CC BY
0МРНТИ 34.29.01
ШЫГЫС ЦАЗАЦСТАНДАГЫ ФЛОРАНЬЩ ЭНДЕМИКАЛЫЦ ЖЭНЕ РЕЛИКТ
ТУРЛЕРШЩ ЖАЦА ОРЫНДАРЫ
ЭБ1ТАЙ ЭЛИЯ Н¥РЛАЩЫЗЫ
3 курс докторанты, ^азак улттык кыздар педагогикалык университетi, Алматы, ^азакстан
ИМАНОВА ЭЛЬМИРА МЫРЗАБЕКЦЫЗЫ
Ауыл шаруашылы; гылымдарыныц кандидаты, ^азак улттык кыздар педагогикалык
университетi, Алматы, ^азакстан
Ацдатпа. Реликтг жэне эндемикалыц вЫмдттердщ сирек кездесетт турлерт сацтаудыц 6ip жолы олардыц т1ршшк ету ортасын цоргау жэне цаз1рг1 уацытта бул тYрлер бар фитоценоздар. Осыган байланысты, ца3ip антропогендт ЖYктеменi кушейту, флора мен вЫмдт жамылгысын зерттеу, сирек кездесетт жаца мекендеу орындарын табу, Казацстанныц таулы аудандарындагы мацызды вЫмдт турлертщ картасын жасау жэне нацты тYрлерiн цабылдау, цоргау, шаралары. Бул жумыстыц мацсаты сирек кездесетт эндемикалыц жэне реликтi вЫмдттердщ географиялыц таралуын зерттеу болып табылады. Зерттеуге арналган материалдар 2021-2023 жылдардагы экспедициялар барысында жиналды. Сирек кездесетт эндемикалыц жэне реликтi вЫмдттердщ таралуын зерттеу маршруттыц-барлау эдшмен жyргiзiлдi. Маршруттар, Шыгыс Казацстан облысыныц карталарымен далалыц зерттеулер орман орналастыру, жерге орналастыру жэне эюмшшк картографиялыц материалдарга сэйкес жоспарланган. Экспедиция багыты ец квп келуге арналган зерттелетт вЫмдт турлертщ ыцтимал жэне тэн всу орындары. Зерттеулерде дэстYрлi геоботаникалыц эдiстердi цолданды.
Шыгыс Казацстан аумагында сирек кездесетт, эндемикалыц жэне реликтi вЫмдт турлертщ жаца орындары табылды. Жаца всу орындары аныцталды Daphne altaica, Sibiraeaaltaiensis жэне Amygdalus Ledebouriana. Табылган заттарды тiркеуде нацты координаттар, трактаттардыц атаулары, беткейлердщ экспозициясы жэне басца да цажеттi ацпарат аныцталды.
Tyrnndi свздер: эндемика, реликтшер, диапазон, тарату, картага тYсiру.
^аз1рп уакытта табиги флора еамдштершщ генофондыныц, эаресе реликп жэне эндемикалык турлердщ айтарлыктай саркылуы байкалады, олардыц кепшшп сирек кездеседi жэне жойылу алдында тур. Реликп тYрлi еамдштер Yлкен гылыми кызыгушылык тудырады, ейткеш олар еамдш туралы сенiмдi акпараттыц тасымалдаушысы болып табылады [1]. Реликп жэне эндемикалык еамдштердщ сирек тYрлерiн сактаудыц бiр жолы олардыц орындарын коргау, олардыц курамына юретш пршшк ету ортасы мен фитоценоздар. Осыган байланысты казiрri уакытта антропогендш жYктеменiц курт артуы дэуiрiнде флора мен топырак жамылгысын зерттеу, жацаларын табу мацызды, ^азакстанныц таулы аймактарында еамдштердщ сирек кездесетiн тYрлерiнiц мекендейтш жерлерi, олардыц таралу аймагыныц картасын жасау жэне накты коргау шараларын колдануымыз кажет. Бул жумыстыц максаты Шыгыс ^азакстан флорасыныц сирек кездесетт эндемикалык жэне реликтiлердiц географиялык таралуын зерттеу. Зерттеуге арналган материалдар 2021-2023 жылдардагы экспедициялар барысында жиналды. Таралуды зерттеу, сирек эндемикалык жэне реликп еамдштер маршруттык-барлау эдiсiмен жYргiзiлдi. Далалык маршруттар Шыгыс ^азакстан облысы зерттеулерi орман орналастыру, жерге орналастыру жэне эюмшшк карталардыц картографиялык материалдары бойынша жоспарланган. Эсiмдiктердiц тYпнускалыFы "^азакстан Флорасы" [2], "^азакстан есiмдiктерiнiц Иллюстрациялык детерминанты" [3] ецбектершщ кемегiмен аныкталды.
Соцгы жылдары Шыгыс ^азакстан облысында жYргiзiлген флораны зерттеу оны жасады эндемикалык жэне реликтi eсiмдiк тYрлерiшц жаца мекендейтш жерлерiн аныктауга болады. Yш тYP Yшiн жаца мекендеу орындары аньщталынды, табылган затты тiркеу кезiнде олардьщ накты координаттары жасалды, трактаттардыц атаулары, беткейлердщ экспозициясы жэне баска да кажетп мэлiметтер кeрсетiлген.
Дафна алтайка Палл. Thymelaeaceae тукымдасыныц Дафна буталарыныц бiр тYрi. Алтайдыц тар эндемикасы жэне Зайсан ойпатыныц оцтустшндеп iргелес таулар (Саур, Тарбагатай), реликтi Тургантэр1зд1 Yшiншi орман субтропикалык флорасы, тYрi ^ызыл Кiтапка енгiзiлген [11].
Daphne altaica тамыры биiктiгi 1-1,5 см жапыракты буталы eсiмдiк. Теменнен коцыр, кара-сур кабы;, бутактардыц шанышкы тшЫмен жаксы танылады. Жас бутактар тYктi, ескi жалацаш. Жапырактары Yлкен, эллипс тэрiздi, тутас. 0мiрдщ бесiншi жылында гYлдейдi. ГYлдерi кос жынысты, карапайым перианты бар, кыскартылган бутактардыц уштарында топтарга (Yштен жетiге дейiн) белшген. Периант карлы-ак, жотасы бозгылт, цилиндрлш тYтiкпен жэне терт ауыткыган децгелек пiшiндi. ^лдердщ кYштi жагымды хош иiсi бар. Мамыр-маусым айларында гулдейд^ жемiстер (бiр тукымы бар шырынды кара CYЙек) маусым - шшде айларында пiседi [4]. Ол таулардыц солтYCтiк беткейлерiнде жэне тау бектершде, жапыракты ормандарда, буталарда eседi.
Дафна алтайкасыныц емдiк кундылыгы бар, ол халыктык медицинада колданылады, eсiмдiк улы. Соцгы жылдары Шыгыс ^азакстан облысында жYргiзiлген флораны зерттеу нэтижелерi аныкталды, Дафна алтайкасыныц жаца мекендейтiн жерлерi [12, 13] Атжал тауыныц етепндеп Нарын жотасында Yлкен шокылар мацайында. Шыгыс беткейлерi Атжал тауы, n 490 координаталары бар шаткалдар бойымен 05.505'; E 0840 29.143 ' тыгыз жабылган spiraea trilobata l., s. media Schmidt буталы еамдктерь, Роза ацикулярис Линдл., Роза альберти Регель., Lonicera tatarica L., Котонеастер меланокарпа Лодд., Рубус айдаус Л., Дафна алтайка Палл., Амигдалус ледебуриана Шлехт. Буталардыц шатырыныц астында шепт eсiмдiктердiц алуан тYрлiлiгi дамыган. Буталы тыгыз буталар оцтуспк-шыгыс беткей бойымен 1300-1500 м бшкпкке дейiн созылады. Осы децгейден тeменiрек 1200 м децгейде, кектерек тогайлары солтYCтiк-батыс экспозицияларыныц беткейлерiнде бiрiншi децгейде, екiншi децгейде пайда болады буталар Spiraeatrilobata L., s. бак Шмидт., Роза ацикулярис, Роза альберти Регель., Lonicera tatarica Л., Л. алтайка Л., Котонеастер меланокарпа Лодд., Дафна алтайка Палл., R. idaeus L. шептесш еамдктерден, Artemisia absintium L., a. vulgare L., Thalictrum collinum Wallr., Liliumpilosiusculum (Еркiн) Miscz, origanum vulgare L., Medicago valcata L., aconitum volubile Pall. бурынгы Коэль, Термопсислансеолата Р.Бр., Campanula glomerata L., Hypericum perforatum L., Rubussaxatilis L., Crepissibirica L., Centaurea ruthenica Лам., Orobus luteus L., Delphinium elatumL., Aconitum leucostomum Worosch.
Калбинск жотасыныц шыгыс белшндеп ^умыктас жерiнен Дафна алтайкасыныц популяциясын таптык.
Sibiraea altaiensis (Лаксм.) Шнайд. бута Rosaceae Juss. отбасы, бойы шамамен 150 см. Сырт керша салыстырмалы турде калыц, кызгылт-коцыр кабыгымен сипатталады. Жапырактары отырыкшы, кeкшiл-жасыл, тутас жэне тутас. ^лдер бiр жынысты, белек ракемозды-паникулярлы гYлшоFырларда жиналган. Сепальдар жэне жапыракшалар, барлык раушан гYлдерi сиякты, бес. Тостаганшасы кец коцырау тэрiздi, королла ак тYCтi. Жемiсi бес тш жапырактан турады (тостаганнан узын), эркайсысында екi кiшкентай коцыр тукым бар. Тукымныц кeбеюi, гYлдейдi Сiбiр Мамыр-маусым айларында, шшде-тамыз айларында жемiс бередi [5]. Ол ашык тау ацгарларында жэне тау бeктерiнде eседi. Жапырактары кейде шайдыц орнына колданылады, халыктык медицинада безгект^ бауырды емдеуде колданылады ауру (гепатит) жэне жYрек-тамыр жYЙесiне кeмегi мол.
Sibiraea altaiensis-тиiмдi сэндш eсiмдiк, тукымнан тукымда жаксы еседь Бул гYлдену кезiнде гана емес, ^зде де ете тартымды жапырактары ашык кызыл-кызыл тYCтермен боялган. Ол Катонкарагай Мемлекеттiк ¥лттык Саябагында коргалган [6]. Алтай
эндемикасыныц едэуiр Yлкен тобыры Тарбагатай жотасындагы Sibiraea altaiensis-те кездеседi. ОцтYCтiк Алтайдан, Талдыбулак eзенiнiц оц жагалауында тещз децгейiнен 1816 м биiктiкте координаттары N 490 06.355', E 0860 07.890'.
Талдыбулак Эзеншщ оц жагалауында пайда болган фитоценоз: Бута кабаты тыгыз, жаксы эзiрленген. Буталардыц шшен - sibiraea altaiensis, pentaphylloides fruticosa (L.) O. Scywarz, Salix sajanensis., Spiraea media Франц Шмидт. Форбтардан табылган: Polygonum viviparum L., Герань пратенс Л., Г. диварикатум Эрх., G. sibiricum L., Lamium альбомы L., Galium verum L., G. boreale L., Myosotis palustris (L.) L., Thalictrum flavum L., Veronica longifolia L., Ligulariaaltaica DC, Alchimilla sibirica L., Papaver medicale L., Полигала гибридтi aDC., Валериана дубия Бунге., Polemonium caeruleum L., Вице-тенуифолия Аузы, Campanula glomerata L., Trollius altaicus CAMey., Dracocephalum ruyschiana L., Dracocephalum integrifolium Bunge, Пиретрум криловианумы ^ызыл., Aconitum leucostomum Worosch. жэне т.б.
Амигдалуследебуриана Шлехт., Rosaceae Juss тукымдасыныц бутасы. Сирек кездесетiн, эндемикалык тYP, ^азакстанныц ^ызыл кiтабына енгiзiлген. Бутаныц биiктiгi 1,51,8 м-ге жетед^ бутактары жалацаш, жайылган, кептеген кыскартылган бутактар бар. Кепжылдык бутактардыц кыртысы сур немесе гранит-сур, жылдык кызгылт-коцыр, шарттар тар-лансолат немесе лансолат, тутас тют немесе тiстi. Жапырактары туракты, кыска eсiндiлерде отырады бумаларда барлыгы жалацаш, лансолат немесе узынша-жумыртка тэрiздi, апикальды CYЙiр, сирек догал, тYбiнде бiрте-бiрте болады кыска сабакка тарылып, шеттерi бойымен серрат-дентат. ГYлдер ашык кызгылт, жалгыз. Мамыр айыныц соцында гYлдейдi. Жемiстер тYктi. Ол езен ацгарларында [7].шeптi-шалFынды далада, тау бектершде eседi. Аталган eсiмдiктi Сарышокы каласыныц солтYCтiк-шыFыс бутасынан, Нарын Жотасынан, Ощуспк Алтайдан кездестiрдiк. Катонкарагай жотасы, Кектерек ауданы ауылыныц мацында, N 490 05.537', E 0840 29.165', тещз децгешнен 724 м бшктште [6].
Осылайша, Daphne altaica, Sibiraeaaltaiensis жэне Amygdalusledebouriana жаца орындары Шыгыс ^азакстан аумагында пайда болды. Жогарыда айтылгандарды тарату бойынша барлык заманауи материалдар Шыгыс ^азакстан флорасыныц тYрi Шыгыс ^азакстанныц электрондык базасына енгiзiлдi. Аталган тYрлер Yшiн жаца есу орындары аныкталды, олардыц таралу аймактары карталарда кeрсетiледi. Табылган заттарды тiркеу кезiнде олардыц накты координаттары, атаулары аныкталды, беткейлердiц экспозициясы жэне баска да кажеттi мэлiметтер кeрсетiлген. Бул жумыс мСтуденттердi жобалау технологиясына баулу" жобасы бойынша зерттеулердщ бiр бeлiгi болды.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Соболевская К.А. сiбiрде растенияларды енпзу. Новосибирск: Еылым, СО АН, 1991. 184 . .б.
2. Б.Анимков Б. А. Геоботаника. Алматы: Еылым, 1978. 287 б.
3. Лавренко Е.М. Selectn / Ецбек/. Санкт-петербург.: Ред-во С. - Петербург университет^ 2000. 672 б.
4. Черепанов С.К. Ресей Мен сопредель-н-анимх государствосыныц Жануарлар Сосудисп. Санкт-петербург., 1995. 992 б.
5. Известия Национальной академии наук Республики Казахстан
6. Абдулина С.А. Список Сосудисп альх растениж ^азакстан / тапсырыс бойынша. Р.В. Камелина. Алматы / 1999. 187 б.
7. ^азакстан Флорасы. Том. 6. ^азсср га, 1963. Б.216
