Научная статья на тему 'ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯСИ ИСТЕЪМОЛЧИЛАРИДА МАВЖУД “ТАҚСИМЛАНГАН ГЕНЕРАЦИЯ” МАНБАЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ ИМКОНИЯТИ'

ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯСИ ИСТЕЪМОЛЧИЛАРИДА МАВЖУД “ТАҚСИМЛАНГАН ГЕНЕРАЦИЯ” МАНБАЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ ИМКОНИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Физика»

CC BY
1
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Тақсимланган генерация / қуёш фотоэлектрик станциялари / шамол электр турбиналари / тармоқ бошқарув тизими.

Аннотация научной статьи по физике, автор научной работы — Х М. Муратов, А И. Тураев, А И. Тураев

Мақолада Ўзбекистон истеъмолчиларининг электр энергиясига бўлган эҳтиёжларини қондириш учун тақсимланган генерация манбаларидан фойдаланиш имкониятларини ўрганади. Электр энергиясига талаб ортиб бораётгани ва энергия аралашмасини диверсификация қилиш зарурати билан ТГ энергия ишлаб чиқаришни охирги фойдаланувчиларга яқинлаштирадиган инновацион ечим таклиф қилади. Мақолада қуёш панеллари, шамол турбиналари ва энергия сақловчи аккумулятор батареялари каби ТГ нинг турли манбалари муҳокама қилинади ва уларнинг ишончлилик, иқтисодий самарадорлик ва экологик барқарорлик нуқтаи назаридан афзалликлари таъкидланади. Бундан ташқари, у Ўзбекистонда ТГ фойдаланиш имкониятларини рағбатлантириш учун зарур бўлган сиёсий ва меъёрий-ҳуқуқий базани, жумладан рағбатлантириш, тармоқни ўлчаш ва тармоқ интеграциясини масалалари кўрилди. Мақоланинг якунида ТГнинг электр энергияси истеъмолчиларининг имкониятларини кенгайтириш, энергетика мустақиллигини қўллаб-қувватлаш ва Ўзбекистонда умумий энергия алмашинувига ҳисса қўшишдаги трансформатив таъсирини таъкидлаш билан якунланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по физике , автор научной работы — Х М. Муратов, А И. Тураев, А И. Тураев

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯСИ ИСТЕЪМОЛЧИЛАРИДА МАВЖУД “ТАҚСИМЛАНГАН ГЕНЕРАЦИЯ” МАНБАЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ ИМКОНИЯТИ»

УУК: 621.314

ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯСИ ИСТЕЪМОЛЧИЛАРИДА МАВЖУД "ТАЦСИМЛАНГАН ГЕНЕРАЦИЯ" МАНБАЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ ИМКОНИЯТИ 1Х.М. Муратов, 3А.И. Тураев, 3А.И.Тураев

1т.ф.д., проф, 2PhD https://doi.org/10.5281/zenodo.10723733

Аннотация. Мацолада Узбекистон истеъмолчиларининг электр энергиясига булган э^тиёжларини цондириш учун тацсимланган генерация манбаларидан фойдаланиш имкониятларини урганади. Электр энергиясига талаб ортиб бораётгани ва энергия аралашмасини диверсификация цилиш зарурати билан ТГ энергия ишлаб чицаришни охирги фойдаланувчиларга яцинлаштирадиган инновацион ечим таклиф цилади. Мацолада цуёш панеллари, шамол турбиналари ва энергия сацловчи аккумулятор батареялари каби ТГ нинг турли манбалари мууокама цилинади ва уларнинг ишончлилик, ицтисодий самарадорлик ва экологик барцарорлик нуцтаи назаридан афзалликлари таъкидланади. Бундан ташцари, у Узбекистонда ТГ фойдаланиш имкониятларини рагбатлантириш учун зарур булган сиёсий ва меъёрий-^уцуций базани, жумладан рагбатлантириш, тармоцни улчаш ва тармоц интеграциясини масалалари курилди. Мацоланинг якунида ТГнинг электр энергияси истеъмолчиларининг имкониятларини кенгайтириш, энергетика мустациллигини цуллаб-цувватлаш ва Узбекистонда умумий энергия алмашинувига %исса цушишдаги трансформатив таъсирини таъкидлаш билан якунланади.

Калит сузлар: Тацсимланган генерация, цуёш фотоэлектрик станциялари, шамол электр турбиналари, тармоц бошцарув тизими.

Аннотация. В данной статье исследуется потенциал использования источников распределенной генерации (РГ) для удовлетворения потребностей в электроэнергии потребителей Узбекистана. Учитывая растущий спрос на электроэнергию и необходимость диверсификации структуры энергетики, DG предлагает инновационное решение, которое приближает производство электроэнергии к конечным потребителям. В статье рассматриваются различные источники РГ, такие как солнечные батареи, ветряные турбины и малые гидроэлектростанции, и подчеркиваются их преимущества с точки зрения надежности, экономичности и экологической устойчивости. Кроме того, в нем рассматриваются политическая и нормативная база, необходимая для содействия внедрению ГД в Узбекистане, включая стимулы, чистые измерения и интеграцию в энергосистему. В заключение статьи подчеркивается преобразующее влияние Генерального директора на расширение прав и возможностей потребителей электроэнергии, содействие энергетической независимости и вклад в общий энергетический переход в Узбекистане.

Ключевые слова: Распределенная генерация, солнечные фотоэлектрические станции, ветряные турбины, системы управления сетями..

Abstract. This article explores the potential of utilizing distributed generation (DG) sources to meet the electricity needs of consumers in Uzbekistan. With the growing demand for electricity and the need to diversify the energy mix, DG offers an innovative solution that brings power generation closer to end-users. The article discusses the various sources of DG, such as solar panels, wind turbines, and small-scale hydroelectric plants, and highlights their advantages in terms of reliability, cost-effectiveness, and environmental sustainability. Furthermore, it examines the policy and regulatory framework required to promote the adoption of DG in

Uzbekistan, including incentives, net metering, and grid integration. The article concludes by emphasizing the transformative impact of DG on empowering electricity consumers, fostering energy independence, and contributing to the overall energy transition in Uzbekistan.

Keywords: Distribution generation, solar photovoltaic stations, wind turbines, grid control

system.

Узбекистонда кайта тикланадиган энергия манбаларини кенг жорий этиш учун хукумат бир катор чора-тадбирларни амалга оширди. Узбекистон Президентининг 2023-йил 16-февралда кайта тикланувчи энергия манбалари ва энергия тежовчи технологияларни жорий этишни жадаллаштиришга каратилган П^-57 карори кабул килинди [1]. Бундан ташкари, уша йилнинг 14 июнида Вазирлар Махкамасининг кайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланувчи тадбиркорлик субъектлари томонидан ишлаб чикарилган ортикча электр энергиясини реализация килиш тартибини белгиловчи 247-сон карори кабул килинди [2].

Мазкур карорларга мувофик, 2023-йил 1-апрелдан умумий куввати 100 кВт гача булган кайта тикланувчи энергия манбаларига эга курилмаларни урнатган жисмоний шахслар ва тадбиркорлик субектларининг эгаллаб турган ер участкалари учун мол-мулк солиги ва ер солиги ундирилмайди. Шу билан бирга, электр энергиясини таксимлаш тармокларига сотувчи юридик шахслар урнатилган кундан бошлаб уч йил давомида фойда солигини тулашдан озод килинади. Агар курилмалар урнатилган куёш панелларининг камида 25% кувватига эга энергия саклаш тизими билан жихозланган булса, озод килиш муддати ун йилгача узайтирилади.

2023-йил 1-мартдан бошлаб ягона электр энергетика тизимига уланиш учун белгиланган чегараларга тугри келадиган кувват курсаткичига эга кайта тикланадиган энергия курилмаларини улаш учун кушимча техник шартларни олиш талаби йук [3].

Янги меъёрларга кура, жисмоний ва тадбиркорлик субектларига кайта тикланадиган энергия манбаларидан ишлаб чикарилган электр энергиясини давлат органи, худудий электр тармоклари ва бошка истеъмолчиларга келишилган нархларда, шу жумладан узок муддатли шартномалар асосида сотишга рухсат берилди. Шунингдек, ижарага олинган биноларга кайта тикланадиган энергия манбаларини урнатиш ва ушбу курилмаларда ишлаб чикарилган электр энергиясини сотишга рухсат берилади [2].

Ахоли пунктларида кичик кувватли куёш панелларини (50 кВтгача) урнатишни рагбатлантирадиган "^уёшли уй" дастури доирасида маълум субсидиялар такдим этилади. Дастур доирасида урнатилган куёш батареялари оркали ишлаб чикарилган электр энергиясининг хар киловатт-соатига 1000 сум микдорида субсидия давлат бюджетидан ажратиш юлга куйилди. Ушбу субсидия жисмоний шахсларнинг умумий даромадларининг бир кисми сифатида хисобга олинмайди [4].

"Худудий электр тармоклари" АЖнинг худудий филиаллари "Электрхисоб" дастурий мажмуасидан фойдаланган холда истеъмолчининг шартнома картаси маълумотларини текширади. ^уёш панеллари томонидан ишлаб чикарилган ва электр тармогидан истеъмол килинадиган электр энергиясини хисоблаш асосида ой учун "Ижобий фарк" аникланади [1].

Ягона электр энергетика тизимига утказилган электр энергияси микдори истеъмол килинган микдордан ошиб кетган холларда "Худудий электр тармоклари" АЖга уша ойда электр энергияси учун тулов амалга оширилмайди. Аксинча, узатилган электр энергияси

микдори истеъмол килинган микдордан кам булса, ой учун электр туловлари иккаласи уртасидаги фаркдан келиб чиккан холда хисобланади [2].

Истеъмолчилар кайта тикланадиган энергия манбаларини жорий этиш учун давлат томонидан куллаб-кувватлашнинг ягона электрон платформаси оркали мурожаат килишлари мумкин. Узбекистонда куёш панеллари одатда жанубга караган холда урнатилади, уй томлари турар-жойларда урнатиш учун энг мос жой хисобланади [5].

Хонадонда куёш панеллари одатда минимал сояни олади, бу уларни идеал танловга айлантиради. Бирок, катта кувватли куёш панеллари учун уларни дарахт соялари булмаган очик жойларда урнатиш ва уларнинг атрофида химоя тусикларни амалга ошириш максадга мувофик хисобланади.

Урнатиш вактида каттик нарсалар панел юзасига тегиб кетишидан сакланиш керак, чунки бу панелнинг синишига олиб келиши мумкин, уни таъмирлаш мумкин эмас.

Куёш панелларининг тавсия этилган куввати уй ёки корхонанинг электр энергиясига булган ехтиёжларига боглик ва факат майдоннинг квадрат метри билан белгиланмайди.

Куёш панелларининг талаб килинадиган кувватини тугри аниклаш учун истеъмолчилар узларининг ойлик ва йиллик электр энергиясини истеъмол килиш ёзувларини мутахассисга такдим этишлари мумкин.

Кайта тикланадиган энергия манбаларини урнатиш буйича ташкилот билан шартнома тузаётганда, амалдаги меъёрий талабларга мувофиклигини таъминлаш керак. Курилма тулик жихозланган булиши керак, шу жумладан тугридан-тугри окимни узгарувчан токка айлантирувчи инверторлар хавфсизлик талабларига жавоб бериши лозим [6].

Кайта тикланадиган энергия курилмаларини урнатиш учун тулик лойиха хужжатларини амалга оширилади, масалан, юридик истеъмолчилар учун техник шартлар, лойиха хужжатлари ва кафолат хужжатлари шулар жумласидандир.

Уз истеъмоли учун куввати 1 МВт гача булган куёш, шамол ва биогаз электр стансияларини урнатган жисмоний ва юридик шахслар ортикча электр энергиясини уз тармоклари оркали сотишлари мумкин. Узбекистонда хусусий таксимлаш тармоклари оркали электр энергиясини етказиб берувчи булмаганлиги сабабли, электр энергияси Худудий электр тармоклари корхонасига тариф комиссияси томонидан белгиланган транзит тарифини тулаш оркали етказиб берилади [6].

Юридик шахслар ягона электр тизимидан олинган электр энергиясини белгиланган тарифлар буйича хисобга олинади. Кайта тикланадиган манбалардан ишлаб чикарилган электр энергиясининг уз ехтиёжидан ортик кисми учун "Худудий электр тармоклари" АЖга ИИ тариф гурухидаги истеъмолчилар учун белгиланган тарифнинг 80 фоизи микдорида сотишлари мумкин.

OFF-GRID тизими (батарея) билан куёш панелларини урнатиш хизмат уйлари ахолиси учун тавсия этилади, чунки бу ортикча электр энергияси захирасини яратади. Бирок, "К^уёшли уй" дастурининг иштирокчилари хизмат уйлари ахолисини уз ичига олмайди.

1-расм. Таксимланган генерация манбалари

1-расмда таксимланган генерация манбалари була оладиган ресурслар курсатилган, мамлакатимизда шулардан кайта тикланувчи энергия манбалари оркали олинадиган электр стансиялари учун имкониятлар кенг кулланилмокда.

Таксимланган генерация деганда, уйингизда куёш панеллари ёки кичик шамол турбиналари каби истеъмол нуктасига якин жойлашган кичик кувват манбаларидан электр энергияси ишлаб чикариш тушунилади. Таксимланган генерация билан боглик бир канча афзалликлар мавжуд:

- Энергия самарадорлиги: таксимланган генерация электр энергияси узок масофаларга узатилганда содир буладиган узатиш ва таркатишдаги исрофларни камайтиради [7]. Электр энергиясини истеъмол килиш нуктасига якин ишлаб чикариш оркали электр узатиш тармокларида энергия йукотишлари минималлаштирилади, бу эса умумий энергия самарадорлигини оширади.

- Кенгайтирилган тармок чидамлилиги: таксимланган генерация электр тармогининг мустах,камлиги ва ишончлилигини оширишга ёрдам беради. Энергия ишлаб чикаришни марказсизлаштириш оркали у тармокнинг кенг микёсдаги носозликлари ёки узилишларига нисбатан заифликни камайтиради. Агар махдллий электр узилиши содир булса, таксимланган ишлаб чикариш тизимлари электр энергиясини мух,им истеъмолчиларги етказиб беришни давом эттириши мумкин, бу эса умумий электр таъминотининг ишончлилигини оширади [8].

- Кайта тикланадиган энергия манбалари интеграцияси: таксимланган генерация кайта тикланадиган энергия манбаларини тармокка интеграциялашувига ёрдам беради. Турар-жой ёки тижорат биноларига урнатилган куёш панеллари ва шамол турбиналари махаллий тоза энергия ишлаб чикаришга хисса кушади [9]. Кайта тикланадиган энергиянинг таксимланган ишлаб чикарилиши ёкилгиларга богликликни камайтиришга, иссикхона газлари чикиндиларини камайтиришга ва янада баркарор энергия тизимини ривожлантиришга ёрдам беради.

- Махаллий иш уринларини яратиш ва иктисодий ривожланиш: таксимланган генерация лойихалари купинча махаллий урнатиш, техник хизмат курсатиш ва куллаб-кувватлаш хизматларини талаб килади, бу эса жамоа даражасида иш уринларини яратишга олиб келади [10]. Таксимланган генерация инфратузилмасини ривожлантириш махаллий иктисодий усишни рагбатлантириши, инвестицияларни жалб килиши ва кайта тикланадиган энергия сохасида тадбиркорликни рагбатлантира олади.

- Талабга жавоб бериш ва юкламани текислаш: таксимланган генерация электр энергиясига булган талабни бошкариш ва юкламани текислашда мослашувчанликни таъминлайди. Электр энергиясини уз жойида ишлаб чикариш оркали истеъмолчилар энергия истеъмоли моделларини узгартириши ва энг юкори талабни камайтириши мумкин. Бу кобилият коммунал хизматларга тармок операцияларини яхширок бошкаришга ва энергия таксимотини оптималлаштиришга ёрдам беради.

- Энергия истеъмолчиларининг имкониятларини кенгайтириш: таксимланган генерация энергия истеъмолчиларига энергия ишлаб чикариш ва истеъмол килиш устидан купрок назорат килиш имконини беради. Махаллий электр энергиясини ишлаб чикариш имконияти билан истеъмолчилар электр энергиясини ишлаб чикарувчилар ва истеъмолчиларга айланишлари мумкин. Марказлаштирилмаган энергия тизимларига утиш энергия мустакиллигини, энергия харажатларини тежашни ва баркарор энергия амалиётида истеъмолчиларнинг фаоллигини оширади [11].

- Экологик манфаатлар: таксимланган генерация тизимлари, айникса кайта тикланадиган энергия манбаларига асосланган, иссикхона газлари чикиндиларини камайтиришга ва электр энергиясини ишлаб чикаришнинг атроф-мухитга таъсирини камайтиришга ёрдам беради. Ёкилги манбаларидан ишлаб чикарилган электр энергиясини алмаштириш оркали таксимланган генерация иклим узгаришига карши курашиш ва махаллий хаво сифатини яхшилашга ёрдам беради.

Умуман олганда, таксимланган генерация энергия самарадорлигини ошириш, тармокнинг утказувчанлик имкониятини ошириш, кайта тикланадиган энергия манбаларини интеграцияси, иш уринлари яратиш, махаллий иктисодий ривожланиш, истеъмолчиларнинг имкониятларини кенгайтириш ва экологик баркарорликни уз ичига олган катор имтиёзларни такдим этади. Ушбу афзалликлар таксимланган генерация замонавий ва баркарор электр тармоклари ландшафтининг мухим таркибий кисмига айлантиради.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг "2023 йилда кайта тикланувчи энергия манбаларини ва энергия тежовчи технологияларни жорий этишни жадаллаштириш чора-тадбирлари тугрисида" 2023 йил 16 февралдаги ПК-57-сонли карори.

2. Узбекистан Республикаси Вазирлар Мах,камасининг "Жисмоний шахслар ва тадбиркорлик субъектлари томонидан кайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланган х,олда ишлаб чикарилган электр энергиясининг эх,тиёждан ортикча кисмини сотиш тартибини белгилаш тугрисида" тугрисидаги 2023 йил 14 июн 247 - сон карори.

3. "Электр энергетикаси тармогини жадал ривожлантириш ва молиявий баркарорлигини таъминлаш чора-тадбирлари тугрисида" ги Узбекистон Республикаси Президенти карори 2018 йил 23 октябрь, 28-б.

4. https://www.gazeta.uz/uz/2023/04/22/column/

5. https://uza.uz/uz/posts/energetika-iqtisodiyot-umuman-taraqqiyotning-qon-tomiri 454868.

6. Узбекистон Республикаси Президентининг «2015 — 2019 йилларда иктисодиёт тармоклари ва ижтимоий сохдда энергия сарфи хджмини кискартириш, энергияни тежайдиган технологияларни жорий этиш чора-тадбирлари дастури тугрисида» 2015 йил 5 майдаги П^-2343-сон карори.

7. Alexander Thornton, Carlos Rodriguez Monroy, "Distributed power generation in the United States", Renewable and Sustainable Energy Reviews, Volume 15, Issue 9, 2011, Pages 48094817, ISSN 1364-0321, https://doi.org/10.1016/j.rser.2011.07.070.

8. Zhengchao Wang, A.T.D Perera, "Robust optimization of power grid with distributed generation and improved reliability", Energy Procedia, Volume 159, 2019, Pages 400-405, ISSN 1876-6102, https://doi.org/10.1016/j.egypro.2018.12.069.

9. Ibrahim Dincer, Yusuf Bicer, "Chapter 6 - Integration of renewable energy systems for multigeneration", Editor(s): Ibrahim Dincer, Yusuf Bicer, Integrated Energy Systems for Multigeneration, Elsevier, 2020, Pages 287-402, ISBN 9780128099438, https://doi.org/10.1016/B978-0-12-809943-8.00006-6.

10. Talha Bin Nadeem, Mubashir Siddiqui, Muhammad Khalid, Muhammad Asif, "Distributed energy systems: A review of classification, technologies, applications, and policies", Energy Strategy Reviews, Volume 48, 2023, 101096, ISSN 2211-467X, https://doi.org/10.1016/j.esr.2023.101096.

11. https://utilitiesone.com/the-impact-of-distributed-generation-on-power-distribution (25.09.2023).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.