Научная статья на тему 'ЭЛЕКТРОН АХБОРОТ КУТУБХОНА ТИЗИМЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ'

ЭЛЕКТРОН АХБОРОТ КУТУБХОНА ТИЗИМЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
610
75
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
OCLC (Online Computer Library Center) / Sierra LSP / Polaris ILS / Alma / Aleph / Virtual / Voyager. / OCLC (Online Computer Library Center) / Sierra LSP / Polaris ILS / Alma / Aleph / Virtual / Voyager.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Хакимова Мохинабону Салохиддин Қизи

Олий таълим тизимида электрон кутубхона тизими – бу ресурсларни бошқариш мақсадида кутубхонанинг асосий жараёнлари (жамлаш, каталоглаштириш, китоб айланмаси)ни автоматлаштириб берадиган тизим ҳисобланади. Бугунги кунда жаҳон тажрибасида, ривожланган давлатларда электрон кутубхона тизимларида ишлаш, улардан фойдаланиш, кутубхоналарга жорий этиш кўрсаткичлари жуда юқорилигини кўришимиз мумкин. Жумладан, АҚШ кутубхоначилик иши тарихига назар соладиган бўлсак, кутубхона жараёнларини енгиллаштириш мақсадида 1930 йиллардан бошлаб кутубхоналарни автоматлаштириш ишлари бошланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ELECTRONIC INFORMATION USE OF LIBRARY SYSTEMS

In the system of higher education, the electronic library system is a system that automates the main processes of the library (collection, cataloging, book circulation) in order to manage resources. In today's world experience, we can see that in developed countries, the performance of electronic library systems, their use, implementation in libraries is very high. In particular, if we look at the history of U.S. librarianship, library automation began in the 1930s to facilitate library processes.

Текст научной работы на тему «ЭЛЕКТРОН АХБОРОТ КУТУБХОНА ТИЗИМЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ»

ЭЛЕКТРОН АХБОРОТ - КУТУБХОНА ТИЗИМЛАРИДАН ФОИДАЛАНИШ Хакимова Мохинабону Салохиддин кизи

Андижон давлат университетининг Педагогика институти 1 -боскич магистранти

https://doi.org/10.5281/zenodo.6636271 Анотация. Олий таълим тизимида электрон кутубхона тизими - бу ресурсларни бошцариш мацсадида кутубхонанинг асосий жараёнлари (жамлаш, каталоглаштириш, китоб айланмаси)ни автоматлаштириб берадиган тизим щсобланади. Бугунги кунда жауон тажрибасида, ривожланган давлатларда электрон кутубхона тизимларида ишлаш, улардан фойдаланиш, кутубхоналарга жорий этиш курсаткичлари жуда юцорилигини куришимиз мумкин. Жумладан, АКШ кутубхоначилик иши тарихига назар соладиган булсак, кутубхона жараёнларини енгиллаштириш мацсадида 1930 йиллардан бошлаб кутубхоналарни автоматлаштириш ишлари бошланган.

Калит сузлари: OCLC (Online Computer Library Center), Sierra LSP, Polaris ILS, Alma, Aleph, Virtual, Voyager.

ЭЛЕКТРОННАЯ ИНФОРМАЦИЯ - ИСПОЛЬЗОВАНИЕ БИБЛИОТЕЧНЫХ

СИСТЕМ

Аннотация. В системе высшего образования электронно-библиотечная система представляет собой систему, автоматизирующую основные процессы библиотеки (сбор, каталогизация, книгообращение) с целью управления ресурсами. На сегодняшнем мировом опыте мы видим, что в развитых странах производительность электронно-библиотечных систем, их использование, внедрение в библиотеках очень высока. В частности, если мы посмотрим на историю библиотечного дела США, автоматизация библиотек началась в 1930-х годах для облегчения библиотечных процессов.

Ключевые слова: OCLC (онлайн компьютерный библиотечный центр), Sierra LSP, Polaris ILS, Alma, Aleph, Virtual, Voyager.

ELECTRONIC INFORMATION - USE OF LIBRARY SYSTEMS Annotation. In the system of higher education, the electronic library system is a system that automates the main processes of the library (collection, cataloging, book circulation) in order to manage resources. In today's world experience, we can see that in developed countries, the performance of electronic library systems, their use, implementation in libraries is very high. In particular, if we look at the history of U.S. librarianship, library automation began in the 1930s to facilitate library processes.

Keywords: OCLC (Online Computer Library Center), Sierra LSP, Polaris ILS, Alma, Aleph, Virtual, Voyager.

КИРИШ

1970 йилларга келиб компьютернинг пайдо булиши билан OCLC (Online Computer Library Center) томонидан корпоратив каталоглаштириш йулга куйилган. 1990 йилларда, дастурий ва техник таъминотлар ривожига катта эътибор берила бошлангандан сунг, кутубхона жараёнларини х,ам дастурий воситалар оркали йулга куйиш ривожланиб борган. Х,озирги кунга келиб электрон кутубхона тизимлари булутли технологиялар (Cloud Computing) ёрдамида ишлаб чикилмокда. Кутубхоналар учун дастурий воситаларни ишлаб чикиш ривожланган давлатларда йирик компаниялар томонидан

SCIENCE AND INNOVATION 2022

№ 2

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

амалга оширилади. ^уйида (жадвал №1) ана шундай тизимларни ишлаб чикувчи компаниялар руйхати ва улардаги дастурий воситалар келтирилган. Бундай компанияларнинг энг ривожланганлари Innovative Interfaces, Exlibris х,исобланди [1].

Номи Вазифалари

Sierra LSP Иш жараёнларини автоматлаштириш, ресурсларни бошкариш ва маълумотлар интеграцияси

Polaris ILS Иш окимларини соддалаштириш, тизимдаги юкламаларни камайтириш, фойдаланувчиларга хизмат курсатиш имкониятлари

Alma A Saas(Software as Service) кутубхона хизматлари платформаси(LSP), 2012

Aleph Интеграллашган АКТ (ILS)

Virtual Виртуал кутубхона имкониятлари

Voyager Кутубхона фондлари ва хизматларини бошкаришда оператор самарадорлигини ошириш имкониятлари

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Узбекистонда энг куп фойдаланиладиган электрон кутубхона тизимлари Республика кутубхоналарида автоматлаштириш жараёнлари сохд мутахассисларининг ишларини енгиллаштириш максадида кутубхона моддий-техник негизини мустах,камлашдан бошланган. Узбекистонинг энг йирик кутубхоналари - Алишер Навоий номидаги Узбекистон Миллий кутубхонаси, Узбекистон Фанлар академияси фундаментал кутубхонаси, Республика илмий-техника хдмда Давлат илмий-тиббиёт кутубхоналарида автоматлаштириш ишлари мустакил равишда, ушбу кутубхоналарнинг ички режаларига мувофик халкаро ташкилотлар маблаглари х,исобидан амалга оширилган. Олий таълим муассасалари кутубхоналари уз мутахассислари томонидан ишлаб чикилган дастурий таъминотдан фойдаланган. Бундан куриниб турибдики, ягона мувофиклаштирувчи ва назорат килувчи тизим булмаган. 1998 йилда Узбекистон Фанлар академияси фундаментал кутубхонасида 2,5 минг А^Ш доллари микдорида бюджетга эга булган «Кутубхона жараёнларини автоматлаштириш ва компьютерда ишлаш куникмаларини ургатиш» лойихдси амалга оширилган. 2000 йилга кадар 26 мингга якин электрон библиографик ёзувлар электрон кутубхона тизимида яратилган. Автоматлаштириш буйича етакчи булган ушбу кутубхона 2000 йилда халкаро фонддан «Электрон кутубхона модели» номли лойихдси учун 43,2 минг А^Ш доллари микдоридаги грант х,ам ютиб олган.[2]

Лойихдлар Россия дастурчилари томонидан ишлаб чикилган «ИРБИС» электрон ахборот-кутубхона тизими асосида амалга оширилган. Натижада Марказий Осиёда электрон жараёнларнинг барча вазифаларини уз ичига олган биринчи намунавий кутубхона ташкил этилди. Кутубхона мутахассисларини укитиш базаси ва фундаментал

кутубхонанинг электрон ахборот ресурсларидан очик фойдаланиш имконияти хам яратилди [2].

ИРБИС. Республикадаги йирик кутубхоналар UzNEL лойихаси ишга туширилгунига кадар ИРБИС тизимидан фойдаланган. ИРБИС Москва Давлат илмий-техник кутубхонаси томонидан ишлаб чикилган интеграциялашган тизим булиб, Россия ва МДХ, мамлакатларида жорий килинган. Ушбу тизим лойиха асосида кулланила бошлагандан сунг куплаб ижобий натижаларга эришилди. Аммо миллий махсулот яратиш эхтиёжи хам юзага келди. Бу муаммони ечиш учун Кармат-У дастури ишлаб чикилди. Бешта электрон иш урнидан иборат мазкур тизим кутубхонанинг барча жараёнларини уз ичига олган. Кейинчалик дастур фаолиятини оптималлаштириш ва кушимча функциялар кушиш максадида Армат дастури ишлаб чикилди ва бир нечта йирик кутубхоналарда фойдаланила бошланди. Ушбу тизим кейинчалик олий таълим муассасалари АРМларида кенг кулланилди . Х,озирги кунга келиб ушбу тизим мактаб кутубхоналари учун Cloud технологиялар асосида уз шахсий кабинетини очиб, электрон ресурслардан фойдаланиш имкониятини яратди (жадвал №1). Шундай булсада, автоматлаштириш жараёнида ягона миллий тизим ишлаб чикилмагани хануз муаммо эди. Узбекистон Президентининг 2013 йил 17 декабрдаги Фармонига мувофик ишлаб чикилган «Миллий умумтаълим электрон кутубхона (UzNEL)» лойихаси Корея Республикасининг Иктисодий тараккиёт ва хамкорлик жамгармаси кумагида амалга оширилиб, кайд этилган муаммо ечимини топди. Лойиханинг биринчи боскичида Узбекистон Миллий кутубхонаси, 20 та худудий АКМлар ва йирик кутубхоналар уртасида ахборот алмашинуви ташкил этилди. Келажакда республикамиздаги 200 та кутубхона ягона маълумотлар алмашиш тизимига киритилиши режалаштирилган [3].

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Олий таълимда кутубхона иш жараенини автоматлаштиришда Ахборот дастурий тизимлар иш жараенларини осонлаштиради ва тезлаштиради. Шунинг учун ахборотлар окимини маълум бир тартиб асосида автоматлаштириш ва ушбу хизматни ривожлантириш натижасида:

ахборот хажм, гарчи уларнинг бахосини кимматлаштирса хам, куплаб нашрларнинг харакатини жуда куп марта оширади;

ахборот воситалар миллий ва халкаро ахборот системаларидан, юзлаб кутубхоналарнинг машинада укиладиган каталог ва электрон файлларидан фойдаланишга имконият яратади, бу билан хар кандай кутубхонанинг китобхонига жахон хужжатлар окимидан эркин хабардор булишига эришилади.

катор техника сохаларида илмий алокалар электрон воситалар оркали амалга оширилмокда, демак, янги типдаги маънавият алмашиш махсули булган барча хужжатлар электрон шаклда хам мавжуд булади.

Локал ва глобал алока тармоклари технологиясининг юзага келиши натижасида компьютерларни алока тармоклари оркали узаро боглаб, уларни яхлит бир система сифатида ишлашини ташкил килиш юзага келди. Хозирги кунда ягона базадан керакли маълумотларни тармокка богланган компьютер оркали олиш, яъни «Мижоз-Сервер» технологияси асосида ишловчи дастурий тизимлар яратилмокда. Бунга кутубхоначилик ишини камраб олувчи тизимни мисол сифатида келтиришимиз мумкин.

«Кутубхона» электрон ахборот кутубхона тизими - одатдаги кутубхонада мавжуд булган (китоб, макола, рисола, харита, альбом,..) маълумотларни компьютер хотирасига кутубхоначилик библиографик коидалар асосида киритиш ва улардан китобхон сифатида фойдаланиш ишини амалга оширувчи дастурий тизимдир. Тизим

жамгармани ташкил килиш, тахрир ва тах,лил килиш;

китобхонлар билан ишлаш;

китобхонлар

сингари мантикий кисмлардан ташкил топган.

«Электрон кутубхона» - компьютер хотирасида файл куринишида сакланаётган (маъруза матнлари, нодир адабиётларнинг нусхалари, х,ар хил расмлар, мусикалар, фильмлар, клиплар, электрон китоблар,...) маълумотларни кутубхоначилик библиографик коидалар асосида тартиблаш ва улардан китобхон сифатида фойдаланиш ишини амалга оширувчи дастурий тизимдир. Бу тизимнинг х,ам иш жараёни «Кутубхона» электрон ахборот кутубхона тизими иш жараёнига ухшаш булиб, ундан фарки шундаки китобхон электрон кутубхона жамгармаси маълумотини ихтиёрий вактда чакириши мумкин, чунки бу ерда бандлик ва нусха сони камлиги тушунчаси мавжуд эмас. Бундан ташкари пулли хизматларни ташкил килиш инобатга олинган. «Электрон кутубхона» жамгармасини бошка олий укув юрти маъруза матнлари, Internet оркали олинган мух,им янгиликлар, нодир ва кам сонли адабиётларнинг сканер оркали олинган нусхалари ва файл куринишидаги маълумотлар билан доимо бойитиб бориш мумкин.

Электрон кутубхона маълумотлари асосан файл куринишида сервер компьютерда сакланади ва у кутубхона дастурий тизими билан бевосита богликдир. Агар электрон кутубхона жамгармасидаги маълумотлар сотиб олинган булса у хисобхона билан богликликка эга булади. МУ^ОКАМА

Таълим жараени учун керакли хар хил файл куринишидаги маълумотлар окимини зарурий тартибга келтириш, уларни излаб топиш сингари ишларни тез ва унумли бажаришни автоматлаштириш натижасида:

• жамгарма назорати кучайтирилади;

• жамгармадан керакли маълумотни излаб топиш имконияти ошади;

• ихтиерий вактда керакли хисоботларни тез ва аник олиш имкони мавжуд булади;

• жамгарма маълумотларидан фойдаланилиши, ихтиерий вактда тез тахлил килинади;

• хар бир китобхон, кутубхонага келмасдан, алока тармоги оркали унинг жамгармаси билан танишиш имконига эга булади;

• китобхон излаб топилган маълумотини бевосита уз компьютерига олади.

Электрон кутубхоначилик ишини автоматлаштиришда куйидагилар эътиборга

олинади:

• электрон кутубхона жамгармасини кутубхоначилик библиографик коидалари асосида ташкил килиш;

• глобал ва локал тармок тури оркали электрон кутубхона жамгармаси билан танишишни ташкил килиш;

• электрон кутубхона жамгармасига мурожаат килиб ундан ахборот олган китобхонларни кайд килиб бориш;

• хисоботлар олиш.

Электрон кутубхона дастурий тизими ердамида унинг жамгармаси шакллантирилади ва ундан фойдаланиш ташкил килинади. Бунинг учун энг аввало дастурий тизим яратилади, сунгра эса куйидаги ишлар амалга оширилади:

• электрон жамгармани ташкил килиш, тулдириш, тахрир килиш ва китобхонлар учун библиографик ишларни амалга ошириш;

• ташки алока тармоги мижозлари учун жамгармага кириш рухсатини ташкил килиш;

• китобхонларларнинг жамгармадан керакли маълумотни ички ва ташки алока тармоги оркали излаб топиши ва ундан фойдаланишини ташкил килиш.

Электрон кутубхоначилиги ишини автоматлаштириш жараёнини ташкил килиш учун, куйидаги хар бири алохида ва мантикан бир-бири билан боглик дастурлар тизимини яратиш такоза килинади:

• Электрон кутубхона иш жараёни - «Электрон кутубхона»

• Китобхонлар билан ишлаш - «Китобхон билан ишлаш»

• Электрон кутубхона китобхонлари иш жараёни - «Электрон китобхон»

Электрон кутубхона дастурини Интернет тармогига уланган ихтиерий

компьютердан, Web-браузер ердамида ишга тушириш мумкин. Дастур ердамида электрон кутубхона жамгармаси ташкил, тахрир ва тахлил килинади хамда китобхонларга хизмат курсатиш амалга оширилади.

Электрон кутубхона жамгармасини шакллантириш учун куйидаги техникалар талаб килинади.

Сервер компьютер еки умумий Серверга богланиш;

Интернет тармогига богланган замонавий русумли компьютер (камида 2 та, яъни: жамгарма, китобхонларга хизмат курсатиш ва китобхонлар);

печат курилмаси ва сканер. ХУЛОСА

Автоматлаштириш жараени уч боскичда амалга оширилади:

1 боскич. Электрон жамгармани ташкил килиш хамда китобхонларнинг жамгармадан керакли маълумотларни излаб топишини амалга оширувчи дастурлар гурухини яратиш.

2 боскич. Электрон жамгармадан фойдаланувчи китобхонларни кайд килиб бориш, уларга махсус рухсат ва пули хизмат турлари буйича хизмат курсатишни амалга оширувчи дастурлар гурухини яратиш.

3 боскич. Китобхон ва кутубхона уртасидаги богланишлар, яъни китобхон кутубхона жамгармасидан узига керакли маълумотни излаб топиши, уни уз компьютери оркали укиши еки танишишини амалга оширувчи дастурлар гурухини яратиш.

1.

2. 3.

Каримов У.У. Ахборот-таъминот (АРМАТ++)

Адабиётлар

Каримов У.Ф. Рах,матуллаев М.А., Муминов Б. кутубхона муассасалари учун дастурий Фойдаланувчилар учун йурикнома, Тошкент, 2017.

Кудратова Д. Информатизация и библиотеки: пути взаимодействия. 2011. Хан Й. Он тх,е ^оудс:А Wай оф Cомпутинг, 2010.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.