CC BY
0МРНТИ 34.29.01
ЭНДЕМИКАЛЫЦ ЖЭНЕ РЕЛИКТ1 ФЛОРАНЫЦ ЖАЦА ОРЫНДАРЫ (ШЫГЫС ЦАЗАЦСТАН АЙМАГЫ)
ЭБ1ТАЙ ЭЛИЯ Н¥РЛАЩЫЗЫ
3 курс докторанты, ^азак улттык кыздар педагогикалык университетi, Алматы,
^азакстан
ИМАНОВА ЭЛЬМИРА МЫРЗАБЕКЦЫЗЫ
Ауыл шаруашылы; гылымдарыныц кандидаты, ^азак улттык кыздар педагогикалык
университетi, Алматы, ^азакстан
Ацдатпа. Реликтг жэне эндемикалыц всгмдгктердгц сирек кездесетт турлерт сацтаудыц 6ip жолы олардыц т1ршшк ету ортасын цоргау жэне цаз1рг1 уацытта бул тYрлер бар фитоценоздар. Осыган байланысты, цa3ip антропогендт ЖYктеменi кушейту, флора мен еЫмдт жамылгысын зерттеу, сирек кездесетт жаца мекендеу орындарын табу, Казацстанныц таулы аудандарындагы мацызды еЫмдт турлертщ картасын жасау жэне нацты турлерт цабылдау, цоргау, шаралары. Бул жумыстыц мацсаты сирек кездесетт эндемикалыц жэнереликтi еЫмджтердщ географиялыц таралуын зерттеу болып табылады. Зерттеуге арналган материалдар 2021-2023 жылдардагы экспедициялар барысында жиналды. Сирек кездесетт эндемикалыц жэне реликтi еЫмджтердщ таралуын зерттеу маршруттыц-барлау эдшмен жyргiзiлдi. Маршруттар, Шыгыс Казацстан облысыныц карталарымен далалыц зерттеулер орман орналастыру, жерге орналастыру жэне эюмшшк картографиялыц материалдарга сэйкес жоспарланган. Экспедиция багыты ец кеп келуге арналган зерттелетт еЫмдт турлертщ ыцтимал жэне тэн есу орындары. Зерттеулерде дэстYрлi геоботаникалыц эдiстердi цолданды.
Шыгыс Казацстан аумагында сирек кездесетт, эндемикалыц жэне реликтi еЫмдт турлертщ жаца орындары табылды. Жаца есу орындары аныцталды Daphne altaica, Sibiraeaaltaiensis жэне Amygdalus Ledebouriana. Табылган заттарды тiркеуде нацты координаттар, трактаттардыц атаулары, беткейлердщ экспозициясы жэне басца да цажеттi ацпарат аныцталды.
Tyrnndi свздер: эндемика, реликтшер, диапазон, тарату, картага туЫру.
^аз1рп уакытта табиги флора еамдштершщ генофондыныц, эаресе реликт! жэне эндемикалык турлердщ айтарлыктай саркылуы байкалады, олардыц кепшшп сирек кездеседi жэне жойылу алдында тур. Реликт тYрлi еамдштер Yлкен гылыми кызыгушылык тудырады, ейткеш олар еамдш туралы сенiмдi акпараттыц тасымалдаушысы болып табылады [1]. Реликп жэне эндемикалык еамдштердщ сирек тYрлерiн сактаудыц бiр жолы олардыц орындарын коргау, олардыц курамына иретш пршшк ету ортасы мен фитоценоздар. Осыган байланысты казiргi уакытта антропогендш жYктеменiц ^рт артуы дэуiрiнде флора мен топырак жамылгысын зерттеу, жацаларын табу мацызды, ^азакстанныц таулы аймактарында еамдштердщ сирек кездесетiн турлершщ мекендейтiн жерлерi, олардыц таралу аймагыныц картасын жасау жэне накты коргау шараларын колдануымыз кажет. Бул жумыстыц максаты Шыгыс ^азакстан флорасыныц сирек кездесетт эндемикалык жэне реликтшердщ географиялык таралуын зерттеу. Зерттеуге арналган материалдар 2021-2023 жылдардагы экспедициялар барысында жиналды. Таралуды зерттеу, сирек эндемикалык жэне реликт! еамдштер маршруттык-барлау эдiсiмен жYргiзiлдi. Далалык маршруттар Шыгыс ^азакстан облысы зерттеулерi орман орналастыру, жерге орналастыру жэне эюмшшк карталардыц картографиялык материалдары бойынша жоспарланган.
Эсiмдiктердiц тYпнускалыFы "^азакстан Флорасы" [2], "^азакстан есiмдiктерiнiц Иллюстрациялык детерминанты" [3] ецбектерiнiц кемегiмен аныкталды. СоцFы жылдары
Шыгыс ^азакстан облысында журпзшген флораны зерттеу оны жасады эндемикалык жэне реликтi еамдш тYрлерiшц жаца мекендейтiн жерлерiн аньщтауга болады. Yш тур Yшiн жаца мекендеу орындары аныкталынды, табылган затты тiркеу кезiнде олардыц накты координаттары жасалды, трактаттардыц атаулары, беткейлердщ экспозициясы жэне баска да кажеттi мэлiметтер керсетiлген.
Дафна алтайка Палл. Thymelaeaceae тукымдасыныц Дафна буталарыныц бiр турь Алтайдыц тар эндемикасы жэне Зайсан ойпатыныц ощустшндеп iргелес таулар (Саур, Тарбагатай), реликтi ТурFантэрiздi Yшiншi орман субтропикалык флорасы, тYрi ^ызыл Кггапка енгiзiлген [11].
Daphne altaica тамыры биiктiгi 1-1,5 см жапыракты буталы есiмдiк. Теменнен коцыр, кара-сур кабы;, бутактардыц шанышкы пiшiнiмен жаксы танылады. Жас бутактар тYктi, ескi жалацаш. Жапырактары Yлкен, эллипс тэрiздi, тутас. 0мiрдщ бесiншi жылында гYлдейдi. ГYлдерi кос жынысты, карапайым перианты бар, кыскартылFан бутактардыц уштарында топтарFа ^штен жетiге дейiн) белiнген. Периант карлы-ак, жотасы бозFылт, цилиндрлiк тYтiкпен жэне терт ауыткы^ан децгелек пiшiндi. ^лдердщ кYштi жаFымды хош иiсi бар. Мамыр-маусым айларында гулдейдi, жемiстер ^р тукымы бар шырынды кара CYЙек) маусым - шiлде айларында пiседi [4].
Ол таулардыц солтYCтiк беткейлершде жэне тау бектерiнде, жапыракты ормандарда, буталарда еседь
Дафна алтайкасыныц емдш кундылыFы бар, ол халыктык медицинада колданылады, есiмдiк улы. Со^ы жылдары ШыFыс ^азакстан облысында жургiзiлген флораны зерттеу нэтижелерi аныкталды, Дафна алтайкасыныц жаца мекендейтш жерлерi [12, 13] Атжал тауыныц етегiндегi Нарын жотасында Yлкен шокылар мацайында. ШыFыс беткейлерi Атжал тауы, n 490 координаталары бар шаткалдар бойымен 05.505'; E 0840 29.143 ' ты^ыз жабы1етан spiraea trilobata l., s. media Schmidt буталы есiмдiктерi., Роза ацикулярис Линдл., Роза альберти Регель., Lonicera tatarica L., Котонеастер меланокарпа Лодд., Рубус айдаус Л., Дафна алтайка Палл., Амигдалус ледебуриана Шлехт. Буталардыц шатырыныц астында шептi есiмдiктердiц алуан тYрлiлiri дамыFан.
Буталы тыFыз буталар оцтYCтiк-шыFыс беткей бойымен 1300-1500 м бшктшке дейiн созылады. Осы децгейден темешрек 1200 м децгейде, кектерек тоFайлары солтYCтiк-батыс экспозицияларыныц беткейлерiнде бiрiншi децгейде, екiншi децгейде пайда болады буталар Spiraeatrilobata L., s. бак Шмидт., Роза ацикулярис, Роза альберти Регель., Lonicera tatarica Л., Л. алтайка Л., Котонеастер меланокарпа Лодд., Дафна алтайка Палл., R. idaeus L. шептесш еамдктерден, Artemisia absintium L., a. vulgare L., Thalictrum collinum Wallr., Liliumpilosiusculum (Еркiн) Miscz, origanum vulgare L., Medicago valcata L., aconitum volubile Pall. бурыеты Коэль, Термопсислансеолата Р.Бр., Campanula glomerata L., Hypericum perforatum L., Rubussaxatilis L., Crepissibirica L., Centaurea ruthenica Лам., Orobus luteus L., Delphinium elatumL., Aconitum leucostomum Worosch.
Калбинск жотасыныц шыгыс белiгiндегi ^умыктас жершен Дафна алтайкасыныц популяциясын таптык.
Sibiraea altaiensis (Лаксм.) Шнайд. бута Rosaceae Juss. отбасы, бойы шамамен 150 см. Сырт керша салыстырмалы тYрде калыц, кызFылт-коцыр кабыFымен сипатталады. Жапырактары отырыкшы, кекшiл-жасыл, тутас жэне тутас. ^лдер бiр жынысты, белек ракемозды-паникулярлы гулшоFырларда жиналFан. Сепальдар жэне жапыракшалар, барлык раушан гулдерi сиякты, бес. ТостаFаншасы кец коцырау тэрiздi, королла ак тYCтi. Жемiсi бес тш жапырактан турады (тостаFаннан узын), эркайсысында екi кiшкентай коцыр тукым бар. Тукымныц кебеюi, гYлдейдi Сiбiр Мамыр-маусым айларында, шшде-тамыз айларында жемiс бередi [5]. Ол ашык тау а^арларында жэне тау бектерiнде еседi. Жапырактары кейде шайдыц орнына колданылады, халыктык медицинада безгекп, бауырды емдеуде колданылады ауру (гепатит) жэне журек-тамыр жYЙесiне кемегi мол. Sibiraea altaiensis-тиiмдi сэндш есiмдiк, тукымнан тукымда жаксы еседь Бул гулдену кезiнде Fана емес, ^зде де ете тартымды
жапырактары ашык кызыл-кызыл TYCTepMeH боялган. Ол Катонкдрагай Мемлекеттiк ¥лттык Саябагында коргалган [6]. Алтай эндемикасыныц едэуiр Yлкен тобыры Тарбагатай жотасындагы Sibiraea altaiensis-те кездеседь Ощуспк Алтайдан, Талдыбулак езеншщ оц жагалауында тещз децгешнен 1816 м бшкпкте координаттары N 490 06.355', E 0860 07.890'.
Талдыбулак Эзеншщ оц жагалауында пайда болган фитоценоз: Бута кабаты тыгыз, жакксы эзiрленген. Буталардыц iшiнен - sibiraea altaiensis, pentaphylloides fruticosa (L.) O. Scywarz, Salix sajanensis., Spiraea media Франц Шмидт. Форбтардан табылган: Polygonum viviparum L., Герань пратенсi Л., Г. диварикатум Эрх., G. sibiricum L., Lamium альбомы L., Galium verum L., G. boreale L., Myosotis palustris (L.) L., Thalictrum flavum L., Veronica longifolia L., Ligulariaaltaica DC, Alchimilla sibirica L., Papaver medicale L., Полигала гибридтi aDC., Валериана дубия Бунге., Polemonium caeruleum L., Вице-тенуифолия Аузы, Campanula glomerata L., Trollius altaicus CAMey., Dracocephalum ruyschiana L., Dracocephalum integrifolium Bunge, Пиретрум криловианумы ^ызыл., Aconitum leucostomum Worosch. жэне т.б.
Амигдалуследебуриана Шлехт., Rosaceae Juss тукымдасыныц бутасы. Сирек кездесетш, эндемикалык TYP, ^азакстанныц ^ызыл кiтабына енгiзiлген. Бутаныц биiктiгi 1,51,8 м-ге жетедi, бутактары жалацаш, жайылган, кептеген кыскартылган бутактар бар. Кепжылдык бутактардыц кыртысы сур немесе гранит-сур, жылдык кызгылт-коцыр, шарттар тар-лансолат немесе лансолат, тутас lidi немесе тють Жапырактары туракты, кыскка есшдшерде отырады бумаларда барлыгы жалацаш, лансолат немесе узынша-жумырткка тэрiздi, апикальды CYЙiр, сирек догал, тYбiнде бiрте-бiрте болады кыска сабакка тарылып, шеттерi бойымен серрат-дентат. ГYлдер ашык кызгылт, жалгыз. Мамыр айыныц соцында гYлдейдi. Жемютер тYктi. Ол езен ацгарларында [7].шептьшалгынды далада, тау бектерiнде еседi.
Аталган есiмдiктi Сарышокы каласыныц солтYCтiк-шыFыс бутасынан, Нарын Жотасынан, ОцтYCтiк Алтайдан кездеспрдш. Катонк;араFай жотасы, Кектерек ауданы ауылыныц мацында, N 490 05.537', E 0840 29.165', тещз децгейiнен 724 м бшктште [6].
Осылайша, Daphne altaica, Sibiraeaaltaiensis жэне Amygdalusledebouriana жаца орындары ШыFыс ^азаккстан аумаFында пайда болды. ЖоFарыда айтылFандарды тарату бойынша барлык заманауи материалдар ШыFыс ^азакстан флорасыныц тYрi ШыFыс ^азаккстанныц электрондык базасына енгiзiлдi. АталFан тYрлер Yшiн жаца есу орындары аныкталды, олардыц таралу аймактары карталарда керсетiледi. ТабылFан заттарды тiркеу кезiнде олардыц накты координаттары, атаулары аныкталды, беткейлердiц экспозициясы жэне баска да кажетп мэлiметтер керсетiлген.
Бул жумыс мСтуденттердi жобалау технологиясына баулу" жобасы бойынша зерттеулердщ бiр белiгi болды.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Соболевская К.А. сiбiрде растенияларды енпзу. Новосибирск: Еылым, СО АН, 1991. 184 . .б.
2. Б.Анимков Б. А. Геоботаника. Алматы: Еылым, 1978. 287 б.
3. Лавренко Е.М. Selectn / Ецбек/. Санкт-петербург.: Ред-во С. - Петербург университет^ 2000. 672 б.
4. Черепанов С.К. Ресей Мен сопредель-н-анимх государствосыныц Жануарлар Сосудисп. Санкт-петербург., 1995. 992 б.
5. Известия Национальной академии наук Республики Казахстан
6. Абдулина С.А. Список Сосудист! альх растениж ^азакстан / тапсырыс бойынша. Р.В. Камелина. Алматы / 1999. 187 б.
7. ^азакстан Флорасы. Том. 6. ^азсср f^ 1963. Б.216
