CC BY
1ELMi TaDQiQAT i§L9RlNiN APARILMASINDA KOMPÜTERL9RD9N
iSTiFADa METODiKASI
ALIYEVA ELMiRA ZEYNAL QIZI
Azarbaycan Dövlat Pedaqoji Universitetinin Kompüter elmlari kafedrasinin ba§ müallimi
Xülas3. Elm vd texnologiyanin süratli inki§afi, tadqiqat proseslarini dhdmiyydtli daracada dayi§dirmi§dir. Müasir dövrda elmi tadqiqatlar geni§ miqyasda kompüter texnologiyalarindan istifada etmakla hayata kegirilir. Kompüterlar yalniz malumatlarin i§lanmasi va saxlanmasi ila mahdudla§mir, ham da elmi nazariyyalarin yaradilmasi, modellarin qurulmasi va eksperimentlarin aparilmasi ügün vacib alatlara gevrilmi§dir. Bu maqalada elmi tadqiqat i§larinin aparilmasinda kompüterlardan istifada metodikasi, onun tadqiqatgiya taqdim etdiyi imkanlar va bu texnologiyalarin effektiv §akilda tatbiqinin asas prinsiplari müzakira edilacakdir.
Agar sözfor: tadqiqat, elm, tahsil sistemi, informatika, kompüter, texnologiya, informasiya sistemlari
Лннотация. Быстрое развитие науки и техники существенно изменило исследовательские процессы. В наше время научные исследования проводятся с использованием компьютерных технологий в больших масштабах. Компьютеры не ограничиваются обработкой и хранением данных, они стали важными инструментами для создания научных теорий, построения моделей и проведения экспериментов. В этой статье будет рассмотрена методология использования компьютеров при проведении научных исследований, возможности, которые они предоставляют исследователю, и основные принципы эффективного применения этих технологий.
Ключевые слова: исследования, наука, система образования, информатика, компьютер, технологии, информационные системы.
Summary. The rapid development of science and technology has significantly changed research processes. In modern times, scientific research is carried out using computer technologies on a large scale. Computers are not limited to data processing and storage, but have become important tools for generating scientific theories, building models, and conducting experiments. This article will discuss the methodology of using computers in conducting scientific research, the opportunities it provides to the researcher, and the basic principles of effective application of these technologies.
Keywords: research, science, educational system, informatics, computer, technology, information systems
Elmi tadqiqat i§i akademik va ya pe§akar sahalarda yeni biliklar yaratmaq, movcud biliklari geni§landirmak va ya movcud problemlari ara§dirmaq maqsadila sistemli va metodoloji yana§malarla hayata ke^rilan i§dir. Bu, adatan muayyan bir movzu va ya sual atrafinda aparilir va muxtalif metodlardan istifada etmakla aparilir. Elmi tadqiqat i§i naticasinda alda edilan malumatlar, naticalar va fikirlar tadqiqat9ilarin elmi dunyaya tohfa vermasi u9un muhum ahamiyyat da§iyir. Elmi tadqiqat i§inin asas maqsadi elm va bilik sahasinda yeni anlayi§lar va ya nazariyyalar ortaya qoymaqdir. Ham9inin, praktik problemlari hall etmak, yeni texnologiyalar yaratmaq va movcud malumatlari tahlil edarak tatbiqi naticalar alda etmak da tadqiqatin maqsadlari arasinda yer alir.
Elmi tadqiqat i^inin xususiyyatlari:
1. Metodologiya: Tadqiqatda istifada edilan metodlar sistemli va elmi yana§ma ila uygun olmalidir. Bu metodlar kvantitativ (raqamsal) va ya keyfiyyatli (matn va ya analiz asasli) ola bilar.
2. Takrarlanabilirlik: Tadqiqatin naticalari ba§qalari tarafindan takrarlanaraq eyni naticaya galmalidir. Bu, elmin obyektivliyini tamin edir.
3. Nazariyya va praktika: Elmi tadqiqat i§i, ham nazariyya yaratmaga, ham da mövcud problemlarin praktik halli ila bagli yana§malar taklif etmaya yönalir.
4. Yenilik: Har bir elmi tadqiqat i§i yeni malumatlar, yenilik9i hallar va ya orijinal nazariyyalar taqdim etmayi hadaflayir.
Elmi tadqiqat i$inin marhalalari:
1. Mövzu se?imi: Tadqiqat9inin maraq dairasina uygun, elmi cahatdan ahamiyyatli va ya praktik tatbiq sahasi olan bir mövzu se9masi vacibdir.
2. Lagv olunmu? adabiyyatin tahlili: Mövzu ila bagli avvalki elmi i§lara nazar salinaraq mövcud bilik bo§luqlari va ya problemin hala da ara§dirilmami§ cahatlari müayyan edilir.
3. Hipotez qurulmasi: Tadqiqatin maqsadini va naticalarini taxmin edan bir hipotez (taklif olunan cavab) formala§dirilir.
4. Manbalarin va metodlarin se^ilmasi: Tadqiqat ü9ün uygun malumat manbalari, alatlar va tadqiqat metodlari se9ilir.
5. Tadqiqatin aparilmasi: Malumatlarin toplanmasi, tahlili va tadqiqatin hayata ke9irilmasi marhalasidir.
6. Naticalarin taqdim edilmasi: Tadqiqatin naticalari analitik §akilda taqdim edilir va har hansi bir nazariyya ila alaqalandirilir. Naticalar müvafiq müzakira edilir.
7. Naticalarin darc edilmasi: Tadqiqatin naticalari elmi jurnal, konfrans va ya digar platformalarda darc olunur.
Elmi tadqiqatin növlari:
1. Eksperimental tadqiqat: Tadqiqat9ilar müayyan §araitda dayi§kanlari manipulyasiya edarak yeni malumatlar alda edirlar. Bu növ tadqiqat daha 9ox tacrübalar va testlar üzarinda qurulur.
2. Tasvir edici tadqiqat: Mövcud vaziyyati va ya hadisalari tasvir etmak maqsadila hayata ke9irilir. Adatan bu tadqiqat növü, hadisalarin va ya tabiatin özünü anlamaga yönalir.
3. Korrelasion tadqiqat: Müxtalif dayi§kanlar arasindaki alaqani öyranmak ü9ün tatbiq olunur, amma sabab-natica alaqasi müayyan edilmir.
4. Analitik tadqiqat: Mövcud malumatlari tahlil edarak sabablari, tendensiyalari va ya asas naticalari ara§dirir.
5. Tatbiqi tadqiqat: Pratik problemlari hall etmak maqsadila elmi nazariyyalarin va prinsiplarin tatbiqini öyranir.
Elmi tadqiqatlar yeni anlayi§larin va biliklarin formala§masina kömak edir. Mövcud problemlara hall yollari taklif edir, müxtalif sahalarda (masalan, tibb, texnologiya, iqtisadiyyat) inki§afi süratlandirir. Yaradici va yenilik9i yana§malarla elmin inki§afina töhfa verir. Tadqiqat naticalari camiyyatin inki§afina, hayat saviyyasinin yax§ila§dirilmasina xidmat edir. Elmi tadqiqat i§lari, ham9inin tahsil va elmi mühitin inki§afina müsbat tasir göstarir, ganc tadqiqat9ilara tacrüba qazandirir va yeni nasil alimlarin yeti§masina imkan yaradir.
Elmi Tadqiqatlarda Kompüterlarin Rolu
Kompüterlar müasir elmi tadqiqatlarin ayrilmaz hissasina 9evrilmi§dir. Elmi ara§dirmalarin 9oxu takca nazari biliklara deyil, ham da praktiki tatbiqlara asaslanir. Kompüterlarin istifada sahalari 9ox geni§dir va bunlara a§agidakilar daxildir:
• Malumatin toplanmasi va tahlili: Müasir elmi tadqiqatlarda 9ox böyük hacmda malumatlarin toplanmasi, saxlanmasi va tahlil edilmasi talab olunur. Bu malumatlarin emali va analizinda kompüterlarin imkanlari avazolunmazdir.
• Simulyasiya va modellagdirma: Kompüterlar elmi eksperimentlarin va nazari modellarin virtual §akilda yaradilmasini tamin edir. Bu, tacrübalarin takrarlanmasini asanla§dirir va ara§dirmalara daha az resurs sarf etmakla daha 9ox malumat alda etmaya imkan verir.
• Statistik tshlil vd пэйсэ1эпп qiymatfondirilmssi: Kompüter proqramlari, elmi tadqiqatlarda istifada olunan statistik metodlarin avtomatlaçdirilmasini tamin edir. Bu da naticalarin dogrulugunu artirir va tahlillarin daha süratli hayata keçirilmasina §arait yaradir.
Elmi tadqiqatlar çox vaxt çoxsayli analizlar, statistik tahlillar, simulasiya va modellar talab edir. Elmi tadqiqatlarda malumatlarin toplanmasi, taçkil edilmasi va saxlanmasi asas addimlardan biridir. Kompüterlar, tadqiqatçilara müxtalif formatlarda malumatlari toplamaga va bu malumatlari tahlil edarak daqiq naticalar alda etmaya imkan verir. Malumatlar müxtalif bazalardan (masalan, müasir böyük verilanlar bazalari) toplanaraq birla§dirilir va analiz ûçûn hazirlanir. Kompüterlar vasitasila aparilan simulyasiyalar, real hayat hadisalarinin virtual çakilda takrarlanmasini mümkün edir. Masalan, fizika va mühandislik sahalarinda har hansi bir prosesin simulyasiya edilmasi, eksperimentlardan avval naticalari taxmin etmaya va natica çixarmaga kömak edir. Hamçinin, sosial elmlar va biologiya sahalarinda simulyasiyalar istifada edilarak müayyan davraniçlarin va proseslarin naticalari tahlil edilir. Texnologiya gündan-güna bugünkü öyranma mühitinin ayrilmaz hissasina çevrilir va ham tadqiqatçilar, ham da praktiki pedaqoqlar daim texnologiyanin öyranmani asanlaçdirmaga kömak eda bilacayi, elaca da tahsilin daha yüksak keyfiyyatina va talaba mamnuniyyatinin daha yüksak saviyyasina töhfa vera bilacayi yeni yollari araçdirirlar. Kompüterlar elmi tadqiqatlarin statistik analizini süratlandirir. Statistik proqramlar, tadqiqatçilara böyük malumat dastlari ila içlayarkan, malumatlarin tahlilini daha asan va daqiq edir. Hamçinin, hesablama tahlillari va statistik modellaçdirma elmi naticalarin dogrulugunu artirir. Misal ^ün, "R" va "Python" kimi proqramlaçdirma dillari, böyük verilanlar dastlarini tahlil etmak va müsbat naticalar alda etmak ^ün geni§ istifada olunur.
Elmi tadqiqatlarda kompüter alatlarinin istifadasi tadqiqatçiya müxtalif araçdirma sahalarinda faydalidir. Masalan:
• MATLAB, Mathematica, Maple kimi proqramlar, mürakkab hesablamalar va analitik masalalarin halli ^ün istifada edilir.
• GIS (Cografi informasiya Sistemtari) proqramlari, cografiya, ekoloji va sosial elmlar sahalarinda malumatlari vizuallaçdirmaq va analiz etmak ^ün istifada olunur.
• LaTeX yazilimi, elmi maqalalarin yazilmasinda istifada edilan çox güclü bir sanad tartib alatidir va xüsusila riyazi formulalarin daxil edilmasi ^ün alveriçlidir.
Elmi tadqiqatlarda kompüterlardan istifadanin artmasi, bazi etik va tahlükasizlik masalalarini da gündama gatirir. Malumatlarin qorunmasi, §axsi malumatlarin maxfiliyi va düzgünlüyü ila bagli tadqiqatçilar ciddi qaydalara riayat etmalidirlar. Kompüter proqramlari vasitasila alda edilan naticalarin düzgünlüyü §übha altina alinmamalidir. Naticalarin etibarliligini tamin etmak üçün tadqiqatçilar verilanlar bazalarini va analiz metodlarini düzgün seçmalidirlar. informasiya va kommunikasiya texnologiyalari (iKT) gündalik hayatimizda daim mövcuddur. i§, istirahat, ünsiyyat, bilik - bütün bu sahalarda va bir çox ba§qa sahalarda insanlar öz faaliyyatlarini dastaklamak ^ün texnologiyaya güvanirlar. Kompüterlardan istifada zamani etik qaydalara riayat etmak mühüm ahamiyyat kasb edir. Masalan, digar tadqiqatçilara aid malumatlarin izinsiz istifadasi va ya plagiarizm tadqiqatin etibarsiz olmasina gatirib çixara bilar. Elmi tadqiqatlarda kompüter texnologiyalarindan faydali §akilda istifada etmak ^ün tadqiqatçilar ^ün müayyan talimatlar va metodikalar hazirlanmalidir. Bu, yalniz texnologiyalarin effektiv istifadasini deyil, ham da elmi içlarin daha daqiq va naticayönümlü olmasini tamin edir. Qeyd edak ki, asas elmi tadqiqat içlarindan biri olan dissertasiya mövzularinin yazilmasi va orginalligin yoxlanilmasi üçün kompüter vasitasi ila plagiat yoxlamalari aparilmaqdadir. Kompüter proqramlari, dissertasiyanin plagiat olmadan yazilmasini tamin etmak ^ün faydalidir. Turnitin, Copyscape, Grammarly kimi alatlar, dissertasiyadaki matnin orijinalligini yoxlamaga kömak edir, belalikla tadqiqatçilar plagiat riskini azaldirlar. Kompüterlar, dissertasiya matninin qrammatik va sintaktik sahvlarini tapmaq va düzaltmak ^ün müxtalif alatlar taqdim edir. Grammarly, Hemingway Editor kimi proqramlar, yaziliçi takmillaçdirmaya kömak edir. Dissertasiya tadqiqatlari naticasinda alda edilan malumatlar onlayn elmi jurnallarda darc edila bilar. Kompüterlar, maqalalarin elektron formatda jurnallara taqdim edilmasini asanlaçdirir. Bu hamçinin qlobal auditoriya ila alaqa qurmaga va elmi i§in taninmasina imkan verir.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Kompüterlarin elmi tadqiqat i§larinda istifadasi, tadqiqat9iya 9oxsayli üstünlüklar taqdim edir. Malumatlarin süratli i§lanmasi, tahlil edilmasi, simulyasiyalarin hayata ke9irilmasi va naticalarin alda edilmasi kimi sahalarda kompüterlar mühüm rol oynayir. Ancaq kompüter texnologiyalarindan istifada edarkan etik va tahlükasizlik masalalarina diqqat yetirilmali, tadqiqat metodologiyasinin düzgünlüyü tamin edilmalidir. Bu istiqamatda tadqiqat9ilar ü9ün metodikalarin hazirlanmasi, texnologiyanin daha geni§ va effektiv tatbiqini mümkün edir.
Kompüterlar tadqiqat i§inin aparilmasinda vaxti ahamiyyatli daracada azaldir, malumatlari daha süratli toplamaga va tahlil etmaya imkan verir. Texnologiyanin kömayi ila tadqiqat i§lari daha daqiq va elmi cahatdan düzgün yazilir. Onlayn manbalara, elmi jurnallara, malumat bazalarina süratli daxil olmaq, tadqiqatin keyfiyyatini artirir. Kompüterlar, müasir dissertasiya va elmi tadqiqat i§i yazma prosesinin ayrilmaz hissasidir. Onlar tadqiqat9ilara ham zaman, ham da say baximindan böyük üstünlüklar tamin edir, naticada daha keyfiyyatli va elmi cahatdan etibarli i§larin ortaya 9ixmasina sabab olur. Bu texnologiyalarin düzgün va maqsadyönlü istifadasi tadqiqat9ilarin i§ini daha mahsuldar va naticayönümlü edir.
9D9BiYYAT:
1. Müller, H. (2019). Introduction to Scientific Computing: A Practical Approach. Springer.
2. Smith, J., & Jones, R. (2017). Computational Methods in Science and Engineering. Wiley.
3. https://qnextech.com/az/blog/how-do-smart-boards-help-in-the-classroom/
4. Goodfellow, I., Bengio, Y., & Courville, A. (2016). Deep Learning. MIT Press.
5. Harris, C., & Stockham, B. (2014). Data Analysis with R: A Practical Guide. CRC Press.
6. Deisenroth, M. P., Faisal, A. A., & Ong, C. S. (2020). Mathematics for Machine Learning. Cambridge University Press.
7. Keller, G. (2017). Data Science and Analytics with Python. CRC Press.
8. Cheng, L., & Lee, P. (2012). Scientific Computing and Computational Mathematics. World Scientific Publishing.
9. Saini, P., & Jain, M. (2018). Practical Python and OpenCV: An Introductory Guide to Computer Vision. Springer.
10. Rasmussen, C. E., & Williams, C. K. I. (2006). Gaussian Processes for Machine Learning. MIT Press.
Scientific Method
