Научная статья на тему 'ҲУДУДЛАРДА ЭКОТУРИЗМНИ КЛАСТЕРЛИ ЁНДАШУВ АСОСИДА РИВОЖЛАНТИРИШ'

ҲУДУДЛАРДА ЭКОТУРИЗМНИ КЛАСТЕРЛИ ЁНДАШУВ АСОСИДА РИВОЖЛАНТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
43
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
экотуристик ҳудуд / таъминот занжири / бевосита ҳисоб / билвосита ҳисоб / индукци­ яли ҳисоб / пировард маҳсулот / оралиқ маҳсулот. / зона экотуризма / цепочка поставок / прямой учет / косвенный учет / индуциро­ ванный учет / конечный продукт / промежуточный продукт.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Асланова Дилбар Хасановна, Хашимова Мадина Мурадхановна

Ҳудудларда экотуризмнинг кластерли ёндашув асосида ривожлантириш бевосита, билвосита ва индукцияли1 таъсири таҳлил қилинган. Таҳлил асосида ҳудуднинг таъминот занжири модели тузилди. Модель асосида соҳа корхоналарининг фаоллашуви даражасини аниқлаш имкони яратилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РАЗВИТИЕ ЭКОТУРИЗМА В РЕГИОНАХ НА ОСНОВЕ КЛАСТЕРНОГО ПОДХОДА

Проанализированы прямые, косвенные и индуцированные эффекты развития экотуризма в реги­ онах на основе кластерного подхода. На основе анализа была построена модель цепочки поставок территории. Модель позволяет определить степень активизации предприятий отрасли.

Текст научной работы на тему «ҲУДУДЛАРДА ЭКОТУРИЗМНИ КЛАСТЕРЛИ ЁНДАШУВ АСОСИДА РИВОЖЛАНТИРИШ»

Асланова Дилбар Хасановна,

Самарканд иктисодиёт ва сервис институти илмий ишлар ва инновациялар буйича проректор, и.ф.н., профессор

Хашимова Мадина Мурадхановна,

"Ипак йули" туризм ва маданий мерос халкаро университети таянч докторанти

ЩУДЛАРДА ЭКОТУРИЗМНИ КЛАСТЕРЛИ ЁНДАШУВ АСОСИДА РИВОЖЛАНТИРИШ

УДК: 338.484

DOI: 10.34920/EIF/VOL_2022_ISSUE_12_3

АСЛАНОВА Д.Х., ХАШИМОВА М.М. ЦУДУДЛАРДА ЭКОТУРИЗМНИ КЛАСТЕРЛИ ЁНДАШУВ АСОСИДА РИВОЖЛАНТИРИШ

Худудларда экотуризмнинг кластерли ёндашув асосида ривожлантириш бевосита, билвосита ва индукцияли1 таъсири тахлил килинган. Тахлил асосида худуднинг таъминот занжири модели тузилди. Модель асосида соха корхоналарининг фаоллашуви даражасини аниклаш имкони яратилган.

Таянч сузлар: экотуристик худуд, таъминот занжири, бевосита хисоб, билвосита хисоб, индукцияли хисоб,пировард махсулот, оралик махсулот.

АСЛАНОВА Д.Х., ХАШИМОВА М.М. РАЗВИТИЕ ЭКОТУРИЗМА В РЕГИОНАХ НА ОСНОВЕ КЛАСТЕРНОГО ПОДХОДА

Проанализированы прямые, косвенные и индуцированные эффекты развития экотуризма в регионах на основе кластерного подхода. На основе анализа была построена модель цепочки поставок территории. Модель позволяет определить степень активизации предприятий отрасли.

Ключевые слова: зона экотуризма, цепочка поставок, прямой учет, косвенный учет, индуцированный учет, конечный продукт, промежуточный продукт.

ASLANOVA D.X., KHASHIMOVA M.M. THE DEVELOPMENT OF ECOTOURISM IN THE REGIONS BASED ON THE CLUSTER APPROACH

In the article direct, indirect and induced effects of ecotourism development, based on the cluster approach, in the regions were analyzed. On the basis of the analysis was built the territory supply chain model. The model makes it possible to determine the degree of activation of the industry's enterprises.

Key words: ecotourism zone, supply chain, direct accounting, indirect accounting, induced accounting, final product, intermediate product.

1 Индукцияли таъсирлар - туFридан-туFри ва билвосита таъсирлардан келиб чиккан шахсий даромадларнинг купайиши натижалари. ТуFридан-туFри ва билвосита таъсирлардан даромадларнинг усишини бошдан кечираётган кор-хоналар кейинчалик иш хакини тулаш харажатларини оширади (купрок ходимларни ёллаш, иш вактини купайтириш, иш хакини ошириш ва бошкалар). Уй хужаликлари, уз навбатида, махаллий корхоналар учун харажатларни оширади. (Тахр.)

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 12(160)

Кириш.

2019-2025 йилларда Узбекистон Республи-касининг хилма-хил хамда йилнинг турли фасл-ларида жозибадор ва ракобатбардош туристик махсулотлари, шу жумладан мамлакат худудларида тематик туристик зоналари ва кластерларни яра-тиш оркали Узбекистон Республикасида туризм сохасини ривожлантириш концепцияси ишлаб чикилган [1].

Концепция асосида Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 5 январдаги ПФ-5611 сонли Фармонида мулжалланган чора-тадбирлар режасига худудларида туризм ва у билан боFлик инфратузилмани ривожлантириш киритилган.

Бунда давомий ва киска муддатли дам олиш учун ажратилган худуд (рекреацион худуд)да сайёхлар ташриф буюриши учун зарурий шарт-шароитлар яратилган холда экскурсиялар ва маъ-рифий туризм ташкил килиш назарда тутилади. Кабул килинган фармонлардан асосий максад рекреацион худудларининг иктисодий фаолли-гини оширишдир. Тадк,ик,отимиз натижалари эко-туристик худудларни ташкил килиш натижасида туризм кластерининг иктисодий окибатларини бахолаш имконини яратади. Киска муддатли дам олиш учун ажратилган худудларда экотуристик хизматлар курсатиш натижасида саноат корхона-ларининг фаоллашув механизми тахлил к,илинди.

Тадцицотда цулланилган методология:

1. Талабнинг узгариши экотуризм индустрия-сига бевосита, билвосита ва индуцион таъсирини тахлил килиш.

2. Стандартлар асосида экотуристик худудларда мисол тарикасида турар жойни ташкил к,илин учун керак буладиган пировард махсулотларнинг тур-кумини аниклаш.

3. Хар бир пировард махсулотни ишлаб чикаришга оид оралик махсулотлар етказиб берувчи боFлик корхоналар туркумини аниклаш.

4. Индивидуал талаб асосида истеъмол дара-жасини индуцион таъсирини аниклаш.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Тадбиркорлик ресурслардан оптимал фойдала-ниш ва янги имкониятларга куплаб омиллар билан чекланган шароитларда куйилган чекловларни бартараф этиш воситаси сифатида ишлатилиши мумкин [2]. Масалан, тадбиркорлар сайёхларни жойлаштириш учун турли хил объектларни яра-тишга хисса кушадилар, туристик жойлар сонини купайтиришади, ускуналарни жойлаштиришади, туристик гурухларнинг сайёхлик фаолиятини

мувофик,лаштиришга имкон беришади, махаллий бозорлар, ярмаркалар ва хунармандчилик ва озик,-овкат каби анъанавий махсулотларни брендлаш, шунингдек маданий шоулар ва ноёб кишлок хужалиги тадбирларини ривожлантириш оркали иш уринларини яратишади. Мазкур сохадаги тадбиркорлик йуналиши одатда сайёхлик фирмала-рининг ички ва ташки тармок,ларни (ресурсларни сотиб олиш ва бизнес алок,аларини) ривожланти-ришга хисса кушади ва ишлаб чик,аришнинг афзал-ликларини максимал даражада оширади.

Экотуризмдан фойда курганлар уни ривожлани-шини афзал деб хисоблашади ва шунинг учун эко-туризмга ижобий муносабатда булишади [3]. Хусу-сий субъектлар уз компаниялари иктисодий фаол-лигини оширишга кизикиш билдириши биланок уз бизнесини тиббий ресурсларга бой худудида жойлаштирадилар. Урмонлар, яйловлар, дарёлар, пляжлар, шаршаралар, тоFлар, Fорлар ва чулнинг узига хос хусусиятлари булиб, потенциал экотуризм хизматларини бу ресурсларга таяниб ривожлантириш мумкин. Туристик худудда фак,ат географик контекст туристик окимларни кабул килиш учун кулай булган такдирдагина ташкил к,илинади.

Туристлар табиат билан мулокот килишлари ва экотуризм худудида биохилма-хилликни куришлари учун таклиф этилади. Барча тадбир-лар катъий назорат килинади, шундагина у таби-атга салбий таъсир курсатмайди. Мисол учун: сайёхлар фак,ат суратга олиши мумкин булган жойлар белгиланади, усимликларни пайхон к,илишга, хайвонларни бокишга рухсат берилмайди. Сайёхларнинг хайвонларни нотуFри бокишлари уларнинг айрим турлари нобуд булади деган билимларни олишади.

Бундай тадбирларни ижтимоий фаолият билан шугулланадиган субъектлар амалга оширади. Ижтимоий тадбиркорлик фаровонликка ва таълимни яхшилашга каратилган ижтимоий узгаришлардир. Ижтимоий тадбиркорлик одам-ларга атроф-мухитни мухофаза килиш учун масъул булишни, мавжудотлар хаётини яхшилашга ундайди [4].

Табиий ресурсларга богликлик, шунингдек, туризмни ишлаб чикаришда бевосита иштирок этмайдиган куплаб бошка манфаатдор томон-ларни хам пайдо килади: казиб олиш операция-лари (масалан, урмон хужалиги, к,ишлок, хужалиги, тог - кон, балик овлаш), энергия ишлаб чикариш (масалан, шамол тегирмонлари, гидроэнергетика), табиатни мухофаза к,илиш манфаатлари (масалан,

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 12(160)

1-жадвал. Талабнинг бевосита таъсири

Туристларнинг талаби Таклиф

1. Турар жой сифати ва харажатлари Туристларни мехмонхоналар ва бошк,а жамоавий жойлаштириш воситаларида вак,тинча жойлаштириш хизматлари.

2. Овк,атланиш хизматлари харажатлари Ичимликлар ва озик,-овк,атларни такдим этиш хизматлари

3. Товарларни сотиб олиш ва хизматлар курсатиш харажатлари 1. Сувенирлар ва бошк,а туристик махсулотларнинг чакана савдоси 2. Истеъмол товарлари ва хизматларининг бошк,а савдоси

4. Транспорт харажатлари Йуловчиларга транспорт воситалари турлари буйича транспорт хизматлари

5. Дам олиш, маданий ва спорт фаолияти учун харажатлар Маданий, дам олиш ва спорт хизматлари

6. Пакетли турлар учун туловлари Туристик хизматлар операторлари, воситачилари фаолияти харажатлари.

к,урик,хоналар, миллий боFлар) ва нотижорат очик, дам олиш гурухлари кабилардир [4].

Худудларни такомиллаштириш ва йуллар тармоFини ривожлантириш туризмни ривожлан-тириш учун катта раFбат булади [6]. Чунки, темир йул компаниялари, уз компаниялари поездларида саёхат килишни раFбатлантирадиган сайёхлик йуналишларининг худудий ривожланишига ёрдам беришади. Махаллий тадбиркорлар бир соат даво-мида автомобилларни ижарага олишади ёки сайёхлик пойгаларида катнашадиган гурухларга экскурсия машинаси билан катнашишни тарFиб киладилар.

Демак, иктисодий фаолликнинг ошиши асосан экотуризм киритилган худудда махаллий халк,нинг даромадининг ошиши, туризм хизматлари билан боFлик ишлаб чикариш ва хизмат курсатиш корхоналарининг активларининг купайиши, кийматларнинг узгариши билан белгиланади. Кийматларнинг узгариши натижасида ишлаб чикарувчиларнинг, хизмат курсатувчиларнинг таш-риф буюрувчилар билан боFлик1 кушимча талабга булган муносабатини юзага келтиради [7].

Шу нуктаи назардан, экотуризмни ривожлантириш оркали худудларнинг иктисодий фаолли-гини ошириш туFрисидаги тадкикотларни амалга ошириш ва тахлиллар натижасига кура фикрларни умумлаштириш мухим илмий ахамиятга эга [8].

Асосий к,исим:

Экотуристик х,удудларнинг шакллантириш туристик кластернинг ривожланишига таъсирини бахолаш учун талаб узгаришининг таклифга булган таъсирини чукур урганиш лозим.

Талабнинг узгариши экотуризм индустриясига таъсири куйидаги шаклларда булади:

I. Бевосита таъсири;

II. Билвосита таъсири;

III. Индуцион таъсири;

I. Бевосита таъсирининг к,исоби экотуризм сох,аси ва бошка тармокларнинг ма^сулоти ва кушилган киймати, ички экотуризм истеъмолини улчайди.

Экотуристик хизматларнинг иктисодиётдаги бевосита х,иссасини ба^олаш учун талаб ва таклиф маълумотларининг узаро боFликлигини туристларнинг истеъмол харажатларни ва таклиф килинадиган хизматларни тахлил килишимиз керак.

Экотуризмнинг иктисодиётдаги бевосита хиссаси куйидаги курсаткичлар билан улчанади:

1. Умумий ишлаб чикариш.

2. Ялпи кушилган киймат яратилиши;

3. Олинган мехнат даромадлари микдори;

4. Иш билан банд ахоли сони;

5. Асосий фондларга инвестициялар хажми;

6. Ер ва номоддий активларни соф сотиб олиш;

7. Товарлар билан таъминлайдиган объект-лар ва корхоналарнинг куввати ва салохиятининг микдорий курсаткичлари. Масалан, хоналар йил давомида эгалланиши, ёки йуловчи ташиш имко-ниятларидан фойдаланиш даражасини улчайди.

Экотуризмнинг иктисодиётга бевосита хиссасини бахолаш пировард махсулот истеъмоли курсаткичлари ёрдамида бахоланади.

II. Билвосита таъсирининг ^исоби экотуристик худудларда ташкилий-ик,тисодий механизмини ривожлантиришда шаклланадиган талаб занжири

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 12(160)

2-жадвал. "Харажат-ишлаб чицариш" жадваллари ицтисодиётдаги баланснинг бир йил олинган

статистик курсаткичларини ифодалайди

Харажатлар Оралик махсулотини ишлаб чикарувчилари харажатлари Пировард махсулот

1 2 3 п

1 Х11 Х12 Х13 Х1п Y1

2 Х21 Х22 Х23 Х2п Y2

3 Х31 Хз2 Хзз Х3п Yз

п Хп1 Хп2 Хп3 Хпп Yn

г1 , Z2 , ^

оркали ишлаб чикарувчи ёки хизмат курсатувчи корхоналарнинг бошка корхоналар билан зан-жирли богланишини тахлил килдик.

Тахлил килиш учун туристнинг ёток урнига булган эхтиёжини таъминлаш учун шаклланиди-ган кушимча талаб ва таклифнинг мутаносибли-гини занжирли эффектини тахминий - гепотиза-лар асосида ургандик:

- Махсулот ва товарлар ишлаб чикариш оралик махсулотларнинг йигиндиси ва пировард махсулотга тенг.

Бундан: пировард махсулот - шартли равишда, х секторининг махсулоти ёки хизмати сифатида истеъмол к,илинади, масалан, туристнинг ёток, урни.

Оралик, махсулот - ёток, урнини ишлаб чикариш учун керак буладиган хом ашё (ёгоч, бутловчи кисмлар, мато, ип, буёк ва хоказо) махсулотлари.

- Пировард махсулотга булган талабнинг ошиши уз навбатида оралик махсулотларга булган талабни оширади.

Масалан: мебель ва матраслар, хар бир уринга чойшаблар ишлаб чикарувчи корхоналар ва бу корхоналарга бутловчи кисимларни етказиб берувчи корхоналар махсулотига булган талабни ошишига олиб келади. Бу эса уз навбатида бутловчи кисимлар махсулотини ишлаб чикарувчи корхоналарга махсулот учун керак булган хом ашё етказувчи корхоналарнинг фаоллашувига сабаб булади.

Экотуризм истеъмолининг бошка тармок,ларга билвосита таъсири амалга оширилади. Эко-туризмни оралик махсулот билан таъмин-ловчи бошка тармоклар билан туризмга хизмат курсатадиган тармоклар ва ишлаб чикариш товар-ларини етказувчи корхоналар фаоллашади. Булар-нинг барчаси кушимча кийматни, иш билан таъ-минланишига, ишчиларнинг иш хакини ошишига, соликлар тушумининг купайишига, даромадлар ошишига ва бошкаларга сабаб булади.

Юкорида келтирилган фикрларни изохлаш учун "Харажат-ишлаб чикариш" моделини тахлилини килдик. Бу модель туристик индустрияси меха-низмини ривожлантириш нуктаи-назаридан оралик махсулот (Х) ва пировард махсулотлар (У) уртасидаги муносабатни тавсифлашга имкон бера-диган классик модель хисобланади.

Экотуристик худудда таклиф килинаётган туристик махсулотнинг нархи эса тур махсулот шак-лланишида ишлатиладиган пировард махсулотлар йигиндиси ва шу сохага кушилган кийматнинг умумлашиши билан ифодаланади. Яъни:

Бунда:

Х - оралик махсулотлар;

Y- пировард махсулот; _ иш хаки;

72- фаолиятдан олинган фойда;

Ъп - ва бошкалар.

1Х1..,+....+ Z1..n

^...п+....+ Z1..n

Экотуристик худудлар оилавий мехмонхона уйлар ва кемпинглар асосида ташкилий-иктисодий механизмини такомиллаштира олишимизни эъти-борга олган холда бу объектларда фойдаланади-ган пировард махсулотларни урганишимиз лозим. Пировард махсулотларни ишлаб чикаришга тегишли булган харажат турини аниклаш оркали пировард махсулотни ишлаб чикаришга боглик булган оралик махсулотлар туркумини аникладик. Бунинг учун:

1. Экотуристик худудда фойдаланадиган пировард махсулотни ишлаб чикариш учун ишлатиладиган оралик махсулотлар туркумини аниклаш оркали кластер иштирокчилари аникланади.

2. Хар бир соханинг харажатлар туркуми пировард ва оралик махсулотларнинг занжирли реак-циясини чизмада куйидагича ифодалаймиз.

Демак, туризм фаолиятининг билвосита таъси-рини бахолаш туризм сохасини етказиб берувчи

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 12(160)

3-жадвал. Пировард ва оралик, махсулотлар занжирли реакцияси

Тармоклар Оралик махсулотини ишлаб чикарувчилар харажатлари Пировард махсулот

1 2 3 п

1. Турар-жой харажатлари Турар-жой учун зарур чикарувчиларнинг ха товар ишлаб ражатлари. Y1

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Х11 Х12 Х13 Х1п

2 Овкатланиш хизматлари харажатлари Озик овкат саноати иштирокчиларининг харажатлари. Y2

Х21 Х22 Х23 Х2п

3. Товарларни сотиб олиш ва хизматлар курсатиш харажатлари Истеъмол товарлари ишлаб чикарувчилари ва хизматлар курсатувчиларининг харажатлари. Yз

Х31 Х32 Х33 Х3п

4. Траспорт харажатлари Транспорт хизматлари харажатлари Y4

Х41 Х42 Х43 Х4п

5. Дам олиш, маданий ва спорт фаолияти учун харажатлар Курсатиладиган хизмат курсатиш билан боFлик ишлаб чикарувчилар харажатлари Y5

Х51 Х52 Х53 Х5п

6. Пакетли турлар учун туловлар Туристик хизматлар иштирокчиларининг харажатлари Y6

Х61 Х62 Х63 Х6п

тармоклар даромадлари хажми билан белгила-нади:

Билвосита мультипликатив эффектлар туризм сохаси фаолиятига таъминот занжирининг жалб килиш даражасини аниклашига асосланган булиши керак.

Ушбу маълумотларнинг асосий манбаи етка-зиб берувчи тармокларда туловлар тузили-шини акс эттирувчи балансда туризм сохаси улу-шишини ажратиб курсатиш моделлари булиб колмокда. Лекин бугунги кунда бундай моделлар-нинг амалиётда кулланилмагани макроиктисодий курсаткичларда иктисодиёт ривожланишидаги туризмнинг улушини аниклашда кийинчиликлар келтириб чикармокда.

Экотуристик худуднинг иктисодиётга билвосита таъминот занжирининг тасирини аниклаш учун турар жой харажатларини тахлил киламиз. Сайёхлар индивидуал талабларини эътиборга олган холда сайёхларнинг ташриф буюриши учун зарурий шарт-шароитлар яратишда туризмга оид стандартлар асосида ташкилий иктисодий меха-низмни такомиллаштиришимиз керак.

1-методология буйича " Туризм хизматлари ва лойихалаштириш воситалари" хакидаги 0^ DSt 3220:2017 стандартнинг 01.04.2019 йилдаги холатига ва 0^ DSt 3612:2022 "Туристик - экскур-

сия хизматлари сайёхларни утовда кабул килиш ва лойихалаштириш" стандартларидан фойда-ландик. [8] Бу хужжатлар маълумотларига асосан турар-жойни ташкил килиш учун харажатларни аникладик. Акс эттирилган маълумотлардан фой-даланиб, "Харажат ва ишлаб чикариш" модели асосида экотуризм сохасининг ривожлантириш оралик махсулотлар ишлаб чикарувчи корхо-наларнинг иктисодий жихатдан фаоллашишини тахлил киламиз. Шартли равишда турар жой учун мулжалланган пировард махсулотлар йиFиндиси сифатида Y ларни белгилаймиз:

1 Y -Номерларнинг техник жихозланиши.

2 Y -Номерни мебель ва инвентарлар билан жихозланиши.

3 Y -Номерларни санитария-гигиеник жихозланиши.

4 Y - Умумий фойдаланиш учун санитария оъбектларини ташкил килиш.

2-методология буйича экотуристик худуднинг иктисодиётга билвосита таъминот занжирини аналитик иерархик жараён (АНР) модели чизмаси асосида ифода этдик.

Акс эттирилган модель экотуристик худудларни ташкил этилиши худуддаги кичик корхоналарнинг кластер асосида билвосита иктисодий фаоллашу-вини ифодалайди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 12(160)

4-жадвал. Оралик, мах,сулотлар туркуми

1 Y 2 Y 3 Y 4 Y

Шартли белги Номи Шартли белги Номи Шартли белги Номи Шартли белги Номи

X111 Ички сак-лагич ёки илгаклари булган эшиклар ва кулфлар X121 Мебель X131 Санитария жихозлари X141 Гигиена восита-лари

X112 Ёритиш восита-лари X122 Хар бир уринга чойшаблар X132 Гигиена жихозлари X142 Инвен-тарлар

X113 Совутгич X123 Деразадан тушадиган ёруFликдан сакловчи воситалар X133 Инвентар-лар

X114 Телевизор X124 Инвертар-лар

Бундан:

E1...n- Хом ашё ишлаб чикарувчи корхоналар

F1...n - Бутловчи кисм ишлаб чикарувчи корхоналар.

M1...n - Ярим тайёр махсулот ишлаб чикарувчи корхоналар

N1...n - бошкалар

Бу модель асосида куйидаги формулаларни ишлаб чикдик:

I1 Y+......+NY - пировард махсулотларнинг

йиFиндиси;

N Y = NIX1nn - оралик махсулотлар микдори;

X1nn =1 E1...n + I F,...n + I Mr..n + I Nr..n.

Экотуристик худудларни ривожлантириш худуддаги кичик ва урта корхоналарнинг кла-стерли ёндашув асосида фаоллашишини туризм-нинг иктисодиётга индуцион таъсирини аниклаш оркали тахлил килдик.

III. Индукцияли таъсирлар. Мехмонларга хизмат курсатиш учун ишлаб чикариш фаолияти кушимча харажатлар талаб килади: масалан, ресто-ранлар купрок овкат сотиб олишлари ва пиши-ришлари керак, оилавий мехмонхона купрок уй-рузрор буюмлари керак, транспорт компания-лари купрок бензин, ёкилри ва эхтиёт кисмлар ва бошкаларни сотиб олишлари керак. Яъни, таш-риф буюрувчиларнинг дастлабки харажатларига жавобан мехмонларнинг талабини кондириш учун зарур булган товар ва хизматларга булган кушимча таклифнинг ошиши кузатилади. Кушимча талабни кондириш, уз навбатида, ишлаб чикаришнинг турли омилларига кушимча таклиф занжирини

келтириб чикаради. Яъни агар индивидуал талаб ошганда экотуризм индустриясининг индукцияли таъсирини хисоблаб чикамиз.

Бунинг учун оилавий мехмонхонада туришни истаганларнинг талабининг 2 баробар ошиши 2 Y таъсирини тахлил киламиз.

Куйидаги регрессив холат юзага келади ва фор-мулаларда куйидагича ифодалаймиз.

N (2 Y) = N (Хш)+ N (X122) + X123...........+ N (X,2n);

N (Xnnn)= N (Ei...n) + N (F1..J+ N (M1J+ N (N,J.

Масалан, 628 та оилага оилавий мехмонхоналарда жойлаштириш талаби юзага келган.

628 та респондентларнинг оила аъзолари уртача 4 та деб олсак, туристлар сони 2512 тани ташкил килади. Демак, 2512 та туристга шартли равишда 2Y иктисодий билвосита таъсирини тахлил киладиган булсак, X121, X122, X123, X124 га шунча микдордаги махсулотга талаб юзага келади яъни шу товарларга талаб 4 баробар ошади. Уз навбатида E1...n, F1...n, M1...n, N1...n етказиб берувчи корхона фаолиятини фаоллашувига хам сабаб булади.

Индукцион таъсир натижасида талабнинг N даражага ошиши хар бир Y, X ва Z ларни ишлаб

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 12(160)

(AHP) - модели асосида экотуристик х,удуд таъминот занжири.

Турар жой харажатлари

чикарувчи корхоналарнинг товарларига булган талабнинг N даражасига ошишига сабаб булади.

Хулоса ва таклифлар.

Туризм иктисодиётга самарали ижобий таъсир этувчи сохалардан бири хисоблангани учун мамла-катимизнинг мухим стратегияси сифатида эътироф этилган. Юкоридаги тадкикот натижасида туFри ташкил килинган туристик тизим саноат корхона-ларини занжирли таъсири асосида фаоллашуви

даражасини курсатиб берган. Тадкикотимизда мисол тарикасида турар жой харажатларининг иктисодиётга билвосита ва индукцион таъсири тахлил килинган. Яратилган модель асосида бево-сита харажатларнинг хар бир турини билвосита ва индукцияси хисобини бахолашимиз мумкин. Натижада экотуризм хизматларини курсатишда катнашувчи пировард ва оралик махсулотлар ишлаб чикарувчи корхоналарнинг туркумини аниклашимиз мумкин.

Фойдаланилган адабиёт:

1. https://lex.uz/docs/4143188иManuel Alector Ribeiro "Women entrepreneurship orientation, networks and firm performance inthe tourism industry in resource-scarce contexts" Tourism Management 2021 .

2. https://doi.org/10.1016/j.tourman.2021.104343

3. Abebe Tufa Angessa "Community perceptions towards the impacts of ecotourism development in the central highlands of Ethiopia: the case of Lake Wanchi and its adjacent landscapes" Heliyon 2021 y https://doi.org/10.1016/j. eliyon.2022.e08924.

4. Dohar B "Social Entrepreneurship to Develop Ecotourism" Procedia Economics and Finance.2012 y https://doi.org/10.1016/S2212-5671 (12)00354-1 404 бет.

5. KnutFossgard "Dimensions in the nature-based tourism experiencescape: An explorative analysis" Journal of Outdoor Recreation and Tourism 2019 y https://doi.org/10.1016/j. jort.2019.04.001 3- бет

6. Suraj Kumar "Sustainable ecotourism development using SWOT and QSPM approach: A study on Rameswaram, Tamil Nadu" International Journal of Geoheritage and Parks.2020y https:// doi.org/10.1016/j.ijgeop.2020.06.001 191 бет. https://lex.uz/docs/-5947341?0NDATE=10.02.20 19&0NDATE2=01.04.2019&action=compare

7. Муминов Н.Г. Перспективы развития государственного управления в сфере туризма в Узбекистане // Экономика и финансы (Узбекистан), 2022 г, №5, С.2-10.

8. Холматжонов Ф.М., Муминов Н.Г. ИНСТИТУЦИОНАЛЬНАЯ ОСНОВА УПРАВЛЕНЧЕСКИХ МЕХАНИЗМОВ В РАЗВИТИИ ТУРИЗМА ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН. В сборнике: Перспективы современной науки и образования. Материалы всероссийско научно-практической конференции с международным участием. Отв. редактор А.А. Зарайский. Саратов, 2022. С. 76-84.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 12(160)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.