CC BY
0УДК 504.6
Хабиболла А.Т.
2-курс магистранты М. Этемюов атындагы Батыс Казахстан Университет (Орал к;., Казахстан)
М.ЭТЕМ1СОВ АТЫНДАГЫ БЦУ-НЩ АГРОБИОСТАНЦИЯ АУМАГЫНДАГЫ ИТМУРЫН 0С1МД1ГШ (ROSA CINNAMOMEA) ЗЕРТТЕУ
Аннотация: Табигатта ос1мд1ктерд1ц кейб1р турлерШц саны жагынан азайып жатцанына байланысты эр тур популяциясыныц цаз1рг1 жагдайын зерттеу мацызды болып табылады. Мацалада итмурын тYрiнiц М.Отем1сов атындагы БК,У-дщ агробиостанция аумагында таралуы жэне цазiргi жагдайы келтiрiлген. Итмурын оЫмдтне (Rosa cinnamomea) геоботаникалыц жэне статистикалыц эд^термен флористикалыц талдау арцылы зерттеу жасалынды.
Ключевые слова: итмурын, популяция, стастистикалыц эдт, флористикалыц талдау, геоботаникалыц эдю.
Kípíene.
Табиги жагдайда итмурын ешмдт (Rosa шпдатотеа)топырак;ты коргаудыц мацызды функцияларын аткарады. Олар непзшен буталы жерлерде, езендер мацында, тау беткейлершде, жыралармен сайларда кездесед^
Итмурын есiмдiгi (Rosa cinnamomea) Раушангулдер тукымдасына (Rosaceae) жататын жапырак; тастайтын буталы не шырмауык; тэрiздi кепжылдык; есiмдiк. Биiктiгi 2 метр. Буталары тiкенектi. Раушан туыстастарыныц жидегi жалган жемiс, курылысы кYрделi, култе жапыракшаларыныц кумыра немесе бокал тэрiздi болып, кабыргаларыныц iшкi жагында бекiнген кептеген саргыш жацгактар, кою да каттылау туктермен белiнген. Жемiсi пiсiп-жетiлген ;ою, ашы;-;ызыл тYCтi. ¥шында тYCпейтiн кургак; тостаганша жапыракшалары
1589
барлык раушандар мен жабайы раушандарга тэн. Непзп сабактарында тженектер TY3y дерлiк, ал ^лденген еркендерде тiкенектер iлмек тэрiздi жэне кеп орналаскан. ГYлденген еркендердщ ортацгы жапырактарынын ^зындыгы 79 см-ге дешн жетедi. K^азiргi уакытта раyшангYлдiлер т^кымдасынынын (Rosaceae) 3 мыц тYрi, 100 туысы белгiлi. [1,4]
Е.А. Агелеуовтын «Флора поймы реки Урал» атты ецбегiнде Б^О, Жайык езенi жайылмасыныц тамырлы есiмдiктерiнiц toímí жэне олардын биоэкологиялык, фитоцентоикалык жэне географиялык сипаттамалары бойынша раyшангYлдiлер тYKымдасынын (Rosaceae) 39 тYрi керсетiлген.[2]
Итм^рын (Rosa cinnamomea) СолтYCтiк жарты шардын коцыржай жэне сyбтропиктiк аймактарында, сондай-ак тропиктiк белдеyдiц таулы аймактарында кен таралган. Элем бойынша итм^рыннын (Rosa cinnamomea) 800 ге жуык тYрлерi белгiлi. Итм^рыннын (Rosa cinnamomea) кейбiр тYрлерi солтYCтiк Арктикалык шенберге дешн, онтYCтiкте Эфиопия, Арабия, СолтYCтiк Yндiстан жэне Филиппин аралдарына, СолтYCтiк Америкадан Мексикага дейiн кездеседi. Ол Жерорта тещзшен Гималайга дейiнгi аймакта жэне одан эрi Шыгыс Азияга дешн кеп кездесед^ Итм^рыннын кептеген тYрлерi Еуропадан Арктикага дейiнгi аралыкты камтиды. Еуропада итм^рыннын 62 тYрi кездесед^ ТYрлердiн эртYрлiлiгi таулы аймактарда кездесед^ Мысалы, Кавказда 44 тYP , казiрri уакыттаты деректер бойынша - 18 тYрi бар. Карпат тауында жэне манында 71 тYрi кездесед^ Балтык жагалауында 22 тYрi кездесед^ Еуропанын калган белiгiнде 47 TYPДЩ екiлдерiн кездестiрyге болады. Орта Азияда 39 тYрi, онын 17 -ci эндемик болып табылады. ^азакстанда 25 тYрi кездеседi,онын 4 тYрi эндемик болып табылады. ^азакстан Республикасынын СолтYCтiк, орталык жэне онтYCтiк-шыFыс , батыс белiктерiнiн жазыктарында кейбiр тYрлерi тауда жэне сайларда есед^ Итм^рын ешмдт Алтай, ТарбаFатай, ЖонFар Алатауында ылFалды жерлерде кездеседi. Сондай ак, итм^рын есiмдiгiнiн (Rosa cinnamomea) тYрi Б^О, Агробиостанция аyмаFында жыралармен сайлардын теменп беткейлерiнде де кездеседi [3]
Итм^рын есiмдiгiнiн систематикалык орны:
1590
ДYниесi: Plantae Бeлiмi: Angiosperms Катары: Rosales Тукымдасы: Rosaceae Typi: Rosa cinnamomea
ГYлi кос жынысты, дурыс гул (актиноморфты) тостаганшасы жiцiшке жасыл тYCтi, култес ашык кYлгiн немесе кызгылт тустт Тостаганшалар мен култелер саны бipдей (5тен), аталык пен аналыктары кеп (саны аньщталмаган), гYлi кeлемдi (диаметpi 6 см-ге дейiн), узын гул табанына кeбiнше жалгыздан, сирек топтасып бекидi. Ашык тYCтi гYлiнiц хош иiсi жэндiктеpдi eзiне тартады, ара, Yлкен тозан, жейтiн коцыздар, бip гYлден екiншi гYлге ушып-конып жYpiп айкас тозацдандырады. Кейде жэнджтер гувд тYнеп шыгатын орын pетiнде пайдаланады, eйткенi кешке карай гYлдеpдiц култелер^ жабылады.
Зерттеу материалдары мен эдктерь
Итм^рын кауымдасть^ыныц зерттеу базасы: М.Этемюов атындагы Б^У-нщ Агробиостанциясы (Сурет 1.).
GPS елшемк N 51.118580 EO 51.323700
1591
Сурет 1. М.Этемюов атындагы Б^У-нщ Агробиостанциясынын, Территориясы.
Батыс Казахстан облысында итм^рын тYрлерiнiц жабайы тYPде кездесетiн (Коза Стпототва) тYрi белгiлi, онын, кеп бeлiгi Агробиостанция аумагындагы сайлы жерлерде, беткейлердiц теменп бeлiгiнде кездеседi. Б^л итм^рын тYрi мен таралу аймагы негiзгi зерттеу нысаны ретiнде алынды. Б^л зерттеулер геоботаникалык, статистикалык эдiстердi жэне флористикалык талдауды колдану аркылы жYргiзiлдi.
Геоботаникалык зерттеу кезiнде итм^рыннын, (Коза етпатотва) таралу популяциясы зерттелiндi, флористикалык талдау кезiнде флористикалык к¥рамы аныкталынды. Статистикалык эдю негiзiнде бiр тYP популяцияларынын, ^зындыктарымен сандары аныкталынды. Агробиостанция аймагында итм^рын популяциясы сай беткейлерiнiц теменп жэне ортацгы бeлiгiнде орналаскан.
Зерттеулер кезшде жемiстер, тркымдар, жапырактар мен дэндер жиналып, итм^рыннын, ^зындыгы, диаметрi жэне eсiмдiктердiц тYрлерi зерттелдi.
Агробиостанция аумагындагы сайлы жерлершде итм^рын ешмдт (Коза етпатотва) тYрi шыгыс, батыс беткейлершщ сайларында орналаскан, орташа ылгалды жэне ылгалды топырактары бар. Итм^рын eсiмдiгiнiц (Коза етпатотва) маусымдык ыргагы ерте-орта ыргак тYрiне жатады. Вегетациялык кезец мамырдыц бiрiншi онкYндiгiнде басталады, бiрiншi жапырак мамырдыц
1592
аягында пайда болады, гулдену маусымнын, бiрiншi онкYндiгiнде басталып, 1520 кYнге созылады. Далалык кезецде Агробиостанция аумагында итмурын (Коза стпатотва) популяциясынын казiрri жагдайы зерттелтд^Сурет.2)
Сурет 2. Итмурын кауымдастыгынын таралу популяциясы.
Мамыр айындагы зерттеу кезшде итмурындарда гулдеу уакыты жацадан басталды. Бул зерттеу кезецiнде Агробиостанция аумагынын Шыгыс беткейiнен итмурындардыц шогырланган жершен эр жерден 10 тYрi тандалып алынды. Олардыц узындыктарына байланысты салыстыру жумыстары жYргiзiлдi. Ен узыны - 150 см. ^ыскасынын узындыгы - 39 см. Орташа узындыгы - 84.6 см болды (Сурет.3) Зерттеу кезшде Агробиостанция аумагынын Шыгыс беткешнен итмурын кауымдастыгынын 32 флоралык курамы аныкталынды.
1593
Б1р популяцпядагы птмурын есммджтершщ ^зындыктары (см)
160 140 120 100 80 60 40 20 0
39 см
I I
5 6 7 8 9 10
Сурет 3. Шыгыс беткейдегi итмурын eсiмдiгiнiц узындыктары.
Мамыр айыныц соцымен маусым айларында гYлдену процесстерi жYрдi (Сурет.4) Зерттеу кезецiнiц екiншi сатысында итмурын eсiмдiгiнде кемiнде 2 немесе 3 гулден болды. Эр бутаныц буташыгында 5 жапырактан орналаскан. Буталардыц калыцдыгы орташа калыцдыкта болды. Шамамен 1 см - дей болды.
Сурет 4. Итмурын ешмдтнщ гулдеу сэтг
Агробиостанция аумагыныц сайларыныц Батыс беткейiнен 10 тYрi тацдалып алынды (Сурет.5) Ец узыны - 172 см. ^ыскасыныц узындыгы - 52 см. Орташа узындыгы - 98,6 см болды. Зерттеу кезшде Агробиостанция аумагыныц
1594
сайларынын Батыс беткешнен итмурын кауымдастыгынын 37 флоралык курамы аныкталынды.
200
123456789 10
Сурет 5. Батыс беткейдеп итмурын ешмдтнщ узындыктары.
Зерттеу кезещнщ Yшiншi сатысы тамыз айында жYзеге асырылды. Жемiстер тамыз айынын бiрiншi онкYндiгiнде пiседi. Жемютер кызгылт сары, сопак немесе денгелек, кызгылт-сары тукымдармен ерекшеленедi (Сурет.6).
Сурет 6. Итмурын ешмдтнщ толык тскен жемiсiнiн керiнiсi.
1595
Бул зерттеу барысында итмурын ешмдтнщ жемiстерi терiлiп алынды. Жемiстердi жинау кезiнде Агробиостанция аумагындагы сайлардын Батыс жэне Шыгыс беткейлершен итмурын агаштары тандалып алынды (Сурет.7) Тандап алынган агаштардын жогары жэне теменп белiктерiнен 5 жемiстен жиналып алынды. Жиналган жемiстердiн iшiнен дэндершщ саны есептелiндi. Сайдын шыгыс беткешнен итмурын агашынын жогаргы белiгiнде ен кеп дэн саны- 25. Ал ен аз дэн саны- 11. Орташа саны- 19 болды. Теменп белтнде ен кебi - 23. Ен азы - 4 дэн. Орташа саны - 12 болды. Сайдын батыс беткешнен итмурын агашынын жогаргы белтнде ен кеп дэн саны- 22. Ал ен аз дэн саны- 6. Орташа саны- 15 болды. Теменп белтнде ен кебi - 26. Ен азы - 4 дэн. Орташа саны - 17 болды.
Сурет 7. Итмурыннын жемiсiнiн шю кертс жэне дэндерг
Агробиостанция аумагындагы сайлардын батыс беткешмен шыгыс беткешнен итмурын ешмдтнщ 10 тYрi тандап алынды. Тандап алынган тYрлерi бойынша салыстырмалы тYPде сайдын батыс беткешндеп узындыгы шыгыс беткешне караганда узын болды. Жемютердш дэндерiнiн саны итмурын есiмдiгiнiн жогаргы жэне теменп белштерш салыстырганда сайдын шыгыс беткешнде жогаргы белiгiнде дэн саны кебiрек болды. Ал сайдын батыс беткешнде жогары белiгi, теменп белтне караганда салыстырмалы тYPде дэн саны азырак болды. Нэтижесiнде сайдын батыс беткешнде есетш тYрлерi узын болды. Жемю санымен дэн санынын жогары болуына байланысты сайдын шыгыс беткешнде ешмдштщ есу динамикасы жогары болды.
1596
Корытынды.
Итмурын ешмдтнщ (Rosa cinnamomea) биологиялык ерекшелштер^ 6ip typ популяциясынын, таралуы, статистикалык жэне флористикалык сипаттамалары, геоботаникалык релi туралы акпараттар берiлдi.Эсiмдiктердiц тiршiлiк ету формасымен таралуы аныкталды. Антропогендiк факторлардыц эсершен бiр тYP популяцияларынын, жойылуына немесе айтарлыктай зиян келтiруге экелуi мумкш. ТYPдi сактау Yшiн табиги популяциянын, турактылыгы мен динамикасын Yнемi бакылау кажет. Процестердi зерттеу олардыц дамуын болжауга жэне тYPдi сактау Yшiн жетектi коргау шараларын усынуга мYмкiндiк бередi.
1597
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ:
1. Петренко А.З., Джубанов А.А., Фатрушина М.М., Чернышев Д.М., Тубетов Ж.М. Зеленая книга Западно-Казахстанской области.
2. Агалеуов Е.А. Флора поймы реки Урал. - Алма-Ата: Наука, 1987.- 104 с.
3. Батыс Казахстан облысыньщ ешмдк элемi [Текст] / Т. Е. Дарбаева, А. У. Утаубаева. - 2-е изд. - Уральск, 2001.
4. Эшмдктер систематикасы : оку куралы / Т. Е. Дарбаева. - Уральск : РИЦ ЗКГУ, 2008. - 121 б.
5. Природно-ресурсный потенциал и проектируемые объекты заповедного фонда Западно-Казахстанской области А. З. Петренко, М. М. Фартушина, Т. Е. Дарбаева и др. - Уральск, 1998.
6. Корчагин А.А., Лавренко Е.М. Полевая геоботаника. - М.: Изд-во АН СССР, 1964. - 530 с.
7. Анатолий Захарович Петренко - основатель природно-заповедного фонда Западно-Казахстанской области [Текст] / Т. Е. Дарбаева и др. Уральск : РИЦ ЗКГУ, 2016. - 192
8. Бейдеман И.Н. Методика изучения фенологии растения и растительных сообществ. - Новосибирск: Наука, 1974. - 155 с.
9. Мазуренко М.Т., Хохряков А.П. Структура и морфогенез кустарников. -М.: Наука, 1977. - 160 с.
10. Ильин, В.С. Шиповник, клюква и другие редкие культуры сада. -Челябинск: ФГБНУ ЮУНИИСК, 2017. - 318 с.
1598
