Научная статья на тему 'АХБОРОТ-КУТУБХОНА ТИЗИМЛАРИДА МАЪЛУМОТЛАРНИ ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ҚИДИРИШНИНГ КОМПЛЕКС ТИЗИМЛАРИ'

АХБОРОТ-КУТУБХОНА ТИЗИМЛАРИДА МАЪЛУМОТЛАРНИ ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ҚИДИРИШНИНГ КОМПЛЕКС ТИЗИМЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

212
38
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ахборот-кутубхона / интеллектуал / қидирув

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Файзи Абсоатович Беккамов

Ушбу мақолада ахборот-кутубхона тизимларида ресурсларни интеллектуал қидиришнинг усуллари таҳлил этилади. Ахборот-кутубхона тизимларидаги ресурслар ҳажмининг тобора ортиб бориши улар таркибидан фойдаланувчи учун зарур бўлган маьлумотларни чиқариш қийинчилигини оширади. Бу эса фойдаланувчининг сўровлар асосида кутубхона ресурсларини қондиришнинг янги усулларини тадқиқ этишни тақозо этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АХБОРОТ-КУТУБХОНА ТИЗИМЛАРИДА МАЪЛУМОТЛАРНИ ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ҚИДИРИШНИНГ КОМПЛЕКС ТИЗИМЛАРИ»

Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologivalarning dolzarb muammolari va yutuqlari

Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti

АХБОРОТ-КУТУБХОНА ТИЗИМЛАРИДА МАЪЛУМОТЛАРНИ

ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ЦИДИРИШНИНГ КОМПЛЕКС ТИЗИМЛАРИ

Файзи Абсоатович Беккамов

Ассистент, Мухаммад Ал-Хоразмий номидаги ТАТУ ^арши филиали

bfayzi@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада ахборот-кутубхона тизимларида ресурсларни интеллектуал кидиришнинг усуллари тахлил этилади. Ахборот-кутубхона тизимларидаги ресурслар хажмининг тобора ортиб бориши улар таркибидан фойдаланувчи учун зарур булган маьлумотларни чикариш кийинчилигини оширади. Бу эса фойдаланувчининг суровлар асосида кутубхона ресурсларини кондиришнинг янги усулларини тадкик этишни такозо этади.

Калит сузлар: ахборот-кутубхона, интеллектуал, кидирув.

Маълумки, кутубхоналарда жуда катта хажмдаги маълумотлар турли форматда ва турли ахборот воситалари оркали сакланади. Бундай турли хил маълумотларни кидириш купинча мутахассиснинг иштирокини талаб килади. Агар фойдаланувчи аник суровни киритмасдан, факат мавзуни курсатса, керакли маълумотларни кидириш янада кийинлашади. Одатда, кутубхоналарда электрон каталог ва электрон тарзда киритилган манбалар оркали кидириш имконияти мавжуд. Айрим холатларда, муаллифлик хукуки оркали чекланмаган тарзда ракамли электрон жамгармаларга кириш таъминланади. Ахборот кидиришнинг мураккаб томони шундаки, хар бир электрон ресурснинг уз кидирув тизимига эгадир [1].

Ахборот-кутубхона тизимлари (АКТ)да ихтисослаштирилган дастурий таъминоти асосида амалга ошириладиган интеллектуал кидирув тизими оркали фойдаланувчилар (кутубхона укувчилари) нинг истаги куйидагилар оркали самарали тарзда амалга оширади [1]:

1. Кутубхона мазмунан тулиц цамраб олинганлиги. ^идирув барча электрон манбаларда - каталогларда, ракамли фондларда, тулик матнли тупламларда, медиа-

Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologivalarning dolzarb muammolari va yutuqlari

Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti

манбаларда, электрон обуналарда, диссертацияларда, шунингдек тавсифларда, изохларда ва бошка электрон тарзда амалга оширилади.

2. Цидирув воситаларининг тулиц тупламга эгалиги. Ахборотни кидириш учун кенг имкониятлар: классификаторлар ва сарлавхалар, библиографик тавсифларнинг атрибутлари, терминологик лугатлар, мантикий операторлардан фойдаланиш, контекстли кидирув, нотузилмали кидирув, автотулдириш суровлари ва бошка функциялар.

3. Куп погонали филтрлар тизими ва аналитик цидирув воситалари. Куп погонали филтрлаш тизими, шу жумладан график филтрлар ёрдамида кидирув жараёни интерфаол равишда кискартирилади. Тегишли натижани таъминлаш учун суровларни тахлил килиш (семантик, морфологик, таксономик, кластер ва бошкалар) тарзида амалга оширилади.

4. Фойдаланувчиларнинг ууцуцларига мувофиц киришни чеклаш билан керакли маълумотларни тацдим этиш. Агар муаллифлик хукуки чекланмаган булса, куриш имконияти булган хужжатлар шаклида ва агар уларга кириш имконияти чекланган булса, кидирилаётган маълумотнинг манбасини курсатган холда ёки хавола куринишида такдим этилади.

5. Тизимни веб-портал таркибига интеграллаштириш. Интелектуал кидирув тизими масофадан туриб ишлашга имкон берадиган кутубхонанинг веб-порталига урнатилиши мумкин.

Хрзирги пайтда, ахборот-кутубхона тизимларида илмий-ахборот фаолияти самарадорлигини ошириш, мутахассисларни тула, ишончли ва аник маьлумотлар билан уз вактида таъминлаш маълумотларни излаш ва кайта ишлашга асосланган. Маълумотларни излаш ва кайта ишлаш мураккаб техникавий-ташкилий комплекс булиб, уз ичига куйидагиларни олади (1-расм):

Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va yutuqlari

Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti

Ахборот-кутубхона тизимларида дастурий таъминотга асосланган интеллектуал кидирув тизими кутубхонанинг электрон ресурслари: библиографик маълумотлари, тулик матнли электрон тупламлар, ракамли фондлар, фото албомлар ва бошка материаллар оркали кидиришни амалга оширади. Кидирув суровини кайта ишлаш тезлиги минимал булиши учун маълумотларни (матнлар, метадата ва бошкалар) олдиндан йигиш ва тахлил килиш - тулик матнли индексация амалга оширилади [2, 3].

Ахборот технологиялари сохаси ривожланиши билан бирга унга куйиладиган талаблар хам ошиб боради. АКТда катта куламли ахборот майдонларидан керакли ахборотларни кидириш, уларни кайта ишлаш ва турли кулай шаклларда фойдаланувчига тез етказиб бериш давр талаби булиб колмокда. Чунки, фойдаланувчи ва АКТ уртасида интеллектуал мулокатни урнатиш, яьни тизим маьлумотларга нисбатан турли дастурий таьминотлар, алгоритм, модел ва усуллар ёрдамида худди инсон каби ёндашиши талаб этилмокда. Ушбу типдаги масалалар уз ичига олган муаммолар бугун интеллектуал кидирув тизимларини куллаш оркали ечилмокда.

REFERENCES Google Scholar

Academic Research, Uzbekistan

Zamonaviv ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologivalarning dolzarb muammolari va vutuqlari

Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti

1. Одинцов Б.Е., Романов А.Н., О классификации знаний с позиций интеллектуализации информационных систем, Вестник финансового университета 2013.

2. Тузовский А.Ф., Ле Хоай Архитектура электронных библиотек на основе технологий Semantic Web, Доклады ТУСУРа, № 3 (33), сентябрь 2014.

3. Вишняков Р.Ю., Интеллектуальные информационно-поисковые системы. лингвистический анализ, Перспективные информационные технологии и интеллектуальные системы, 2015.

4. А.Ж. Сейтов, Ф.Х. Абдумавлонова. Решение геометрических задач с помощью математического пакета MAPLE. Academic research in educational sciences, 2021. T.2 №6 Pp.933-941.

5. S.Kh.Khasanova A.J.Seytov, A.J. Khurramov, S.N.Azimkulov, M.R.Sherbaev, A.A.Kudaybergenovю. Optimal control of pumping station operation modes by cascades of the Karshi main canal. International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology, 2021. Tom 8. №4. Pp. 17177-17185.

6. А. Ж. Сейтов А. Р. Кутлимурадов Р. Н. Тураев Э. М. Махкамов Б. Р. Хонимкулов. Оптимальные управления водных ресурсов крупных магистральных каналов с каскадом насосных станций ирригационных систем. academic research in educational sciences volume 2 | ISSUE 2 | 2021 ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24411/2181-1385-2021- 00193. Стр. 265- 273.

7. А.В. Кабулов, А.Ж. Сейтов, А.А. Кудайбергенов. Критерий управления задач оперативного управления водными ресурсами объектов водохозяйственных систем. ILIM ham JAMIYET. Стр. 6-8

8. АЖ Сейтов, БР Ханимкулов, М Гаипов, О Хамидуллаева, НК Мурадов. Численные алгоритмы решения задач оптимального academic research in educational sciences volume 2 | ISSUE 8 | 2021 ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-153-160 Academic Research, Uzbekistan 159 www.ares.uz Управления объектами каршинского магистрального канала. Academic research in educational sciences. T. 2 № 3 pp. 1145- 1145.

9. А.Ж. Сейтов, Б.Р. Ханимкулов, М.А. Гаипов, М.Р. Юсупов. Зарафшон дарёси окимининг х,осил булишига атмосфера ёгинлари ва хдво хдроратининг таъсири. Academic research in educational sciences. T.2 №5. Стр. 156-162.

Zamonaviv ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologivalarning dolzarb muammolari va vutuqlari

Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti

10.A.A. Kudaybergenov A.J. Seytov, A.R. Kutlimuradov, R.N. Turaev, N.K. Muradov. Mathematical model of optimal control of the supply canal to the first pumping station of the cascade of the Karshi main canal. International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology. T. 8 № 3 pp. 16790- 16797.

11. A.J.Seytov, A.J. Khurramov, S.N.Azimkulov, M.R.Sherbaev, A.A.Kudaybergenov. S.Kh.Khasanova. International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology. T. 8 №2 ISSN: 2350-0328. Pp. 17177- 17185.

12. Рахимов Ш.Х., Сейтов А.Ж. Теоретико-множественная модель насосной станции, оснащенная осевыми поворотно-лопастными насосными агрегатами. Материалы республиканской научной онлайн конференции молодых ученых «современные проблемы математики и прикладной математики» посвященной 100 летию академика С.Х.Сираждинова (21 мая 2020 г.) Стр. 78-82.

13. Сейтов А. Ж., Кудайбергенов А. А., Хонимкулов Б. Р. Моделирования двумерного неустановившегося движения воды на открытых руслах на основе проекционного метода. сборник докладов Республиканской научнотехнической конференции «Инновационные идеи в разработке информационно -коммуникационных технологий и программных обеспечений» 15-16 мая 2020 года. САМАРКАНД. Стр. 60-63.

14. Рахимов Ш. Х., Сейтов А. Ж., Кудайбергенов А. А. Критерии управления задач оперативного управления водными ресурсами объектов водохозяйственных систем. Abstracts of IX International Scientific and Practical Conference Kharkiv, Ukraine 2-4 August 2020. Стр. 125-131.

15. Mekhriban Salaeva, Kakhramon Eshkaraev, Aybek Seytov. Solving mathematical problems in unusual ways with excellent limits. European Scientific Conference. Пенза, 17 мая 2020 года рр. 254-257.

16. А.Сейтов. Оптимальные методы управления водных ресурсов в крупных магистральных каналах ирригационных систем. AGRO ILM - O„ZBEKISTON QISHLOQ VA SUV XOJALIGI. Махсус сон. 2020. Ташкент. Стр. 84-86.

17. Ш.Х. Рахимов, А.Ж. Сейтов, А.А. Кудайбергенов. Оптимальное управление распределением воды в магистральных каналах ирригационных систем. ILIM ham JAMIYET. SCIENCE and SOCIETY Scientific-methodical journal Series: Natural-technical sciences. Social and economic sciences. Philological scienes. pp. 8- 10.

Zamonaviv ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologivalarning dolzarb muammolari va vutuqlari

Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti

18. А.В.Кабулов, А.Ж.Сейтов, А.А.Кудайбергенов, Критерий управления задач оперативного управления водными ресурсами объектов водохозяйственных систем. ILIM ham JAMIYET. science and society Scientific-methodical journal Series: Natural-technical sciences. Social and economic sciences. Philological scienes №2 2020. Pp.6-7.

19. Ш. Х. Рахимов, А. Ж. Сейтов, М. Р. Шербаев, Д. Жумамурадов, Ф. Ж. Дусиеров. Структура базы данных и программные модули для моделирования управления водными ресурсами каскада насосных станций каршинского магистрального канала. Мелиорация 2019 3(89) стр. 85-91. (№5, web of science IF=0.144)

20. А. Ж. Сейтов А. Р. Кутлимурадов Р. Н. Тураев Э. М. Махкамов Б. Р. Хонимкулов. Оптимальные управления водных ресурсов крупных магистральных каналов с каскадом насосных станций ирригационных систем. academic research in educational sciences volume 2 | ISSUE 2 | 2021 ISSN: 2181- 1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: (№5, web of science IF=5.723)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.