CC BY
0CENTRAL ASIAN JOURNAL OF MULTIDISCIPLINARY RESEARCH AND MANAGEMENT STUDIES
fjssvtao»Ktt
,M§.
m
I Sp
i:i N rFAL ASIAN |l)UHNAI. OF MULTlOISCIPCimHV RESEARCH AND MANAGEMENT STUDIES
www.in-academy.uz
ELEKTROMOBIL AKKUMULYATOR BATAREYALARININ ISLEW KÓRSETKISHLERI
Shirazova Gulbahar Sagindikovna
Qanlikól rayoni kásip óner mektebi islep shigariw tálim ustasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.13879644
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 27thSeptember 2024 Accepted: 29thSeptember 2024 Published:30th September 2024
KEYWORDS
Elektromobil, akkumulyator batareyalari, litiy-ion, quwatliliq tigizligi, energiya tigizligi, zaryadlaw tezligi, natiyjelilik, ekologiyaliq tasir, texnologiyaliq janaliqlar.
Bul maqalada elektromobiller ushin akkumulyator batareyalariniñ islew kórsetkishleri analizlenedi. Tiykargi itibar akkumulyatorlardin túrleri, energiya hám quwatliliq tigizligi, zaryadlaw tezligi, islew múddeti siyaqli texnikaliq ózgesheliklerine qaratiladi. Sonday-aq, batareyalardin nátiyjeliligin arttiriw ushin bar texnologiyaliq sheshimler hám olardin ekologiyaliq jáne ekonomikaliq tásiri úyreniledi. Maqalada zamanagóy akkumulyatorlar menen baylanisli mashqalalar hám keleshekte bul texnologiyalardi rawajlandiriw bagdarlari dodalanadi.
Soñgi jillari ekologiyaliq turaqliliq hám energiyani únemlew máseleleri global kólemde áhmiyetli bolip kelmekte. Bul tendenciya avtomobil sanaatinda da sezilerli ózgerislerge alip keldi, atap aytqanda, elektromobillerdiñ keñnen qollaniliw procesi tezlespekte. Elektr transport qurallariniñ tiykargi abzalliqlarinan biri olardiñ ishki janiw dvigatelli avtomobillerge salistirganda ekologiyaliq jaqtan qolayliligi bolip esaplanadi [3, 380-385]. Biraq, elektromobillerdiñ galabalasiwinda akkumulyator batareyalariniñ sapali islewi úlken áhmiyetke iye. Akkumulyator batareyalari tek gana elektr transport qurallariniñ energiya deregi emes, al olardiñ nátiyjeliligi, uzaq múddetli islewi hám ekonomikaliq tartimliligi siyaqli kórsetkishlerge de tikkeley tásir etedi. Bul maqalada akkumulyator batareyalariniñ islew kórsetkishleri, olardiñ nátiyjeliligin arttiriw usillari hám keleshektegi rawajlaniw perspektivalari keñ kólemde tallanadi. Soniñ menen birge, zamanagóy akkumulyator texnologiyalariniñ abzalliqlari hám kemshilikleri, ekologiyaliq hám ekonomikaliq tárepleri de úyreniledi.
Elektromobillerde paydalanilatugin akkumulyator batareyalari birneshe túrge bólinedi. Olardiñ hár biri ózine tán texnologiyaliq abzalliq hám kemshiliklerge iye bolip, transport quraliniñ uliwma nátiyjeliligine hám islew múddetine tikkeley tásir etedi. Tómende elektromobillerde eñ keñ tarqalgan akkumulyator batareyalari túrleri keltirilgen: Litiy-ion batareyalari
Litiy-ion batareyalari búgingi kúnde eñ kóp qollanilatugin akkumulyator túrlerinen biri esaplanadi. Olar joqari energiya tigizligi hám uzaq xizmet múddeti menen ajiralip turadi. Bul batareyalar ózindegi ximiyaliq elementlerdiñ joqari nátiyjelilik penen islewin támiyinleydi, bul bolsa elektromobillerdiñ uzaq araliqti basip ótiwine imkaniyat jaratadi. Lityum-ion batareyalariniñ abzalliq tárepleri bar - joqari energiya hám quwatliq tigizligi, uzaq xizmet múddeti, tez zaryadlaw imkaniyati. Lityum-ion batareyalariniñ kemshilikleri - joqari temperaturada islewde nátiyjeliliktiñ tómenlewi hám qimbat óndiris bahasi esaplanadi [5, 280-281].
Lityum-polimer (Li-poly) batareyalari
www.in-academy.uz
Lityum-polimer batareyalari litiy-ion texnologiyasiniñ rawajlangan túri bolip, olar jiñishke hám beyimlesiwshi strukturasina iye. Bul batareyalar jeñilligi hám kompaktligi menen elektromobillerdi jáne de íqshamlaw imkaniyatin beredi. Lityum-polimer batareyalariniñ abzalliqlari: jeñil hám beyimlesiwshi dizayn, tómen temperaturada nátiyjeli islew. Lityum-polimer batareyalariniñ kemshilikleri: litiy-ionga salistirganda az energiya tigizligi hám qisqa xizmet múddeti bolip tabiladi. Qatti elektrolitli batareyalar (Solid-state batteries)
Qatti elektrolitli batareyalar zamanagóy texnologiya bolip, olarda suyiq elektrolitler ornina qatti materiallar qollaniladi. Bul túrdegi batareyalar ele galabaliq islep shigariwda toliq engizilmegen bolsa da, keleshekte elektromobillerde keñnen qollaniliwi kútilmekte. Qatti elektrolitli batareyalar joqari energiya tigizligi, kemirek qizip ketiw qáwpi, uzaq múddetli zaryad hám nátiyjelilik siyaqli abzalliqlarina iye. Texnologiyaliq rawajlaniwdiñ dáslepki basqishinda boliwi hám joqari óndiris qárejetleri siyaqli kemshilikleri bar. Nikel-metall gidrid (NiMH) batareyalari
Bul batareyalar burin elektromobillerde keñnen qollanilgan, biraq házirgi waqitta olardi litiy-ion batareyalari qisip atir. Olar turaqli hám arzanraq, biraq energiya tigizligi tómenirek. Abzalliq tárepleri uzaq xizmet múddeti hám sirtqi sharayatlarga salistirganda joqari shidamliligi. Kemshilikleri energiyaniñ tómen tigizligi hám tez zaryadlaw imkaniyatiniñ sheklengenligi bolip esaplanadi. Hár bir akkumulyator túri elektromobillerdiñ islew kórsetkishleri, bahasi hám uliwma nátiyjeliligine tásir kórsetedi. Texnologiyaliq rawajlaniw akkumulyatorlardiñ jáne de nátiyjeli, arzan hám ekologiyaliq qáwipsiz boliwin támiyinlew bagdarinda dawam etpekte [1, 250-252].
Elektromobil akkumulyator batareyalariniñ islew kórsetkishleri kóplegen texnologiyaliq hám sirtqi faktorlarga baylanisli. Bul faktorlar batareyaniñ nátiyjeliligin, energiya quwatliligin, islew múddetin hám zaryadlaw tezligin aniqlaydi. Tómende batareyalardiñ islewine tásir etiwshi tiykargi faktorlar keltirilgen:
Energiya tigizligi - akkumulyator qansha mugdarda energiya saqlay aliwin kórsetedi. Batareyadagi energiya tigizligi qansha joqari bolsa, elektromobil sonsha uzaq araliqti zaryad almastan basip ótiwi múmkin. Bul faktor elektromobillerdiñ qaysi túrdegi batareyalardan paydalanatuginin belgilewde áhmiyetli rol oynaydi. Quwatliliq tigizligi batareyalardin tez zaryad aliw hám joqari quwat beriw qábiletin ólshep beredi. Bul kórsetkish avtomobildiñ tezleniwi hám tezlik penen baylanisli processlerge tásir etedi. Joqari quwatliq tigizligi joqari tezlikte islewde batareyalardi nátiyjeli etedi, biraq energiya tigizligina unamsiz tásir kórsetiwi múmkin. Zamanagóy elektromobillerdiñ paydalaniwshilari ushin zaryadlaw tezligi áhmietli kórsetkishlerden biri bolip esaplanadi. Batareyalardiñ tez zaryad aliw qábileti qolayliq dárejesin arttiradi, biraq bunda batareyalardin temperaturasi hám ishki qarsiligina itibar beriw kerek. Júdá tez zaryadlaw batareyaga ziyan tiygiziwi hám oniñ ómirin qisqartiwi múmkin.
Akkumulyator batareyalariniñ islew nátiyjeliligi temperaturaga sezgir. Joqari temperatura batareyani tez isten shigariwi yamasa zaryad aliw qábiletin azaytiwi múmkin. Kerisinshe, tómen temperaturada batareyalar energiya támiynati nátiyjeliligin tómenletedi. Soniñ ushin elektromobillerde temperaturani basqariw sistemalari bar bolip, olar optimal sharayatlarda batareyaniñ islewin támiyinleydi. Batareyalardin ishki qarsiligi energiya nátiyjeliligine tásir etedi. Joqari ishki qarsiliq batareyaniñ tez qizip ketiwine hám energiya jumsaliwina alip keliwi múmkin. Tómengi ishki qarsiliq bolsa zaryadlaw hám energiya shigariw processlerin jaqsilaydi.
Batareyaniñ zaryadti uzaq waqit dawaminda uslap turiw qábileti de áhmiyetli faktor esaplanadi. Bul faktor batareyaniñ óz-ózinen bosatiw dárejesi menen belgilenedi. Eger batareya uzaq waqit dawaminda zaryadin jogaltsa, bul oniñ uliwma nátiyjeliligin kemeytedi. Joqarida keltirilgen faktorlar elektromobillerde paydalanilatugin akkumulyator batareyalariniñ islew kórsetkishlerin belgilewde tiykargi áhmiyetke iye. Usi faktorlardi
Volume 1, Issue 13, September 2024
Page 44
CENTRAL ASIAN JOURNAL OF MULTIDISCIPLINARY RESEARCH AND MANAGEMENT STUDIES à
www.in-academy.uz
esapqa algan halda, batareyalardi jáne de nátiyjeli hám uzaq múddetli etiw bagdarinda texnologiyaliq jañaliqlar islep shigilmaqta.
Elektromobil akkumulyatorlariniñ nátiyjeliligi hám energiya únemlew qábileti avtomobildiñ uliwma islew kórsetkishleri hám qolayligina úlken tásir etedi. Batareyalardiñ nátiyjeliligi energiyani qansha mugdarda saqlaytugini, oni qalay jetkerip beriwi hám paydalaniwina baylanisli bolsa, energiya únemlew imkaniyatlari bolsa texnologiyaliq innovaciyalar hám qollanba qurallari arqali arttiriliwi múmkin. Tómende nátiyjelilikti arttiriw hám energiya únemlew imkaniyatlari toliq tallanadi:
Akkumulyatorlardiñ nátiyjeliligin arttiriw ushin túrli innovaciyalar islep shigilmaqta. Olardan ayirimlari tómendegiler:
Qatti elektrolitli batareyalar: Bul texnologiya joqari energiya tigizligi hám qáwipsizlikti támiyinleydi. Suyiq elektrolitli batareyalarga qaraganda kemirek qizadi hám nátiyjelilikti arttiradi.
Nanotexnologiyalar: Nanometr ólshemlerinde islengen materiallar batareyalardiñ quwatliligi hám energiya tigizligin arttiradi, bul bolsa uliwma nátiyjelilikti jaqsilawga járdem beredi. Ózin-ózi dúzetiw texnologiyalari: Ayirim jaña akkumulyatorlar óz-ózinen tikleniw qábiletine iye bolip, olar ishki jaraqatlaniw yamasa eskiristen keyin óz jumisin dawam ettiriwi múmkin. Akkumulyatorlardiñ nátiyjeliligi kóbinese temperaturaga baylanisli. Joqari yamasa tómen temperatura sharayatinda akkumulyator nátiyjeliligi azayadi hám bul energiya jogaltiliwina alip keledi. Zamanagóy elektromobiller temperaturani basqariw sistemalari menen támiyinlengen bolip, bul sistemalar batareya ishindegi temperaturani optimal dárejede uslap turadi hám batareyaniñ energiyadan nátiyjeli paydalaniwina járdem beredi. Elektromobillerde qollanilatugin regenerativ tormozlaw texnologiyasi energiya únemlew imkaniyatin sezilerli dárejede arttiradi. Bul sistema avtomobildiñ tormozlaw waqtinda islep shigarilgan energiyani akkumulyatorga qayta júklep, jumsalgan energiyaniñ bir bólegin qaytip aladi. Bul texnologiya batareyaniñ xizmet múddetin soziwga hám elektr quwatliligin únemlep paydalaniwga járdem beredi.
Juwmaq. Elektromobiller ushin akkumulyator batareyalari avtomobildiñ nátiyjeliligi hám aydawshiniñ qolayliliginiñ áhmiyetli quram bólegi bolip esaplanadi. Akkumulyatorlar túrli texnologiyalarga tiykarlangan bolip, olardiñ islew kórsetkishlerine energiya hám quwatliliq tigizligi, zaryadlaw tezligi, temperatura tásiri, ishki qarsiliq hám zaryad saqlaw qábileti siyaqli faktorlar tásir kórsetedi. Nátiyjelilikti arttiriw hám energiya únemlew imkaniyatlari bolsa jaña texnologiyaliq sheshimler arqali rawajlandirilmaqta, máselen, qatti elektrolitli batareyalar, regenerativ tormozlaw sistemalari, temperaturani basqariw sistemalari hám nanotexnologiyalar qollanilmaqta.
Paydalanilgan ádebiyatlar
1. Otanazarov, M. M. (2023). O 'ZBEKISTONDA ELEKTROMOBILLAR ISHLAB CHIQARISHNI RIVOJLANTIRISH TAMOYILLARI. Экономика и социум, (2 (105)), 252-260.
2. O'G'Li, N. F. E. (2022). ELEKTROMOBILLARDAN FOYDALANISHNING O'ZBEKISTON SHAROITIDAGIISTIQBOLLARI. Механика и технология, 1(6), 91-96.
3. Shavkatov, X. Q. O. G. L., Turgunov, D. S., & Ochilov, A. M. (2023). ELEKTROMOBILLARNING AKKUMULYATOR BATAREYALARINING QIYOSIY TAHLILI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 3(1-2), 380-385.
4. Yusupov, S. (2023). MAMLAKATIMIZDA ELEKTROMOBILLARNI QO 'LLAB-QUVVATLASH BO 'YICHA YARATILAYOTGAN IMKONIYATLARNIN G TAHLILI VA INFRATUZILMANI YARATISHNING AHAMIYATI. Центрально азиатский журнал STEM, 4(1).
5. Xamroqulovich, B. T. (2024). ZAMONAVIY AVTOMOBILLAR VA ELEKTROMOBILLAR. worldly knowledge conferens, 8(1), 281-283.
Volume 1, Issue 13, September 2024
Page 45
