CC BY
17УДК 821.161.3(437.6)+929 Купала
М. В. Трус, кандыдат фшалапчных навук, дацэнт, загадчык кафедры (БДТУ) ЯНКА КУПАЛА У СЛАВАКП: МЕТАДАЛАГ1ЧНЫ ДЫСКУРС ДАСЛЕДАВАННЯ ТЭМЫ
Факталапчнай асновай артыкула стау Bi3iT Янш Купалы у складзе дэлегацьп савецшх журна-лютау i шсьменшкау у Чэхаславакш у кастрычшку 1935 года. Праца у apxiBax i б1бл1ятэках Сла-ваки дазволша выявщь i увесщ у навуковы ужытак шэраг новых матэрыялау i дакументау, тым самым абвергнуць стэрэатыпы вызначэння некаторых напрамкау даследавання як цалкам выву-чаных, неперспектыуных. Канцэптуальнае меркаванне аутара грунтуецца на тым, што тэма «Янка Купала у Славаки» павшна распрацоувацца з улшам зменл1вай грамадскай i культурнай cirya-цьп, скарэкщраванай прызмы асэнсавання мшулага у Беларуа i Славаки.
The factual aspect of the article is Yanka Kupala's visit to Czechoslovakia as a member of the delegation of Soviet journalists and writers in October 1935. The work in archives and libraries of Slovakia allowed a range of new materials and documents to be revealed and introduced to the scientific use. Thus, the stereotypes of evaluating some directions of research as completely investigated and unpromising were refuted. The author's concepts are based on the idea that the theme "Yanka Kupala in Slovakia" should be elaborated in conformity with the changing social and cultural situation and understanding the past of Belarus and Slovakia.
Уводзшы. У кастрычшку 1935 г. Янка Купала прадстауляу Беларусь у Чэхаславакп у складзе дэлегацьп савецюх журналютау I шсьменшкау. Пры асвятленш в1з1ту уласна чэшсю складшк у купалазнаучай лггаратуры мае свае набытю. Адносна праграмы, маршруту паездю па Славаки купалазнаучая л1таратура доуп час давала вельм1 скупую шфармацыю. Праца аутара гэтых радкоу у б1бл1ятэках I арх1вах Славаки паказала, што малавядомыя староню жыцця па-эта можна разгледзець дэталёва.
Знаходю I анал1тычныя роздумы прадстау-лены у цыкле нашых артыкулау на старонках навуковага I метадычнага часотса «Роднае слова», падсумаваны у манаграфп «Янка Купала у Славаки» (2012), прадмову да якой нашсау Надзвы-чайны 1 Паунамоцны Пасол Славацкай Рэспуб-лт у Рэспублщы Беларусь Марыян Сэрватка.
Асноуная частка. Пасля Першай сусветнай вайны на абломках Аустра-Венгерскай ¿мперьн узшкла новая дзяржава - Чэхаславаюя. Перад славацюм народам разгарнулюя перспектывы для эканам1чнага, культурнага развщця, актыу-нага м1жнароднага супрацоунщтва. Славацкая мова стала мовай не толью шсьменшка, але 1 чыноушка, заняла належнае месца ва ус1х сферах грамадскага жыцця. На скрыжалях нацыя-нальнага будаунщтва пазначаны наступныя пс-тарычныя падзек у 1919 г. афщыйна замацава-лася славацкая назва галоунага горада - Бращс-лава, адчынены утверсггэт ¿мя Я. А. Коменскага; у 1920 г. заснаваны Славацю нацыянальны тэ-атр. У краше актьтазавалася пал1тычнае 1 куль-турна-асветнщкае жыццё, з'явшася разгалшава-ная сютэма сродкау масавай шфармацьп.
На новым узроуш усталёувалюя сувяз1 з чэш-скай культурай, сусветнай л1таратурай увогуле. Галоуным дасягненнем было тое, што прыго-жае шсьменства атрымала магчымасць адысщ
ад традыцыйнай абарончай наюраванасщ, паста-яннай засяроджанасщ на праблемах нацыяналь-нага выжывання.
Беларуска-славацюя культурныя сувяз1 м1ж-ваеннага перыяду разв1валюя у агульным рэ-чышчы чэхаславацка-савецюх стасункау 1 узае-мадачыненняу.
Урад Чэхаславакп выстушу з шщыятывай, якая атрымала назву «Руская акцыя». Маладая дзяржава дапамагала прадстаушкам рускай, ук-рашскай, беларускай эмпрацьп уладкавацца на працу, атрымаць адукацыю, садзейшчала збера-жэнню культуры народау былой Расшскай ¿м-перьн. Тут працягвала навуковую 1 творчую дзейнасць кагорта прызнаных навукоуцау I л1та-ратарау, жыццёва звязаных з Беларуссю. Сярод ¿х лгтаратуразнауца Яуген Ляцю, шсьменшк Яуген Чырыкау, фшосаф Мшалай Лосю 1 шш. 3 Прагай 1 Карлавым ушверсготам звязаны важныя староню творчага сталення, грамадскай дзейнасщ Уладз1м1ра Жылю, 1гната Дварчанша, Тамаша Грыба 1 шшых. Некаторых далейшы лёс парадшу з Бращславай. Так, выпускнща беларускай пмназп у Дзвшску (Даугаупшсе) Людмша Краскоуская (1904-1999) пасля закан-чэння Карлава ун1верс1тэта усё сваё жыццё прысвяцша Славацкаму нацыянальнаму музею, стала вядучым прадстаун1ком славацкай археа-лог11 1 нум1зматыю.
Янка Купала наведвау Чэхаславаюю у 1925 1 1927 гг. Наступная яго паездка у кастрычшку 1935 г. ютотна пашырыла геаграф1ю знаёмства з гэтай кра!най. Паэт прадстауляу Беларусь у складзе дэлегацьп савецюх журнал1стау 1 тсьменш-кау. Паездц^г папярэдн1чала важная падзея: 16 мая 1935 г. была падтсана дамова пам1ж урадам1 Чэхаславакп I СССР аб узаемнай дапамозе. У гэ-ты час ажывшся 1 культурныя сувяз1 пам1ж краь нам1, пра што сведчыу 1 абмен дэлегацыям1.
Мю1ю савецюх журналютау 1 шсьменшкау узначальвау М1хаш Кальцоу. У яе склад ува-ходзш асобы, яюя вызначал1 абл1чча рускай, украшскай, беларускай л1таратур, прадстаулял1 вядучыя перыядычныя выданш крашы. 3 шсьменшкау, акрамя Яню Купалы, гэта был1 Аляк-сей Талстой, Аляксандр Фадзееу, Ганна Караваева, 1ван Мштэнка, Сяргей Траццякоу.
В1зп- праходз1у пад эпдай падрабязнага зна-ёмства з эканам1чным, культурным жыццём розных гарадоу I рэпёнау крашы. Дамшанта афщыйных сустрэч - выступленш за умацаван-не м1ру у Еуропе, за аб'яднанне сшау перад пагрозай фашызму.
Дэгацыя некалью дзён пацарожшчала па Сла-вакп. У штэрв'ю 1 М. Кальцоу, 1 А. Талстой падкрэсл1ват, што менав1та пра Славаюю у Са-вецюм Саюзе было вядома на той час найменш.
На старонках славацюх газет друкавалюя першыя каротюя характарыстыю-в1з1тю Я. Купалы. Ён называуся <штаратурным будзще-лем», «самым вядомым паэтам беларускай гат-ны рускага народа» I шш.
Пра праграму, маршрут паездю па Славакп купалазнаучая лп-аратура сёння практычна не дае шякай шфармацьи. Энцыклапедычны даведшк «Янка Купала» абмалёувае, па сутнасщ, адным штрыхом знаходжанне паэта у Бращславе, фшсуе толью тое, што ён «пабывау на прадпры-емствах горада». Яго штэрв'ю, дадзеныя карэс-пандэнтам газет «Звязда» 1 «Л1таратура 1 мас-тацтва» адразу пасля вяртання на радз1му, дып-ламатычна хваласпеуныя 1 не утрымл1ваюць падрабязнай шфармацьп.
М1ж тым праца аутара гэтых радкоу у б1бл1-ятэках 1 арх1вах Славакп паказала, што малавя-домыя староню жыцця народнага паэта можна разгледзець дэталёва. Такая магчымасць юнуе дзякуючы найперш таму, што адказным за пры-няцце дэлегацьп быу сшдыкат чэхаславацюх журналютау. Кожная сустрэча, ¿мпрэза падра-бязна ашсвалася у перыядычных выданнях. Для даследчыкау творчасщ Я. Купалы гэта сапрауды ушкальная магчымасць: славацюя журналюты, надаючы вялшае значэнне гэтаму в1з1ту, насамрэч склат падрабязны дзёншк жыцця беларускага песняра у Славакп - ад га-рачага в1тання дэлегацьп на платформе чыгу-начнага вакзала у Бращславе да разв1тальных сустрэч на улонш дз1восных краявщау Высо-юх Татрау [1; 13].
У час в1зпу рабшся здымю, афщыйна-ура-чыстыя 1 будзённыя. Праграма в1з1ту была на-сычаная. Акрамя Бращславы дэлегацыя наведала Святы Юр, Модру, Пешцяны, населеныя пункты у Высоюх Татрах. Гэта было знаёмства з культурным жыццём гарадоу, эканомшай, функцыя-наваннем школ, бальнщ, грамадсюх шстыту-
цый. Пералш знаёмых Яню Купалы пры гэтым можа быць прадстаулены шэрагам ¿мёнау ад-метных славацюх шсьменшкау таго часу: Гана Грэгарава, Эла Шандар, Янка Алексы, Гейза Вамаш, Ян Пошчан 1 шш.
Славаю надавал! в1зпу дэлегацьп савецюх журналютау 1 шсьменшкау вельм1 важнае, сапрауды гютарычнае значэнне. Гасцям паказват усё самае лепшае, суправаджат ганаровую м> с1ю таксама прызнаныя нацыянальныя майстры пяра. Як правша, гэта был1 паттычна ангажава-ныя пюьменнш, яюя з вялшай с1мпатыяй став1-люя да Савецкага Саюза, змагалюя супраць са-цыяльнай няроунасщ у сваёй краше. Лёс кож-нага з ¿х у далейшым склауся па-рознаму. Пацзе1 Другой сусветнай вайны, пасляваенныя грамад-ска-палпычныя змены прадвызначыл1 тое, што мнопя з ¿х, як кажуць, апынулюя па розныя баю барыкады, хтосьщ стау ахвярай малоха жорст-кай гюторьп, пра некаторых папросту забыл1. За апошшя амаль два дзесяц1годдз1 мног1я ¿мёны был1 вернуты з небыцця, ¿х уклад у нацыяналь-ную культуру карэнным чынам пераасэнсаваны.
У асвятленш в1з1ту Янк1 Купалы у Чэхасла-вак1ю у складзе дэлегацы1 савецюх журнал1стау 1 п1сьменн1кау уласна чэшсю складн1к у купа-лазнаучай лп-аратуры мае свае набытк1, хаця вычарпанай гэтую тэму пал1чыць ан1як нельга. Абстав1ны ж некальк1х дзён знаходжання дэле-гацы1 у Славак11 яшчэ у той час савецк1 друк практычна пра1гнаравау. Можам меркаваць, што на тое был1 пал1тычныя прычыны, ды 1 сам пяс-няр у сва1х справаздачных артыкулах пра сла-вацк1я дн1 1 уражанш фактычна н1чога не нап1-сау. Магчыма, гэта засталося у планах, магчы-ма, была перап1ска з некаторым1 славацк1м1 калегам1, але клопаты юб1лейнага 1935 года, вя-домыя пакручастыя зрух1 г1сторы1 у наступныя гады ламал1 планы. Думаецца, што славацюя уражанн1 стал1 адным1 з самых светлых ¿мгнен-няу успамшау п1сьменн1ка. Але гэта у сферы тонкага, асаб1стага, а для даследчыкау выяуля-ецца неапрацаваная дзялянка.
Цыкл нашых артыкулау «Янка Купала у Сла-вак11 у 1935 г.», апублшаваных на старонках ча-сошса «Роднае слова», дазвол1у падняць гэты цал1к. Таксама як 1 публшацьи 1вана Чароты, багатыя на в1зуальную прэзентацыю, думаецца, яны пераканал1 купалазнауцау у прадуктыунас-ц1 пошукау у славацюм к1рунку [14; 15].
Вядома, самы аутарытэтны падрахунак ле-ташсу жыцця 1 творчасц1 паэта прадстауляе Поуны збор творау у 9 тамах. Звернемся да ас-вятлення ключавых момантау в1з1ту у Чэхасла-вак1ю у 1935 г.:
«Кастрычтк, 5-20. У складзе дэлегацьп ш-сьменн1кау 1 журнал1стау, у якую уваходз1л1 М. Кальцоу (к1раун1к дэлегацьп), А. Талстой,
А. Фадзееу, Г. Караваева, I. МЫтэнка i шшыя, падарожшчау па Чэхаславаки.
Кастрычмк, 6. Дэлегацыю прыняу míhíctp замежных спрау Чэхаславаки Э. Бенеш.
Кастрычмк, 8. Выстушу у Мшютэрстве замежных спрау Чэхаславаки.
Кастрычмк, 9. Выстушу у Празе на сустрэ-чы з чэшск1м1 тсьменшкамь
Кастрычмк, 11. 3 членам! дэлегацьп наведау Пльзень. Агледзел1 бровар i цэх1 завода "Шкода".
Кастрычмк, 13. "Rude pravo" змясцша íh-фармацыю пра паездку савецкай дэлегацьп, вершы Я. Купалы "Старыя акопы" i "Дзве дзяу-чыны" у перакладзе на чэшскую мову I. Барта.
Кастрычмк, 16. У "Л1таратуры i мастацтве" сяброусю шарж на Я. Купалу мастака В. Вол-кава, эшграма Я. Коласа "Адзначым факт"...
Кастрычмк, 17. На курорце П'ешцяны. Наведал! таксама г. Модра.
Кастрычмк, 20. Праз Míhck праехала дэле-гацыя шсьменшкау i журналютау СССР, якая вярталася з Чэхаславаки. Я. Купала застауся дома. "ШМ\ 23 каст.» [16, с. 229-230].
Паколью акадэм1чнае выданне спасылаецца на энцыклапедычны даведшк, звернемся i да яго:
«БРАЦ1СЛАВА, горад у ЧССР, сталща Сла-вацкай Сацыялютычнай Рэспублт. Купала у складзе дэлегацьп савецюх шсьменшкау i журналютау наведау Бращславу у кастрычшку 1935, пабывау на прамысловых прадпрыемст-вах горада» [17, с. 94].
«МОДРА, горад у ЧССР. Купала у час паез-дю па Чэхаславакй у складзе савецкай дэлегацьп 17.10.1935 наведау Модру, дзе адбылася сустрэча з прадстаушкам1 гарадсюх улад i культурных аргашзацый горада. Члены дэлегацьп агледзел1 майстэрш славацкай керамш, пабыва-ni у дзяржаунай вшаробча-пладаводчай школе. Пра гэта паведамлял1 18.10.1935 газеты "Slo-vensky denník" ("Славацю дзёншк") i "Eudovy denník" ("Народны дзёншк")» [17, с. 405].
Вышкам нашага даследавання стал1 наступ-ныя «рэашмаваныя» славацюя эшзоды жыцця Яню Купалы. У cnice л1таратуры прыведзены матэрыялы славацкай перыёдыю тых часоу, яюя стал1 асновай для таюх фактаграф1чных высноу:
«Кастрычмк, 15. У 19.45 дэлегацыя прыбы-ла цягшком у Бращславу. Урачыстая сустрэча гасцей з Савецкага Саюза на чыгуначным вак-зале, зладжаная гарадсюм1 уладам1, славацюм1 калегам1 па пяры, працоуным1 Бращславы. Спы-ншся у гатэл1 "Carlton" ("Карлтан"). А 21-й га-дзше у гонар гасцей давау урачыстую вячэру Ондыкат чэхаславацюх журналютау.
Кастрычмк, 16. Першая палова дня была прысвечана экскурсп па Брацюлаве. Сярод на-веданых мясцш i устаноу - прыстань на Дуна1,
Цэнтральны кааператыу (Ustredne druzstvo), школы, студэнцю штэрнат i шш.
У другой палове дня дэлегацыя перамясщ-лася у Святы Юр. Пра гэту падзею ёсць 3anic мясцовага хранюта у "Памятнай кшзе горада". Госщ з СССР паюнуш у ёй свае аутографы, Янка Купала у тым лшу.
Наступным горадам у праграме знаёмства з памятным! мясцшаш Славакп у той дзень была Модра. Тут был1 агледжаны керам1чная майстэрня i школа, якой был1 падараваны пры-везеныя з сабой KHiri.
Дзень завяршыуся знаёмствам з курортным горадам Пешцяны. Юраунщтва курорта у гонар гасцей дало урачыстую вячэру у рэстаране гатэля "Thermia Palace". Адным з выступоуцау на ёй быу Янка Купала, пра што пюал1 газеты "Slovensky denik" i "Slovenske narodne noviny". У памятнай кшзе гэтага гатэля прадстаунш дэлегацьп паюнул1 свае аутографы, Янка Купала у ix лшу.
Кастрычмк, 17. Знаёмства дэлегацьп са-вецюх журналютау i шсьменшкау з краявщам1 i дастапомнасцям1 славацюх Высоюх Татрау. У першай палове дня был1 агледжаны Ломнща, Татранская Котлша, Бельская пячора, Ждзяр. Абед прайшоу у гатэл1 "Palace" у Новым Смокауцы. Пасля абеду наведал! горнае возера Штрбскае плеса, санаторый ¿мя Масарыка у Вышшх Гагах, турыстычны цэнтр у Новым Смокауцы, у яюм гасцям быу прапанаваны гу-кавы этнаграф1чны фшьм рэжысёра Карала Рыцю "Зямля спявае". Урачыстая вячэра у гатэ-ni "Palace", аргашзаваная дырэкцыяй дзяржау-ных курортау.
Кастрычмк, 18. Наведанне дзщячага аздарау-ленчага цэнтра у Дольным Смокауцы i ад'езд пражсюм хутюм цягшком у Мараускую Астраву».
Вышкам нашых росшукау стал1 выяуленыя аутографы Янк1 Купалы, пакшутыя у Святым Юры i Пешцянах; невядомыя здымк1; ¿нтэрв'ю паэта, дадзенае чэшскай газеце «Lidove noviny» (17.10.1935), а потым у скарочаным вы-глядзе перадрукаванае славацкай газетай «Eudovy dennik» (20.10.1935) (не увайшло у Поуны збор творау у 9 тамах). У навуковы ужытак уведзены успам1ны пра паэта Вольп Шандаравай, сведк1 в1з1ту 1935 г. Перакладзе-ны i апублшаваны на старонках «Роднага слова» першы артыкул пра Янку Купалу у пасля-ваеннай Славак11 (мяркуем, у пасляваеннай Еу-ропе наогул) [18].
Заключэнне. Распрацоука тэмы дазволша зраб1ць наступныя высновы: сёння неабходна пазбауляцца ад стэрэатыпау марк1раванасц1 даследчыцюх тэм як перспектыуных або непер-спектыуных; арх1вы Славак11 даваеннага перыя-ду (дзяржауныя i прыватныя) добра захавалюя,
плен працы з ímí можа ¿стотна узбагацщь фак-талапчна псторыю славацка-беларусюх сувязяу; тэма «Янка Купала у Славакп» павшна распра-цоувацца з улшам зментвай грамадска-пат-тычнай с1туацьп i прызмы асэнсавання м1нулага у Eenapyci i Славакп.
Л1таратура
1. ak. Dva dni so sovietskymi novinármi / ak // Slovensky deník. - 1935. - 19 októbra. - S. 2.
2. ak. Vesely vecer s ruskymi spisovatel'mi / ak // Slovenské národné noviny. 1935. - 19 októbra. - S. 4.
3. Kahancek. Hostia z Ruska v Bratislave / Kahancek // Slovensky deník. - 1935 - 17 októbra. - 1935. - S. 3.
4. Najvacsí zisk sovietskej delegácie // Eudovy denník. - 1935. - 20 októbra. - S. 4
5. rk. Cesta ruskych novinárov a spisovatel'ov po Slovensku / rk // Slovensky deník. - 1935. - 18 ok-tóbra. - S. 1.
6. Ruskí hostia v Bratislave // Slovensky deník. - 1935. - 17 októbra. - S. 1.
7. Sovetski hostia v Bratislave // Slovenská politika. - 1935. - 17 októbra. - S. 1.
8. Sovietski hostia v Piest'anoch // Eudovy denník. - 1935. - 20 októbra. - S. 2.
9. Sovietski novinári v Piest'anoch // Slovensky deník. - 1935. - 22 októbra. - S. 3.
10. Sovjetskí spisovatelia a novinári v Bratislave // Robotnícke noviny. - 1935. - 17 októbra. - S. 2.
11. Urychleny kurz sovjetskych novinárov o Ceskoslovensku // Robotnícke noviny. - 1935. -16 októbra. - S. 4.
12. V Sv. Jure a v Modre // Eudovy denník. -1935. - 18. októbra. - S. 2.
13. Vzácní hostia // Robotnícke noviny. -1935. - 16. októbra. - S. 1.
14. Чарота, I. Янка Купала у Славакп / I. Ча-рота // Полымя. - 2007. - № 7. - С. 114-118.
15. Чарота, I. Неспадзяваная рэтраспекцыя замежнай паездю песняра / I. Чарота // Культура. - 2007. - 1-7 верасня. - С. 20-22.
16. Купала, Я. Поуны збор творау: у 9 т. / Я. Купала. - Míhck: Мает. лт, 2003. - Т. 9, кн. 2. - 414 с.
17. Янка Купала: энцыклапедычны даведшк / БелСЭ; рэдкал.: I. П. Шамяюн (гал. рэд.) [i шш.]. -Míhck: БелСЭ, 1986. - 727 с.
18. Verchovskaja, V. Janka Kupala -talentovany básnik bielorusky / V. Verchovskaja // Bratislava - Moskva. - 1945. - № 1. - S. 10-11.
Паступгу 12.03.2013
