиниш даражаси жуда паст, эътибордан четда колаётган, аммо жамоатчилик, ахолининг асосий муаммосига айланиб улгурган масалалардир. Уларни ёритишда, ОАВ муаммога тугри ечим топиши, мохият ва сабаблар, томонлар фикри, амалий гувохлик, холислик тамойилларига риоя килиш талаб этилади. Айнан оилавий зуравонлик масалаларида журналист нафакат маъмурий ва жиноий судлар фаолиятини билиши, балки хукукий билим малакасига эга булиши лозим. Агар мазкур бандларнинг маълум бир кисмида нуноклик килинса, ОАВ майдонида сифатсиз, томошабин куришига разимайдиган ва аудиторияни чалгитадиган контент билан тулиши аник.

REFERENCES

1. https: //zamin.uz/j amiyat/82839-ruij -no gironlar-ular-kimlar.html. Мурожаат вакти: 26.04.2022.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.