CC BY
16ФИЛОЛОГИЯ
УДК 655.28.021(031.021.4)
М. В. Трус, кандыдат фшалапчных навук, дацэнт, загадчык кафедры (БДТУ)
ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ «MAKCIM БАГДАНОВ1Ч»: ТРАДЫЦЫЙНЫЯ I НАВАТАРСК1Я ПАДЫХОДЫ ПРЫ ПАДРЫХТОУЦЫ ВЫДАННЯ
У пубткацьп разглядаюцца псторыя, канцэптуальныя падыходы пры стварэнш персаналь-най лггаратурнай энцыклапедьп «Макам Багданов1ч» (2011). У поле увал даследчыка прыцягва-ецца вопыт беларускай i замежнай энцыклапедыстыш, захаванне стваральн1кам1 энцыклапедьп зместавага канона выданняу падобнага роду. Робщца акцэнт на ажыццёуленых наватарсшх вдэях, адпаведнасщ праекта актуальным пытанням сучаснай шфармацыйна-культурнай прасторы.
The article dwells upon the history and conceptual approaches to the creation of the personal literature encyclopedia «Maxim Bagdanovich» (2011). The research domain involves the experience of Belarusian and foreign encyclopaedistics and preserving of the informative cannon of such editions. The author highlights the personified innovative ideas, correspondence of the project to actual questions of the up to date informative and cultural space.
Уводзшы. Персанальныя л1таратурныя энцыклапедьп - тэта выданш энцыклапедычнага жанру, цалкам прысвечаныя аднаму шсьменш-ку, у яюх дэталёва пададзены б1яграф1я, твор-часць, а таксама псторыя ¿х даследавання I шматбаковага асэнсавання.
Выданне «Макс1м Багданов1ч» (2011) стала 3-й беларускай персанальнай энцыклапедыяй. Аутар гэтых радкоу з'яуляуся навуковым рэдак-тарам, адным са складальшкау (разам з I. У. Са-ламев1чам) I аутарау, членам рэдкалегп энцыклапедьп, таму прапанаваная публшацыя - плён уласнага анал1тычнага асэнсавання, адна з пер-шых спроб акрэслщь месца выдання у айчын-най 1 замежнай энцыклапедыстыцы.
Беларусюя 1 замежныя (русюя, украшсюя) вучоныя спарадычна звярталюя да праблемы выдання персанальных л1таратурных энцыкла-педый. Наяуны вопыт крытычных падыходау прадэманстраваны у паасобных артыкулах; тэта, як правша, рэцэнзп 1 водгую, апублшаваныя у перыёдыцы [5; 8-10]. Па нашых звестках, на сённяшш дзень абаронена толью адна канды-дацкая дысертацыя па гэтай праблематыцы у Маскве (аутар - Наталля Малафеева).
Асноуная частка. На Захадзе персанальныя энцыклапедьп упершыню убачыл1 свет у канцы XIX ст., найбольшае ¿х распаусюджанне прыйшлося на XX ст. Вышкам працы л1тара-туразнауцау, мастацтвазнауцау, псторыкау ста-л1 энцыклапедьп, энцыклапедычныя даведнш, прысвечаныя Р. Бёрнсу, Ч. Дзшенсу, У. Блэй-ку, Ф. Кафку, У. Тэкерэю, Ф. Шылеру 1 шшым шсьменшкам. Паказальны прыклад: кал1 у 1952 г. выйшла Шэксшраускай энцыклапедыя, гэта была падзея I сапрауднае свята не толью
для Вялшабрытанп, але 1 для усяго цывшзава-нага свету.
Праца над першай персанальнай л1таратур-най энцыклапедыяй на тэрыторьп былога СССР -Пушкшскай - была распачата у 1930-я гг., але на сённяшш дзень мы маем магчымасць азнаё-мщца толью з этапным! вышкаш гэтага маш-табнага праекта.
У савецю час першым даведачным выдан-нем падобнага кшталту быу Шаучэнкаусю слоушк у 2 тамах (1976-1977), падрыхтаваны 1нстытутам л1таратуры ¿мя Т. Р. Шаучэню.
Адной з лепшых у псторьп еурапейскай эн-цыклапедыстыю л1чыцца Лермантауская энцыклапедыя (1981), праца над якой вялася у 1нсты-туце рускай лпаратуры (Пушкшсюм доме) з 1958 г. Выданне абагульнша напрацоую лер-мантазнауства, стала узорам для даведачнай ль таратуры у савецкай I постсавецкай шфарма-цыйна-культурнай прасторы. Тэматычныя блою энцыклапедьп складаюць своеасабл1вы зместа-вы канон персанальных л1таратурных энцыкла-педый: агульныя звестю пра жыццё 1 творчасць, радавод, лп-аратурнае I побытавае акружэнне, паслядоунЫ, даследчыю, асэнсаванне сюжэтау I вобразау у розных вщах мастацтва, асабл1васщ паэтыю, сувяз1 М. Ю. Лермантава з замежным1 л1таратурам1, лермантаусюя мясцшы 1 шш. Кожнаму твору адведзены асобны артыкул.
Значным1 падзеям1 не толью рэспублшанска-га, але I агульнасаюзнага узроуняу стала выданне беларусюх даведшкау: персанальнага лп-ара-турнага «Янка Купала» (1986) 1 персанальнага культуралапчнага, мастацтвазнаучага «Францыск Скарына 1 яго час» (1988). Адзначым парадакса-льнасць афщыйнага жанравага вызначэння гэ-
тых фундаментальных прац: «энцыклапедычны даведшк» на вокладцы 1 «энцыклапедыя» у ана-тацьп щ ва уступным артыкуле.
Так, у анатацьи да выдання, прысвечанага класшу беларускай л1таратуры, чытаем: «Янка Купала» - першая на Беларус1 персанальная энцыклапедыя. Асвятляе асноуныя моманты жыц-ця I творчасщ народнага паэта Беларуси У ей змешчана 3095 артыкулау. Гэта артыкулы, прыс-вечаныя творам паэта, праблемныя артыкулы пра творчасць Я. Купалы, л1рыку, драматурпю, публщыстыку, паасобныя жанры, вобразы, пра сувяз1 паэта з рускай лп-аратурай, л1таратурам1 народау СССР I замежных краш, пра увасаблен-не купалаускай тэмы у выяуленчым мастацтве, музыцы, тэатры, юно. Кшга батата шюстравана».
Ва уступным артыкуле да энцыклапедычна-га даведшка «Францыск Скарына I яго час» адз-начаецца, што гэта «...другая на Беларус1 персанальная энцыклапедыя (пасля Купалаускай). <...> Даведшк фактычна з'яуляецца падрахун-кам развщця скарыназнауства у краше. У кшзе 728 артыкулау. Змешчаны артыкулы пра усе выданы Ф. Скарыны, у яюх даецца анашз структуры выдання 1 пашграф1чных асабл1васцей вы-канання, псторьп знаходю 1 вывучэння, шфар-мацыя аб наяунасщ выдання у кшгазборах крашы 1 за мяжой; артыкулы пра мастацкае аз-дабленне выданняу, ¿х граф1чную арнаментыку, а таксама пра кожную з кшжных гравюр. Шэ-раг артыкулау прысвечаны пстарычным дзея-чам I геаграф1чным месцам, яюя неаднаразова сустракаюцца у тэкстах скарыншсюх прадмоу I пасляслоуяу. Частку матэрыялау даведшка складаюць абагульняльныя артыкулы пра кшга-выдавецкую, асветнщкую, л1таратурную дзей-насць Ф. Скарыны, у яюх разглядаецца яго ф> ласофска-этычныя, дзяржауна-прававыя, эстэ-тычныя погляды, патрыятызм» [18, с. 5].
Новае жыццё расшская практыка падрых-тоую 1 выпуску персанальных л1таратурных эн-цыклапедый атрымала у пачатку 1990-х гг. На гэты працэс накладват адбп-ак шэраг акатчна-сцей найноушай псторьп: камерцыял1зацыя кшжнай справы, неабходнасць мабшьна рэага-ваць на патрэбы 1 запыты чытача, канкурэнцыя на рынку кшжнай прадукцьи 1 шш.
Адзш з прыклацау кваз1выданняу новага пака-лення - «Пушкинская энциклопедия. 1799-1999» (1999), якая выйшла да 200-гадовага юбшею паэта I уяуляе сабой пацарункавы багата ¿люстраваны варыянт даведачнай лпаратуры. Выданне змяш-чае б1яграфда А. С. Пушкша, храналапчны агляд яго творчасщ, успамшы сучасшкау, звестю пра акружэнне паэта, прамовы 1 артыкулы тсьмент-кау, прысвечаныя клашку рускай лпаратуры.
Расшскую серыю аутарсюх персанальных энцыклапедый распачала «Краткая ахматовская
энциклопедия: от А до Я» (1991) С. Умткава [19]. Эстафету падхапш аутары выданняу, прысве-чаных жыццю 1 творчасщ М. Булгакава [14], М. Гогаля [15], Ф. Дастаеускага [1], В. Шукшы-на [16] 1 шш.
У другой палове 1990-х гг. расшская энцык-лапедыстыка прадставша новы жанр ушверсаль-най даведачнай л1таратуры - персанальна-рэпя-нальныя л1таратурныя энцыклапедьп. Так, у Арэнбургу у 1997 годзе убачыл1 свет адразу тры выданш Арэнбургскай трылогп: Пушкш-ская [4], Талстоуская [2] 1 Шаучэнкауская [3] энцыклапедьп, пацрыхтаваныя Л. Бальшаковым. Традыцьп краязнауства падмацаваны выдання-м1 - плёнам калектыунай працы даследчыкау «Пушкинская энциклопедия «Михайловское» (Масква, 2003), «Замятинская энциклопедия. Лебедянский контекст» (Тамбоу, Ялец; 2004), Шукшынская энцыклапедыя (т. 1-2, Барнаул, 2005). Сёння вядзецца праца па стварэнт Прыш-вшскай, Розанаускай, Хлебшкаускай, Чэхаускай, Ясеншскай энцыклапедый.
Энцыклапедыя «Макс1м Багданов1ч» (2011), падрыхтаваная да 120-годдзя класша л1тарату-ры выдавецтвам «Беларуская Энцыклапедыя ¿мя П. Броую», стала 3-й беларускай персаналь-най энцыклапедыяй пасля выданняу «Янка Купала» 1 «Францыск Скарына».
Выданне «Макс1м Багданов1ч» стала пра-даужальшкам зместавага канона персанальных лпаратурных энцыклапедый: тут прадстаулены агульныя звестю пра жыццё 1 творчасць паэта, радавод, л1таратурнае акружэнне, паслядоушю, даследчыю, асэнсаванне сюжэтау 1 вобразау у розных вщах мастацтва 1 шш. Кожнаму твору прысвечаны асобны артыкул. Энцыклапедыя утрымл1вае багаты в1зуальны матэрыял: фота-здымю, рэпрадукцьп партрэтау М. Багданов1ча 1 ¿люстрацый да яго творау 1 ¿нш.
Традыцыйнае цэласнае, м1фалаг1заванае ус-прыманне асобы 1 творчасц1 М. Багданов1ча для шырокай чытацкай аудыторы1, як правша, тры-маецца с1лавога поля вядомых метафарычных вызначэнняу: «пясняр чыстай красы» (А. Луцке-в1ч), «госць з высокага неба» (А. Смол1ч), «Стра-ц1м-лебедзь беларускай л1таратуры» (А. Лой-ка), «беларуск1 1кар» (Р. Лубюусю), «загадка Макс1ма Багданов1ча» (М. Стральцоу) 1 ¿нш. Энцыклапедыя як ушверсальны збор матэрыялау пра жыццё 1 творчасць шсьменшка, акружэнне, эпоху, шматбаковае асэнсаванне пак1-нутага у мастацтве слова, ¿ншамоунае пераст-варэнне закл1кана трымацца яго вялшасщ факта, выверанай 1 дакладнай ¿нфармацы1, аб'ек-тыунасц1. Разам з тым, мног1я тэмы, прадстау-леныя у дадзеным выданн1, распрацаваны упершыню, а таму часта носяць адкрыты, часам дыскус1йны характар.
Филология
145
У псторьп стварэнне энцыклапедьп был1 свае вехавыя моманты. Так, у 1987 г. па шщыятыве загадчыка рэдакцьп БелСЭ ¿мя П. Броуи I. У. Са-ламев1ча пачалася праца над выданнем. Даслед-чыкам быу складзены слоушк, запрошаны да супрацоунщтва вядучыя багданов1чазнауцы.
1нщыятыва I. У. Саламев1ча насша прыват-ны характар, не была аформлена аргашзацый-на, падмацавана фшансава; да гэтага дадавауся яшчэ шэраг неспрыяльных абставш аб'ектыу-нага характару, таму у пачатку 1990-х гг. праца над энцыклапедыяй была спынена, а падрыхта-ваныя артыкулы легл1 у apxiy выдавецтва.
Толью у 2008 г. па шщыятыве навукоуцау HAH Беларуси супрацоушкау Л1таратурнага музея М. Багданов1ча, Нацыянальнага apxiea, выкладчыкау Беларускага дзяржаунага утвер-сгота справу удалося рэашмаваць. Был1 наюра-ваны люты у М1н1стэрства шфармацьп i Mrnic-тэрства культуры Рэспублш Беларусь з прось-бай аб садзейшчанш у справе падрыхтоую i выдання энцыклапедьп.
Нарада шщыятыунай групы прайшла 9 красавца 2008 г. у музе1 паэта. На грамадсюх па-чатках навуковым рэдактарам, каардынатарам будучага выдання быу абраны былы дырэктар Л1таратурнага музея М. Багданов1ча, кандыдат фшалапчных навук, дацэнт БДУ М. В. Трус.
3 запрашэннем вядучых навукова-даслед-чых аргашзацый РэспублЫ Беларусь быу удак-ладнены слоушк, падрыхтаваны I. У. Саламев1-чам, - з улшам новых рэалш часу, стану гумаш-тарнай навую, дасягненняу у галше багданов1-чазнауства. Вызначыуся бл1жэйшы план дзеян-няу, канстатавалася неабходнасць перагляду i дапрацоум раней сабраных матэрыялау у сувяз1 са зменай щэалапчнай каштоунаснай парадыг-мы у грамадстве.
Для рэдакцыйнай калегп, аутарскага, рэдак-тарскага калектывау стала вщавочна, наколью перапынак у працы над выданнем аб'ектыуна паспрыяу назапашванню фактаграф1чнай базы. За каротю па пстарычных маштабах перыяд у нацыянальную культуру был1 вернуты выб1т-ныя асобы, яюя был1 знаёмыя з М. Багданов1-чам, спрыял1 папулярызацьп i навуковаму асэн-саванню яго творчасцг
У 1991 г. у Мшску да 100-годдзя з дня на-раджэння паэта был1 адчынены Л1таратурны музей Макс1ма i яго фшял «Беларуская хатка», яюя не толью стат важным! цэнтрам1 экспана-вання матэрыялау, звязаных з жыццём i твор-чай дзейнасцю песняра чыстай красы, яго акру-жэння, але i узял1 на сябе ролю лакаматывау на-вуковай думю: тут праводзяцца м1жнародныя навукова-практычныя канферэнцьп, выдаюцца зборнЫ apxiyrnix матэрыялау. У пачатку XXI ст. набыу свае завершаныя абрысы фшял музея
«Фальварак Ракуцёушчына», што знаходзщца у Маладзечансюм раёне Мшскай вобласщ.
Асноуныя KipyHKi у галше багданов1чазнау-ства у апошшм дзесящгоддз1 XX ст. - першым дзесящгоддз1 XXI ст. был1 непасрэдным чынам звязаныя з грамадска-паттычнай сиуацыяй у Беларуси набыццём i умацаваннем дзяржаунага суверэштэту. Адкрытасць apxieay, вяртанне раней забытых ¿мёнау нацыянальнай псторьп, ак-тыуны м1жкультурны дыялог, далучэнне да ci-лавога культурнага поля крашы беларускай ды-яспары адкрыл1 новыя далягляды для гэтай га-лшы айчыннага лп-аратуразнауства.
Вехавай падзеяй стала выданне 1нстытутам л1таратуры ¿мя Яню Купалы АН Eenapyci Поу-нага збору творау Макс1ма Багданов1ча у 3 та-мах (1992, 1993, 1995), у яюм сабрана уся вядо-мая спадчына паэта, зняты купюры з яго творау. Даследаванш прысвечаны праудз1ваму i поунаму асвятленню узаемадачыненняу М. Баг-данов1ча з дзеячам1 беларускага адраджэння, укра1нск1м1 шсьменшкам1 пачатку XX ст., ства-рэнню дэталёвага радаводу паэта, увядзенню у навуковы ужытак невядомых apxiyHbix матэрыялау, асэнсаванню месца класша беларускай ni-таратуры у беларускай, славянскай, заходнееу-рапейскай, сусветнай культурнай прасторы.
У працы над энцыклапедыяй сышлюя роз-ныя пакаленш даследчыкау. Для навукоуцау, аматарау творчасщ М. Багданов1ча засталюя артыкулы вядучых вучоных, яюх ужо з нам1 няма: Н. Б. Ватацы, М. М. Грынчыка, У. А. Калесшка, Г. А. Каханоускага, Г. В. Кюялёва, Л. К. Тара-сюк, У. М. Конана, В. У. Скалабана i шш.
Вял1 рэй працы, заставалюя нязменным1 стыр-навым1 прадстаунш старэйшага пакалення даследчыкау: В. П. Рагойша, Т. В. Кабржыцкая, М. I. Мушынсю, Я. А. Гараднщю, М. I. Mim-чанчук i шш.
Прадстаунш малодшага пакалення даследчыкау (супрацоунш HAH Беларуси выкладчык1 ВНУ) прапанавал1 шэраг матэрыялау, яюя адпа-вядаюць актуальным пытанням сучаснай гума-н1тарнай навук1.
Был1 задзейн1чаны супрацоун1к1, а таксама прадстаулены фонды Л1таратурнага музея М. Багданов1ча, Беларускага дзяржаунага apxiea-музея л1таратуры i мастацтва, Дзяржаунага музея 1мя Я. Купалы, Нацыянальнай б1бл1ятэю Eenapyci, шэрагу ¿ншых устаноу.
Можна сцвярджаць, што энцыклапедыя «Макс1м Багданов1ч», плён працы некальк1х пакаленняу навукоуцау, адлюстроувае стан су-часнага багданов1чазнауства i л1таратуразнаус-тва наогул.
Пры падрыхтоуцы выдання апрабавана новая форма супрацоунщтва: масмедыйная пад-трымка на ycix этапах працы з боку навуковага
1 метадычнага часошса «Роднае слова», у яюм некалью гадоу вялася рубрыка «У энцыклапе-дыю «Макс1м Багданов1ч». Часошсныя публ1-кацьи стымуляват актыунасць даследчыкау, дазвалял1 падаваць сщслы даведачны матэрыял у пашыраным варыянце, падказват новыя тэмы: успрыманне творчасщ паэта вачыма наша-шусюх сучасшкау, М. Багданов1ч 1 парауналь-нае л1таратуразнауства, жыццё I творчасць паэта у штэрнэт-прасторы 1 г. д.
Заключэнне. Энцыклапедыя «Макс1м Баг-данов1ч» - вехавая падзея у псторьп нацыя-нальнай культуры, дзякуючы якой падсумава-на фактаграф1чная база жыцця I творчасщ паэта, прадэманстравана ступень навуковай спе-ласщ багданов1чазнауства як галшы беларус-кага л1таратуразнауства, сютэмнасць I цэлас-насць асэнсавання спадчыны класша беларускай л1таратуры.
Можна з упэуненасцю сцвярджаць, што выданне, якое стала плёнам працы некальюх пака-ленняу навукоуцау, адпавядае стану сучаснага багданов1чазнауства I л1таратуразнауства уво-гуле. Гэта першае выданне. Час, новыя гары-зонты айчыннай гумаштарыстыю прыунясуць свае карэктывы. Але 1 ажыццёуленае выданне, адрасаванае шырокай чытацкай аудыторьи, ужо псторыя сама па сабе.
Адным з першых афщыйных прызнанняу стала перамога у 51-м нацыянальным конкурсе «Мастацтва кшп - 2012»: выдавецтва «Бела-руская Энцыклапедыя ¿мя П. Броую» было пры-знана лепшым у намшацьп «Залатыя скрыжат» (лепшае даведачна-энцыклапедычнае выданне) -за энцыклапедыю «Макс1м Багданов1ч».
Л1таратура
1. Белов, С. В. Достоевский и его окружение: энциклопедический словарь / С. В. Белов. -СПб., 2001.
2. Большаков, Л. Н. Оренбургская толстовская энциклопедия: Материалы. Поиски. Исследования. Хроника / Л. Н. Большаков. - Оренбург, 1997.
3. Большаков, Л. Н. Оренбургская шевченковская энциклопедия: Тюрьма. Солдатчина. Ссылка. Энциклопедия одиннадцати лет, 18471858 / Л. Н. Большаков. - Оренбург, 1997.
4. Большаков, Л. Н. Оренбургская пушкинская энциклопедия: Путешествие - 1833. Реалии «Истории Пугачева». Прототипы «Капи-
танской дочки». Исследователи и интерпретаторы / Л. Н. Большаков. - Оренбург, 1997.
5. Вацуро, В. Э. Лермонтовская энциклопедия. К истории создания / В. Э. Вацуро // Русская литература. - 1978. - № 4. - С. 157-160.
6. Замятинская энциклопедия. Лебедянский контекст / ред. Л. В. Полякова. - Тамбов; Елец, 2004.
7. Лермонтовская энциклопедия / гл. ред. В. А. Мануйлов. - М., 1981. - 784 с. - (2-е изд. -1999).
8. Лотман, Ю. М. «Лермонтовская энциклопедия» и проблема построения персональных литературных энциклопедий / Ю. М. Лотман, М. Ю. Лотман // Лотмановский сборник. -1995. - Т. 1. - С. 89-95.
9. Малофеева, H. Н. Отечественные персональные литературные энциклопедии / H. Н. Малофеева // Научная книга. - 2000. - № 3.
10. Мейлах, Б. С. О задачах и принципах создания Пушкинской энциклопедии / Б. С. Мейлах // Русская литература. - 1974. - № 2.
11. Наседкин, H. Н. Достоевский: энциклопедия / H. Н. Наседкин. - М., 2003.
12.Николаев, В. Шекспир: эциклопедия / В. Николаев. - М., 2007.
13. Пушкин и мировая литература: материалы к Пушкинской энциклопедии. - СПб., 2004.
14. Соколов, Б. Булгаков: энциклопедия / Б. Соколов. - М., 1996.
15. Соколов, Б. Гоголь: энциклопедия / Б. Соколов. - М., 2007.
16. Творчество В. М. Шукшина: энциклопед. словарь-справочник: в 3 т. - Барнаул, 2005. -Т. 1-2.
17. Шевченювський словник: в 2 т. / 1нститут л1тератури ¿меш Т. Г. Шевченка АН Украшсько1 PCP; головна редакщя Украшсько1 Рацянсько1 Снщклопедп; редакцшна колепя: С. П. Кирилюк (вщповщальний редактор) [та шш.]. - Кшв, 1976-1977.
18. Францыск Скарына i яго час: энцыклапе-дычны даведшк / БелСЭ; рэдкал.: I. П. Шамя-кш (гал. рэд.) [i шш.]. - Мшск, 1988.
19. Умников, С. Д. Краткая ахматовская энциклопедия: от А до Я. Тысяча слов - кратких справок / С. Д. Умников. - Л., 1991.
20. Янка Купала: энцыклапед. даведшк / БелСЭ; рэдкал.: I. П. Шамякш (гал. рэд.) [i шш.]. - Mîhck, 1986.
Паступша 15.06.2012
