Научная статья на тему 'ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯ ТАЪМИНОТИ ХИЗМАТЛАРИНИ КЎРСАТУВЧИ СУБЪЕКТЛАРДА ХАРАЖАТЛАР АУДИТИНИНГ МАҚСАДИ ВА ВАЗИФАЛАРИ'

ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯ ТАЪМИНОТИ ХИЗМАТЛАРИНИ КЎРСАТУВЧИ СУБЪЕКТЛАРДА ХАРАЖАТЛАР АУДИТИНИНГ МАҚСАДИ ВА ВАЗИФАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
50
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Электр энергия / хизматларини кўрсатувчи субъектлар / харажатлар ҳисоби / аудиторлик фаолияти / мақсади ва вазифалари.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Нурниязов Феруз Абдурашидович

Электр энергия таъминоти хизматларини кўрсатувчи субъектларда харажатлар ҳисоби ва аудитининг назарий, ташкилий ва услубий асосларини илмий ва амалий жиҳатдан ўрганиш ва шу асосда уларни такомиллаштириш бўйича таклифларни ишлаб чиқишдан иборат.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯ ТАЪМИНОТИ ХИЗМАТЛАРИНИ КЎРСАТУВЧИ СУБЪЕКТЛАРДА ХАРАЖАТЛАР АУДИТИНИНГ МАҚСАДИ ВА ВАЗИФАЛАРИ»

ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯ ТАЪМИНОТИ ХИЗМАТЛАРИНИ КУРСАТУВЧИ

СУБЪЕКТЛАРДА ХАРАЖАТЛАР АУДИТИНИНГ МАЦСАДИ ВА

ВАЗИФАЛАРИ

Нурниязов Феруз Абдурашидович

СамИСИ «Бухгалтерия хисоби» кафедраси ассистенти

Аннотация. Электр энергия таъминоти хизматларини курсатувчи субъектларда харажатлар хисоби ва аудитининг назарий, ташкилий ва услубий асосларини илмий ва амалий жихатдан урганиш ва шу асосда уларни такомиллаштириш буйича таклифларни ишлаб чикишдан иборат.

Калит сузлар: Электр энергия, хизматларини курсатувчи субъектлар, харажатлар хдсоби, аудиторлик фаолияти, максади ва вазифалари.

Кириш. Мамлакатимизда амалга оширилаётган узгаришлар саноат сохасини хам камраб олмокда. Бугунги кунда электра энергия сохасига мамлакатимизда алохида эътибор каратилмокда.1 Иктисодиётни ривожлантиришда электра энергия корхоналари урни ошиб бормокда. Электра энергияни тежаш, ундан окилона фойдаланиш буйича чора тадбирлар ишлаб чикилмокда.

Электра энергия хизматларини курсатувчи субъектларда харажатларни тугри хисобини юритиш, хизматлар таннархини тугри аниклаш, ортикча сарф харажатларга йул куймаслик ута мухимдир.

Тах,лил ва натижалар. Аудиторлик фаолиятининг таърифи Узбекистон Республикасининг янги тахрирдаги «Аудиторлик фаолияти тугрисида»ги конунида куйидагича келтирилган: «Аудиторлик фаолияти деганда аудиторлик ташкилотларининг аудиторлик текширувларини утказиш ва бошка шу билан боглик профессионал хизматлар курсатиш борасидаги тадбиркорлик фаолияти тушунилади»2.

Институтимиз иктисодчи олимларидан проф. К.Б.Уразов аудитни куйидагича таърифлаган: «Аудит - бу хужалик юритувчи субъектларнинг молиявий хужалик фаолиятини давлат ва хужалик юритувчи субъектларнинг манфаатлари нуктаи назаридан конунлар ва бошка меъёрий хужжатларга мос келишини ички ва ташки назоратдан утказиш, тахлил ва экспертиза килиш, шунингдек консалтинг ва бошка турдаги касбий хизматларни курсатиш тизими»3.

Электр энергия таъминоти хизматларини курсатувчи субъектларда харажатлар аудити мухим объектлардан бири хисобланади. Харажатлар

1 Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Х,аракатлар стратегияси тугрисида"ги Фармони, 2017 йил 7 феврал, № ПФ-4947.

2 Узбекистон Республикасининг «Аудиторлик фаолияти тугрисида»ги Конуни (янги тахрири). Олий Мажлисининг 2-чакирик 2-сессиясида кабул килинган. 26 май 2000 й. // Халк сузи, 2000 йил 21-сон.

3 Уразов К.Б. Бухгалтерия хисоби ва аудит. 2-кисм. Маъруза матни. - Самарканд, СамИСИ, 2004, 141-бет.

бевосита корхона соф фойдасига таъсир килганлиги учун ялпи текширишни талаб этади.

Электр энергия таъминоти хизматларини курсатувчи субъектлар фаолиятини микдор ва сифат жихатдан ифодаловчи курсаткичлар тугрисидаги ахборотларнинг реаллигини таъминлаш хам ички, хам ташки фойдаланувчилар учун ута мухимдир. Ички фойдаланувчилар учун ушбу ахборотнинг реаллигини таъминлаш негизида, авваламбор, электр энергияси харажатлари корхона фойдасини шакиллантиришда асосий омиллардан биридир. Электр энергия таъминоти хизматларини курсатувчи субъектлар самарасиз харажатларни вужудга келиши, талон тарож килиниши мазкур соха субъектларида пировардида зарар куришларига олиб келади. Зарар куриш, табиий холда, электр энергияси таъминоти корхонасининг молиявий ахволини ёмонлашувига, колаверса синишига олиб келиши мумкин. Айнан шу холга тушмаслик учун электр энергияси таъминоти корхоналари рахбарлари барча амалга оширилаётган харажатларни, ишлаб чикариш жараёнлари, улардан олинаётган даромадлар, килинаётган сарфлар ва бошка курсаткичлар тугрисида реал ахборотларга эга булишлари лозим. Бундай ахборотлар бошкарув органи рахбарлари ва ходимларига тегишли карорларни кабул килишларига имкон беради.

Электр энергияси таъминоти корхоналари фаолиятини микдор ва сифат жихатдан ифодаловчи курсаткичлар тугрисидаги ахборотлар реаллиги ташки фойдаланувчилар учун ута мухим. Бундай ахборотлардан ташки фойдаланувчилар сафи жуда хам кенг ва купдир. Энг авваламбор, улар ичида ташки ва ички инвесторлар туради. Инвесторлар, узлари киритган инвестицияларни талон-тарож булиб кетишига йул куймайдилар. Электр энергияси таъминоти корхоналари фаолияти тугрисида реал ахборотларга давлат назорат органлари бевосита манфаатдордир. Чунки ушбу фаолият натижалари бевосита солик туловларига уз таъсирини утказмасдан колмайди. Давлат гаранти асосида турли инвестицион лойихаларга киритилган чет эл сармоялари учун давлат жавоб беришлиги сабабли энергияни ишлаб чикарувчи ва сотувчи субъектларга йуналтираётган маблаглардан окилона фойдаланиш албатта давлат органлари томонидан назорат килинади. Юкоридагиларнинг барчаси энергия таъминоти корхоналарида хам ички, хам ташки ахборот фойдаланувчиларнинг холис ташки аудиторлик текширувларидан фойдаланишлардан манфаатдор эканлигидан дарак беради.

Юкоридагилардан келиб чикиб, электр энергия таъминоти хизматларини курсатувчи субъектлар харажатлар аудитнинг асосий максадини тугри белгилаш ута мухим. Бундай максад булиб, хам ички, хам ташки ахборот фойдаланувиларни электр энергия таъминоти хизматларини курсатувчи субъектларда харажатларни тугри ва конунийлиги хамда улар тугрисидаги маълумотларни хисоб ва хисоботда реал акс эттирилганлигига холис бахо бериш хисобланади.

Ушбу максаддан келиб чикиб, электр энергия таъминоти хизматларини курсатувчи субъектлар аудит олдига куйидаги вазифалар куйилади:

• электр энергиясини харажатларини микдор ва сифат жихатдан ифодаловчи барча курсаткичлар тугрисида исботу-далилларни туплаш;

• электр энергиясини харажатларини микдор жихатдан ифодаловчи барча курсаткичларни хисоб ва хисоботда тугри ёки нотугри акс эттирилганлигини аниклаш;

• электр энергия таъминоти хизматларини курсатувчи субъектларда харажатлар хисоб-китобларини хисоб ва хисоботда тугри ёки нотугри акс эттирилганлигини аниклаш;

• электр энергия таъминоти хизматларини курсатувчи субъектларда харажатларни сифат жихатдан ифодаловчи барча курсаткичларни хисоб-китоб килиш ва уларни динамик ва статик жихатдан тахлил килиш;

• электр энергия таъминоти хизматларини курсатувчи субъектларда харажатлар буйича хисоб ва хисоботдаги камчиликларни очиб бериш хамда уларни бартараф этиш буйича аник тавсияларни бериш.

• электр энергия таъминоти хизматларини курсатувчи субъектларда харажатлар хисобини яхшилаш буйича аудиторлик тавсияларини бериш ва бошкалар.

Электр энергия таъминоти хизматларини курсатувчи субъектларда харажатлар аудитини самарали утиши аудиторлар олдига ушбу фаолият билан шугулланувчи корхоналар макоми, улар фаолиятини юритишга оид меъёрий-хукукий хужжатларни чукур билишларини хамда уларга тулик амал килиш талабини хам куяди.

Хулоса ва Таклифлар. Электр энергия таъминоти хизматларини курсатувчи субъектларда харажатлар хисоби ва аудитини назарий ва амалий жихатдан тадкик килиш куйидаги хулосаларни килишга имкон берди.

Электр энергияси нафакат физик хусусиятларга эга, балки у ижтимоий-иктисодий ахамиятга молик бойликдир. Бу бойлик ишлаб чикарилади ва истеъмолчиларга сотиладиган моддий неъматдир. Ишлаб чикарувчиларда, яъни ГЭС, ГРЭС, АЭС, ИЭСларда электр энергияси тайёр махсулот хисобланади. Электр энергиясини сотиш билан шугулланувчи субъектларда ушбу неъмат товардир. Электр энергияси хам тайёр махсулот, хам товар сифатида бухгалтерия хисобида хужалик юритувчи субъектларнинг активларидир. Юкоридагиларнинг барчаси электр энергияси, уни сотиб олиш ва сотишнинг вужудга келадиган молиявий муносабатларнинг акс эттириш воситаси булган бухгалтерия хисобининг ута мухим объектларидир.

Х,ар кандай аудит объекти аудитининг пировард натижаси булиб буюртмачига аудит текшируви буйича хисобот тайёрлаш хисобланади. Шу сабабдан аудитор хужалик юритувчи субъектларнинг асосий фаолиятига доир харажатларни харажат моддалари буйича аудиторлик текширувидан утказиш жараёнида исботу-далил туплаш максадга мувофик. Бу вазифани бажариш учун аудитор хар бир харажат моддаси буйича текшириш маълумотларини

алохида харажат турлари буйича жамлаши керак. Электр энергия таъминоти хизматларини курсатувчи субъектларда амалга оширилган асосий фаолиятга доир харажатларини харажат турлари буйича йигиш буйича «Турлари буйича харажатларнинг йигма реестри» ва электр энергия таъминоти хизматларини курсатувчи субъектларда асосий фаолиятга доир харажатларни харажат турлари буйича умумлаштириш учун «Турлари буйича харажатларнинг йигма реестри» таклиф этилди.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Узбекистон Республикасининг Солик Кодекси. Расмий нашр.Т.: "Адолат", 2010.

2. Узбекистон Республикасининг «Бухгалтерия хисоби тугрисида»ги ^онуни. 2016 йил 14 апрель.

3. Узбекистон Республикасининг "Аудиторлик фаолияти тугрисида"ги ^онуни (янги тахрири) 2000 й. 26 май. Соликлар ва божхона хабарлари, 2000 йил 13 июнь.

4. Ташназаров С.Н. Халкаро хисоб асослари. Самарканд - 2008

5. Ташназаров С.Н. Бошкарув хисоби. Маъруза матнлари. СамИСИ, 2010.

6. Тулахужаева М.М. ва бошкалар. Молиявий хисоб. Т., Корпорация «Прагма», 2003.

7. Уразов К.Б. Бухгалтерия хисоби ва аудит. Маъруза матнлари туплами. 2 кисм. Самарканд-2004.

8. Уразов К.Б., Вахидов С.В. Бошка тармокларда бухгалтерия хисобонинг хусусиятлари.-Т.: "Адиб нашриёти", 2011

9. Уразов К.Б., Худайбердиев Н.У. Соликлар ва туловлар аудитининг хусусиятлари. Самарканд-2012

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.