CC BY
21
УДК 312.42:616.379
DOI 10.53065/kaznmu.2022.65.53.050
Т.Б. Аманкулова, А.Ж. Молдакарызова, Г.А. Тусупбекова, М.К. Желдербаева, А.Ж. Мустафаева, М.Ж. Джунусова, А.К. Нургалиева
Эл-Фараби атындагы Казац ¥лттыц Университету Алматы, Казацстан С.Ж. Асфендияров атындагы Казац ¥лттыцмедицинаyHueepcumemi Алматы, Казацстан
ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬДЫ ЦАНТ ДИАБЕТ КЕЗ1НДЕ ЖАНУАРЛАР ОРГАНИЗМ1НДЕП БИОХИМИЯЛЫЦ ЖАFДАЙЫН БАFАЛАУ ЖЭНЕ ЗЕРТТЕУ Ж¥МЫС НЭТИЖЕЛЕР1Н
ОЦУ YРДIСIНЕ ЕНГ1ЗУ
ТYЙiн: Бул мацалада цант диабеттщ турлеруоныщ иммундыц жуйеге эcерi туралы эдеби шолу келтiрiлгенКазiргi тацда таралу жишт бойынша вте жогары кврсеткшке ие аурулардыщ бiрi - цант диабеть Кант дuабетi кезтде цандагы мащызды биохимиялыц кврсетюштердщ взгеруi органuзмдегi физиологиялыц жуйелерге керi эсерт тuгiзедi. Кант дuабетi кезтде физиологиялыцжуйелерден эндокриндкжуйе мен иммундыцжуйенщ функциялары твмендейдь Эндокриндк жyйедегi гормондар бiр-бiрiмен тыгыз байланыста болгандыцтан, цант дuабетi кезтде инсулин гормоныныщ дурыс бвлтбеутен зат алмасу царцындылыгы твмендейдь Кант дuабетi кезтде цолданылатын фармакологиялыц препараттар цант диабеттщ жЫтелуте байланысты жэне цурамы жагынан организм мушелерте токcuндi эсер етуi мумкт. Сол cебептi цазiргi тащда цант дuабетi кезтде цандагы глюкоза мвлшерт твмендететт жэне иммундыц жуйеге тuiмдi эсер ететт, цурамы жагынан табиги, токсиндыт твмен биологиялыц белcендi цосылыстардыщ эсерт зерттеу медицинадагы взектi мэселелердщ бiрi.
Кант дuабетiндегi биологиялыц белcендi цоспаларды цолдану тэжiрuбеci олардыщ бiрден ек багытта жогары тишдшк кврсететтт кврсетедг. дэрумендер мен минералдардыщ жеткпеушшгт толтырады; олар цантты цолайлы шектерде устауга мумктдк бере отырып, тамацтануды реттеуге мумюндк бередь Биологиялыц белcендi цоспаларды цолданудыщ эcерi олардыщ метаболuзмдi цалыпца келтiру, салмацты тузету (бул эйресе 2 тuптi цант дuабетiмен байланысты), сондай-ац уйцы безi жасушаларыныщ секреторлыц белсендшгт арттыру цабыетте байланысты. Сонымен цатар, биологиялыц белcендi цосылыстар кyштi антиоксиданттыц цасиеттерге ие жэне холестеринду бос май цышцылдарын, трuглuцерuдтердi твмендетуге квмектеседь
Tyürndi свздер: цант диабету HbAlC, инсулин, иммунитет,Т-лимфоциттер, биологиялыц белcендi цосылыс, Лангерганс аралшыцтары, уйцы безу в-жасушалары.
Т. Б. Аманкулова , А. Ж. Молдакарызова, Г.А.Тусупбекова, М.К. Желдербаева, А.Ж. Мустафаева, М.Ж. Джунусова, А.К. Нургалиева
Казахский национальный университет имени аль-Фараби Алматы, Казахстан Казахский Национальный медицинский университет имени С.Д. Асфендиярова
Алматы, Казахстан
ОЦЕНКА БИОХИМИЧЕСКОГО СОСТОЯНИЯ ОРГАНИЗМА ЖИВОТНЫХ ПРИ ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬНОМ САХАРНОМ ДИАБЕТЕ И ВНЕДРЕНИЕ РЕЗУЛЬТАТОВ ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКОЙ РАБОТЫ В УЧЕБНЫЙ ПРОЦЕСС
Резюме. В данной статье представлен литературный обзор видов сахарного диабета,его влияния на иммунную систему, одним из заболеваний, который на сегодняшний день имеет очень высокий показатель по частоте распространения, является сахарный диабет. При сахарном диабете изменение важных биохимических показателей в крови негативно сказывается на физиологических системах организма. При сахарном диабете снижаются функции эндокринной системы и иммунной системы от физиологических. Поскольку гормоны в эндокринной системе находятся в тесном контакте друг с другом, интенсивность обмена веществ снижается из-за неправильного распределения гормона инсулина при диабете. Фармакологические препараты, применяемые при сахарном диабете, зависят от классификации сахарного диабета и по составу могут оказывать токсическое воздействие на органы организма. Поэтому в настоящее время изучение влияния природных, малотоксичных по составу биологически активных соединений, снижающих содержание глюкозы в крови и эффективно влияющих на иммунную систему при сахарном диабете, является одной из актуальным проблем в медицине.
Опыт применения биологически активных добавок при сахарном диабете показывает, что они демонстрируют высокую эффективность сразу в двух направлениях: восполняют недостаток витаминов и минералов; позволяют регулировать питание, позволяя удерживать сахар в приемлемых пределах. Эффект от применения биологически активных добавок обусловлен их способностью нормализовать обмен веществ, скорректировать вес (особенно это связано с диабетом 2 типа), а также повысить секреторную активность клеток поджелудочной железы. Кроме того, биологически активные соединения обладают мощными антиоксидантными свойствами и помогают снизить уровень холестерина, свободных жирных кислот, триглицеридов.
Ключевые слова: сахарный диабет, HbAlC, инсулин, иммунитет, Т-лимфоциты, биологически активное соединение, островки Лангерганса, поджелудочная железа, в-клетки.
T. B., Amankulova, A. Zh.Moldakaryzova, G.A.Tussupbekova, M.K. Zhelderbaeva, A.Zh. Mustafaeva, M.Zh. Dzhunusova, A.K. Nurgaliyeva
al-Farabi Kazakh National University, Kazakhstan Almaty, Kazakhstan Asfendiyarov Kazakh National Medical University Almaty, Kazakhstan
ASSESSMENT OF THE BIOCHEMICAL STATE OF THE ANIMAL ORGANISM IN EXPERIMENTAL DIABETES MELLITUS AND IMPLEMENTATION OF THE RESULTS OF RESEARCH WORK IN THE EDUCATIONAL PROCESS
Resume. This article presents a literary review of the types of diabetes mellitus, its effect on the immune system, one of the diseases that currently has a very high prevalence rate is diabetes mellitus. In diabetes mellitus, changes in important biochemical parameters in the blood negatively affect the physiological systems of the body. In diabetes mellitus, the functions of the endocrine system and the immune system decrease from physiological ones. Since hormones in the endocrine system are in close contact with each other, the intensity of metabolism decreases due to the improper distribution of the hormone insulin in diabetes. Pharmacological drugs used in diabetes mellitus depend on the classification of diabetes mellitus and by composition can have a toxic effect on the organs of the body. Therefore, at present, the study of the influence of natural, low-toxic biologically active compounds that reduce blood glucose and effectively affect the immune system in diabetes mellitus is one of the urgent problems in medicine.
The experience of using biologically active additives in diabetes mellitus shows that they demonstrate high efficiency in two directions at once: they make up for the lack of vitamins and minerals; they allow you to regulate nutrition, allowing you to keep sugar within acceptable limits. The effect of the use of biologically active additives is due to their ability to normalize metabolism, adjust weight (especially associated with type 2 diabetes), as well as increase the secretory activity of pancreatic cells. In addition, biologically active compounds have powerful antioxidant properties and help reduce cholesterol, free fatty acids, and triglycerides. Keywords: diabetes mellitus, HbAlc, insulin, immunity, T-lymphocytes, biologically active compound, islets of Langerhans, pancreas, fi-cells.
бзектыт: Кдз1рп тацда таралу жишп бойынша ете жогары керсетюшке ие аурулардыц бiрi - ;ант диабета Кант диабет кезшде ;андагы мацызды биохимиялы; керсеткштердщ езгеруi организмдеп физиологиялы; жуйелерге керi эсерш типзедь Кант диабет кезшде физиологиялы; жуйелерден эндокриндж жуйе мен иммунды; жуйенщ функциялары темендейдь Эндокриндж жуйедеп гормондар бiр-бiрiмен тыгыз байланыста болгандьщтан, ;ант диабет кезшде инсулин гормоныныц дурыс белшбеушен зат алмасу каркындылыгы темендейдь Кант диабет кезшде колданылатын фармакологиялы; препараттар кант диабетшщ жжтелуше байланысты жэне курамы жагынан организм мушелерше токсиндi эсер етуi мумкш. Сол себепт к^рп танда ;ант диабет кезшде кандагы глюкоза мелшерш темендететш жэне иммунды; жуйеге тиiмдi эсер ететш, курамы жагынан табиги, токсиндшп темен биологиялы; белсендi косылыстардын, эсерш зерттеу медицинадагы езект мэселелердщ бiрi.
Зерттеу мацсаты: Тэжiрибелiк ;ант диабет туындаган зертханалы; а; егеукуйрык;тардын, ;анындагы глюкоза, , инсулин жэне лимфа мен ;ан плазмасындагы жалпы белок мелшерiн, ба;ылау тобы егеу;уйры;тары жэне тэжiрибелiк диабет кезiнде биологиялы; белсендi ;осылыс, ;ара зере майын ;абылдаган егеу;уйры;тармен салыстырып, аны;тау. Зерттеу жумыстары Адам жэне жануарлар физиологиясы институтыныц зертханасында жасалды. Тэжiрибеде саны 30, жынысы еркек, 6 айлы;, салмагы 200-250 г зертханалы; а; егеукуйрык;тардын, ;анынын биохимиялы; керсеткiштерi зерттелдь Биологиялы; белсендi ;осылыс ретiнде ;ара зере майы алынды.
Кант диабетi полигендiк ауру болып табылады, оныц патогенезiнде ту;ым ;уалайтын жэне сырт;ы экологиялы; факторларга да мацызды орын берiледi. Кант диабетшщ таралуы мен аурушацдыгы арта
тусуде жэне ДД¥ сарапшыларыныц на;тыланган деректерi бойынша 2025 жылга ;арай элемде ;ант диабетiмен ауыратын 380 миллионнан астам нау;ас болады.
ДД¥ аны;тамасы бойынша ;ант диабетi (;ант диабет) - бул созылмалы гипергликемиямен сипатталатын метаболикалы; (метаболикалы;) аурулар тобы, бул инсулин секрециясынын бузылуыныц, инсулиннщ немесе осы ею фактордыц эсерiнен болады.
Кант диабетшщ болуыныц негiзгi жэне объективт белгiсi болып табылатын созылмалы гипергликемия бiрнеше биохимиялы; процестердщ басталуымен жузеге асырылады, оларга мыналар жатады: тотыгу стрессi , гликацияныц соцгы ешмдершщ шамадан тыс ;алыптасуы жэне липопротеиндердщ алмасуыныц бузылуы.
Кант диабетiндегi гомеостаздыц бузылуы метаболикалы; процестердщ мацызды
;атысушылары болып табылатын
микроэлементтердщ алмасуында да ЖYредi. ¥лпалардын, инсулиннщ шамадан тыс эсерiне сезiмталдыFынын, темендеуi жэне/немесе оныц секреция процестершщ тежелуi организмнщ езгерген iшкi жагдайларга бешмделушщ керiнiсi ретiнде ;арастырылуы MYмкiн.
Соцгы жылдары зерттеушшердщ назарын бiркатар табиги заттардыц адаптогендiк касиеттерi ;ызы;тырады. Адаптогендерге организмнщ сырт;ы жэне iшкi ;олайсыз экологиялы; факторларга ;арсы туру ;абшетш ынталандыратын табиги (негiзiнен еамдж) биологиялы; белсендi заттар кiредi . БYгiнгi тацда эртYрлi жагдайларда адам агзасыныц бейiмделу MYMкiндiктерiн арттыру Yшiн осындай ;уралдарды табу мэселесi элi де етюр болып отыр. Кант диабет гетерогендi ауру болып саналады.Кант диабетшщ 2 непзп TYрi бар:1 тип жэне 2 тип.Олар бiркатар ерекшелжтермен ерекшеленедi.
Соцгы онжылдьщта 2 жасында ;ант диабетiмен ауырудыц есу тенденциясы бай;алды. Егер бурын ауру непзшен 45-50 жаста тiркелген болса, - 30 жастан юш^ тiптi балалар мен жасеспiрiмдер топтарында кездеседi. Жастардагы семiзджтщ, физикалы; белсендшжтщ таралуын ескере отырып, ;ант диабетшщ 2 типшщ даму ;аут бiрнеше есе артады, бул сезсiз микро жэне макро - тамырлы ас;ынулардыц ерте дамуына, нэтижесiнде ецбекке ;абшеттшктщ темендеуiне жэне Yлкен экономикалы; шыгындарга экеледi. ДД¥ сарапшыларыныц пiкiрiнше, ;ант диабетшщ дамуына салыстырмалы инсулин тапшылыгы бар басым инсулинге тезiмдiлiк немесе инсулинге тезiмдiлiгi бар немесе онсыз секреторлы; а;ау себеп болуы MYMкiн.
Кант диабетшщ инсулинге тэуелдi туршщ дамуындагы бастап;ы сэт-бул уй;ы безшщ эндокриндiк жасушаларыныц жаппай жойылуы (Лангерганс аралшы;тары) жэне нэтижесiнде ;андагы инсулин децгешнщ KYрт темендеуi. ¥й;ы безшщ эндокриндж жасушаларыныц жаппай елiмi вирусты; инфекциялар, онкологиялы; аурулар, панкреатит, уй;ы безшщ уытты за;ымдануы, стресс жагдайлары, иммунды; ЖYЙенщ жасушалары антиденелер шыгаратын эртYрлi аутоиммунды; аурулар жагдайында орын алуы MYMкiн (уй;ы безшщ 3 жасушасы оларды бузады. Кант диабетшщ бул TYрi балалар мен жас адамдарга (40 жас;а дешн) тэн. Адамдарда бул ауру кебшесе генетикалы; аньщталган жэне 6-шы хромосомада орналас;ан бiркатар гендердщ а;ауларына байланысты. Бул а;аулар агзаныц уй;ы безшщ жасушаларына аутоиммунды; агрессиясына бейiмдiлiктi ;алыптастырады жэне Р жасушаларыныц ;алпына келу ;абшетше терiс эсер етедi.
Кант диабет белгшершщ ай;ындылыгын багалау Yшiн глюкоза жэне гликозилденген (гликозилденген) гемоглобин керсеткштершщ мэнi, жануарлардыц дене салмагыныц динамикасы, полиурияныц, полидипсияныц, полифагияныц
ай;ындылыгы,;озгалыс белсендшгшщ темендеуi, трофикалы; за;ымдану белгшершщ болуы багаланады. Кантты темендететiн (диабетке ;арсы) препараттарды немесе медициналы;
технологияларды ;олдану кезiнде ;ант диабетшщ ай;ындылыгынын 20 жэне одан да кеп баллга темендеуi мацызды болып саналады. Кант диабетi иммунды; ЖYЙеге тiкелей эсер ететiн аурулардыц бiрi. Кант диабетi кезiнде иммунды; ЖYЙенiн элсiреуi бай;алады.Диабетпен
ауыратындардыц тамырлары мен iшкi MYшелерiне эртYрлi аурулар он есе жш эсер етедь Мундай нау;астар гипертонияга, атеросклерозга, майлы гепатозга, зэр жэне ет тас ауруына кебiрек бейiм. МYMкiн болатын ас;ынулардыц алдын алу Yшiн патологияныц алдын-алуга кеп кецш белiп, агзацызды пайдалы ;оректж заттармен Yнемi устап туру керек. Кант диабетшдеп биологиялы; белсендi ;оспаларды ;олдану тэжiрибесi олардыц бiрден екi багытта жогары тшмдшж керсететiнiн керсетедi: дэрумендер мен минералдардыц жетiспеушiлiгiн толтырады; олар ;антты ;олайлы шектерде устауга MYMкiндiк бере отырып, тама;тануды реттеуге MYMкiндiк бередi. Биологиялы; белсендi ;оспаларды ;олданудыц эсерi олардыц метаболизмдi ;алып;а келтiру, салма;ты TYзету (бул эсiресе 2 типтi ;ант диабетiмен байланысты), сондай-а; уй;ы безi
жасушаларыныц секреторлы; белсендiлiгiн арттыру ;абшетше байланысты. Сонымен ;атар, Биологиялы; белсендi KYштi антиоксидантты; ;асиеттерге ие жэне холестериндi, бос май ;ыш;ылдарын, триглицеридтердi темендетуге кемектеседь Кантты темендететiн эсерге шеп препараттарыныц тобы ие: женьшень, элеутерококк, Алтын тамыр, заманиха. Алайда, артериялы; гипертензиясы бар пациенттерге бул препараттарды ;ан ;ысымын ба;ылай отырып, са;ты;пен ;абылдау керек. Кебiнесе ;андагы ;антты темендету Yшiн ;олданылады:
• кэдiмгi кекжидек (жапыра;тары мен жидектершщ отвары);
• жацга; жапыра;тары;
• TYЙежапырак тамыры;
• цикорий тамыры;
• шепт далалы; ;ыры;буын;
• сацырау ;ала;ай;
• ;ара жидек ГYлдерi;
• TYЙiншек шеб^
• бурша; жапыра;тары;
• жалбыз жапыра;тары.
Кекжидектщ жапыра;тары мен жемiстерiнде инулин бар, ол ;ант диабетшщ жецш TYрiмен ^реседь Кант диабетшщ дамуымен емдеу Yшiн кекжидек есiндiлерi ;олданылады, олардан инфузия, шай, отвар дайындалады. Кекжидек сыгындысы глюкоза децгешн тецестiредi жэне оны белгiлi бiр уа;ыт iшiнде ру;сат етiлген шектерде са;тайды. Жабайы ;улпынайдыц жемiстерi мен жапыра;тарында инсулин тэрiздi жэне гормонга у;сас заттар бар. Олар реттеп, ;андагы ;анттыц ;урамын жа;сартады жэне жалпы кецш-^ш болмайтынын айтты.
Жацга; жапыра;тары кебiнесе II типтi ;ант диабетiнде жэне патологияныц дамуыныц бастап;ы кезецдершде ;олданылады. Олардыц ;урамында С, В1, Р витаминдерi бар; таниндер компоненттер^ май ;ыш;ылдары, ¥шпа. Биологиялы; белсендi заттар ;андагы глюкоза децгешн ;алып;а келтiредi жэне тамырлы спазмды бейтараптайды. Туйежапыра; тамырында кемiрсулардыц метаболизмi мен TYрленуiне пайдалы эсер ететш арктин жэне арктигенин гликозидтерi бар. Сонымен ;атар, зауытта инулин полисахаридi бар. Ол плазмадагы ;ант концентрациясын реттейдi, оныц керсеткшш темендетедi.
Кала;айдыц эрекетi ;андагы глюкозаны азайтуга емес, ;ант диабетiмен ауыратын органдардыц ;алыпты жумысын са;тауга багытталган. Кала;ай жапыра;тарындагы Натрий инсулин ендiрiсiн ынталандырады жэне метаболизм процестерiне белсендi ;атысады; магний — инсулин секрециясын жэне оныц жасушалармен сiцуiн ^шейтед^ РР дэруменi — ;андагы ;антты реттеуге жауап бередi; В дэрумеш магниймен бiрге инсулиннiц сiцуiн жа;сартады жэне ;антты темендететiн дэрiлердiц дозасын азайтуга кемектеседi.
1-шi жэне типтегi ;ант диабетiнде ;олданылатын ;оспалардыц ;урамына кебiнесе кемiрсулар алмасуына тжелей эсер ететiн бiрнеше дэрумендер мен минералдар юредь Бул элементтердiц эр;айсысы организм Yшiн ете мацызды:
• Альфа-липой ;ыш;ылы жэне гамма-липой ;ыш;ылы. Бул екi зат диабетпен ауыратын адамдарга
диабеттж нейропатияны жецуге кeмектеседi, ягни жуйке уштарын за;ымданудан ;оргайды.
• Биотин. Ол организмдеп инсулинмен бiрге жумыс iстейдi жэне Глюкокиназа ферментшщ белсендiлiгiн дербес арттырады. Глюкокиназа глюкозаны жоюдын бiрiншi кезецше жауап бередi, сонды;тан дененщ ;алыпты жумысыныц мацызды курамдас белт болып табылады. Глюкокиназа тек бауырда кездеседi, ал ;ант диабетiмен ауыратын нау;астарда оныц концентрациясы ете темен болуы MYMкiн. Биотин ;оспалары диабетпен ауыратындар Yшiн глюкоза децгешне айтарлы;тай эсер етуi MYмкiн.
• Карнитин. Дене энергияны eндiруде майды дурыс пайдалану Yшiн ;ажет. К^ант диабе^мен ауыратын, карнитин алатын адамдар оны жа;сы ;абылдайды, ;андагы холестерин мен триглицеридтердщ децгеш тeмендеуi MYмкiн. Карнитин агзадагы май ;ыш;ылдарын ыдыратуга кeмектеседi жэне ацил ;алды;тарын байланыстырады. Осы себептерге байланысты ол диабеттж кетоацидоздыц алдын алады.
• Коэнзим Q10. Организмде табиги TYPДе пайда болатын жэне кeмiрсулар алмасуына ;атысатын ;осылыс. Q10 коэнзимш ;олданатын клиникалы; зерттеулер ;оспалар ;андагы ;антты едэуiр тeмендететiнiн гарсетедь Коэнзим Q10 сонымен ;атар ;анды оттегiмен ;аны;тырады жэне диабеттiк ретинопатияныц кейбiр жагдайларында кeмектеседi.
• Инозит. Бул дененщ кейбiр негiзгi процестершщ мацызды бeлiгi, онын iшiнде жасуша мембраналарыныц денсаулыгы жэне ;андагы холестерин децгеш. Сонымен ;атар, инозит диабеттж нейропатияныц салдарын жоюга кeмектеседi.
• Марганец. Марганец тапшылыгы диабетпен ауыратындарда жиi кездеседi. Кейбiр галымдар бул диабеттщ себебi деп санайды. Марганец организмдеп ферменттердщ глюкоза алмасуын реттейтш негiзгi факторы болуы MYмкiн.
• Калий. Инсулиндi агзага енгiзу жэне гаптеген диабетиктер ;олданатын емдеу режимi калий жетiспеушiлiгiн тудыруы MYMкiн. Диетаны TYзету ар;ылы диабетпен ауыратын нау;астар инсулинге сезiмталды;ты (II типтi ;ант диабетiне жатады) жэне оныц тшмдшгш жа;сарта алады
• Ванадий. Ванадий ;оспалары инсулинге сезiмталдык;тыц шамалы жогарылауына экелуi MYMкiн, сонды;тан ;ант диабе^мен ауыратын нау;астарга ;андагы ;антты ба;ылау Yшiн ;ажет инсулин мeлшерiн азайтуга MYMкiндiк бередi. Жануарлар мен адамдарга ЖYргiзiлген зерттеулер ванадий децгеш мен ;андагы глюкозаныц ;алыпты децгеш арасындагы байланысты дэлелдедi.
• В6 Дэрумеш. Нейропатия-;андагы ;анттыц жогары болуына байланысты ЖYЙке ЖYЙесiне ;атты за;ым кел^ру, пиридоксин деп те аталатын В6 дэруменi жетiспеушiлiгiмен байланысты болуы MYMкiн. Витамин глюкозага сезiмталды;ты жа;сарта алады, эаресе гестациялы; ;ант диабетiмен ауыратын адамдарда (жуктшк кезiнде пайда болатын ;ант диабетi). В6 дэруменi ;ант диабетiмен байланысты ас;ынулардыц алдын алуда да мацызды рeл ат;арады.
• В12 Дэрумеш. Диабеттж нейропатияны емдеуде мацызды рeл ат;аруы MYMкiн. В 12 витаминшщ болуы ЖYЙке жасушаларыныц дурыс жумыс iстеуi Yшiн ;ажет. Тeтенше жагдайларда жетiспеушiлiктi толтыру
жэне нервтердi ;оргау Yшiн B12 инъекция курсынан eту керек.
Зерттеу материалдары мен эдiстерi. Зерттеу объектiлерi ретшде салмагы 180-250 г зертханалы; егеукуйрьщтар алынды.
Гематологиялы; зерттеулер-бул ;ан элементтершщ сапалы; жэне санды; курамын зерттеуге багытталган диагностикалы; эдiстердiц жиынтыгы. Клиникалы; тексерумен бiрге органдарда, тiндерде жэне ЖYЙелерде жасырын патологиялы; eзгерiстердiц жалпы жай-KYЙiн жэне болуын аны;тауга MYMкiндiк бередi. Ауруларды диагностикалау, терапиялы; жэне профилактикалы; шараларды ба;ылау. Гематологиялы; зерттеулер ràiM^ мыналар кiредi:
• клиникалы; (жалпы) ;ан талдауы;
• эритроциттердщ шeгу жылдамдыгын орнату (ESR);
• ;андагы ретикулоциттер санын есептеу.
Миелограмма^йек кемiгi пунктаты жагындысыныц микроскопиясыныц нэтижеа. Гематологияльщ зерттеуге KipeTiH талдаулар
1. Клиникалы; ;ан анализi-ец кeп тагайындалган, жасушалардыц жалпы саны туралы мэлiметтер алуга MYMкiндiк бередi. Гимоглобин децгешн, ;ызыл ;ан клеткаларыныц кeрсеткiштерiн, тромбоциттер кeлемi туралы мэлiметтердi, лейкоциттердiц эртYрлi формаларыныц пайызын бiлiп, олардыц тундыру жылдамдыгын аны;тацыз. Кeптеген аурулар Yшiн терапияны диагностикалау жэне ба;ылау Yшiн тагайындалады. Кдн ауруларында бул талдаудыц нэтижелерi Yлкен рeл ат;арады. Бул анемияныц болуын аны;тауга MYMкiндiк бередi (темiр тапшылыгы, созылмалы, сидеробластикалы; талассемия), сондай-а; тромбоцитопения, лейкопения, полицитемия, тромбоцитоз, лейкоцитоз. Зерттеу толыгымен автоматтандырылган. Нэтижелер 20-дан астам деректердi ;амтитын кесте TYрiнде ;алыптасады. Бул кeптеген ауруларды диагностикалау Yшiн егжей-тегжейлi жауаптар алуга MYMкiндiк бередi.
2. Эритроциттердiц тундыру жылдамдыгы-бул агрегация дэрежесiн, жасушалардыц бiр-бiрiмен байланысын зерттеуге багытталган зерттеу. Инфекциялы;-;абыну процестерiн, онкологиялы; ауруларды, эндокриндiк бузылуларды аны;тауга MYмкiндiк бередi. Ол сондай-а; ОАК жэне лейкоциттiк формуламен бiрге аурудыц емделуiн жэне агымын ба;ылау Yшiн ЖYргiзiледi.
3. Ретикулоциттердi зерттеу-бул абсолютт TYPДе жэне пайызбен санды; есептеу, ретикулоциттердiц жетiлуiн жэне олардагы гемоглобиннiц Yлесiн аны;тау. Химиотерапиядан кешн, CYЙек кемiгiн трансплантациялаудан кейiн, анемия, темiр тапшылыгы, фолий ;ыш;ылыныц жетгспеушшп, онкология жэне бас;а жагдайларда ба;ылау Yшiн тагайындалады.
4. СYЙек кемтн зерттеу жэне миелограмманы есептеу (трепанобиопсия) - бул гемопоэз ЖYЙесiнiц ^шн жэне неоплазмалар болган кезде CYЙек кемiгiнiц за;ымдану дэрежесiн аны;тау эдiсi. Миелограмма-бул CYЙек кемiгi жасушаларыныц санды; жэне сапалы; ;урамын талдау. Талдау ею бeлiктен турады, алдымен жасушалы; (нормага сэйкестiк), мономорфты немесе полиморфты, мегакариоциттердiц саны, рак клеткаларыныц болуы зерттеледь Содан кейiн биоматериал иммерсиялы; объектив астында
зерттелед^ нэтижеш пайызбен керсете отырып, жасушалардыц барлы; TYрлерi есептеледi. Трепанобиопсия ;осымша зерттеу ретшде тагайындалады, егер бас;а талдаулардыц деректерi бойынша аурудыц керiнiсi туралы на;ты жауап алынбаса. Миелограмманы тромбоцитопения, лейкоцитопения, анемия, панцитопения жэне бас;а да TYсiнiксiз патологиялар кезiнде ЖYргiзедi. Биохимиялы; эдiс - метаболикалы; бузылуы себеп TYрлi аурулардыц негiзгi диагностикалау эд^терш биохимия негiзгi эдiсi. Ол талдау бул эд^ осы бапта тал;ыланатын болады табылады. Биохимиялы; диагностикалы; талдау объектiлерi болып табылады:
• ;ан;
• несеп;
• тер жэне бас;а да дене суйы;ты;тары;
• мата;
• жасушалар.
Биохимиялы; зерттеу эдiсi, фермент белсендшпн аны;тау эр TYрлi дене суйы;тары зат алмасу енiмдерiн мазмуны, сондай-а; ту;ым ;уалаушылы; факторларга байланысты болып табылады метаболизм бузушылы;тарды, аны;тау Yшiн MYMкiндiк бередi.
Ец алдымен, агзацыздагы глюкоза мен холестерин децгешн Yнемi тексерiп, ба;ылау мацызды.
1. Глюкоза. Кандагы ;ант децгейiн керсетедь ДYниежYзiлiк денсаулы; са;тау уйымы (ДДС¥) ;ант диабетi проблемасыныц Yлкен келемш атап етедi: "заманауи технологияныц тэтт ирониясы". БYгiнгi тацда ;ант диабетшен кебiрек адамдар зардап шегедi, ал бул туралы бэрi бiлмейдi. Кант диабет кездейсо; табылуы MYMкiн. Емдеу ЖYргiзiлген жо;, емiр салты езгерген жо; нау;ас жай бiлмедi. Кейде ол айлар мен жылдарга созылады.
Эдетте глюкоза керсеткiшi 3,5 - тен 6-га дейiн. Бул дене глюкозаны жа;сы сiцiредi, бул дене жасушалары Yшiн негiзгi энергия кезi жэне ми мен ЖYЙке ЖYЙесi Yшiн жалгыз.
Нормалар эр на;ты зертханада ;олданылатын реактивтер мен жабды;тарга байланысты езгередi. Сонды;тан нэтижелердi TYсiндiру кезiнде талдау ЖYргiзiлген зертханада ;абылданган стандарттарды ;олдану ;ажет. Сондай-а; елшем бiрлiктерiне назар аудару керек.
Бiрак егер аш ;арынга глюкоза керсетк^ 6,5 жэне одан жогары болса, онда абай болу керек. Дэртерге уа;тылы бару керек. (Тама;танганнан кешн ;андагы глюкоза децгейi 2 есе артады, сонды;тан ;анды аш ;арынга тапсыру мацызды).
2. Холестерин. Бул керсеткш нормада 5,2-ден аспауы тшс. Бiрнеше ондаган жыл бурын проблема болып саналмаган ;андагы жогары холестерин кепшiлiктi алацдатады. Инфаркт пен инсульт емiрге экеледi, ал олардыц жартысыныц себебi ;ан тамырларыныц атеросклерозы болып табылады, бул ез кезегшде ерлер мен эйелдерде жогары холестериннщ салдары болып табылады. Дэл "жалпы" холестериннiц керсеткiшi ездiгiнен керсетiлмейдi, сонды;тан егер ол жогарыласа, дэрiгер холестерин фракцияларын, ягни ;андагы "жаман" (темен тыгыздьщтагы липопротеид) жэне "жа;сы" (жогары тыгызды;тагы липопротеид ) холестериннiц ;атынасын керсететiн ;осымша сына;тар тагайындайды.
Кандагы холестериннiц жогарылауы ;ан тамырлары ;абыргаларыныц атеросклеротикалы;
за;ымдануыныц дамуына ы;пал етедi жэне стенокардия (жYректiц ишемиялы; ауруы) жэне миокард инфаркта, церебральды инсульт жэне Yзiк-Yзiк а^а;™; сия;ты ауыр ЖYрек-кан тамырлары ауруларыныц даму ;аушшц факторларыныц бiрi болып табылады.
Холестериндi темендетуге кемектеседi физикалы; белсендiлiк, диетада транс майлары бар тагамдардыц болмауы, темен кемiрсулар диетасына ру;сат етiлген тагамдарда талшы;ты ;олдану, тецiз балы;тарын диетага аптасына кемiнде 2 рет ;осу, темекi шегу мен алкогольден бас тарту.
Тура;ты медициналы; тексерулердiц мацыздылыгын атап еткен жен, ейткенi кептеген ауруларды бастап;ы кезецде емдеу элде;айда оцай, егер адам элi ештеце мазаламаса. Есщзде болсын: жогары холестериннен туындаган ас;ынулар ;айтымсыз жэне емдеу бар проблемаларды жоймайды, тек жацаларыныц дамуына жол бермейдi.
3. Жалпы Билирубин. Билирубинге биохимиялы; ;ан анализ^ бауыр аурулары, эритроциттердiц бузылуы, ет агуыныц бузылуы жэне ет жолдарыныц аурулары, кездiц жэне терiнiц саргаюы. Бул керсеткiш дэрiгерге адамныц бауыр ;алай жумыс iстейтiнi туралы TYсiнiк бередi.
Билирубин-бул ет пигментi, кейбiр заттардыц, соныц iшiнде гемоглобиннiц ыдырауы кезiнде пайда болатын зат. Организм гемоглобиннен темiрдi ;айта ;олданады, бiрак; KYPДелi биохимиялы; процестерден кейiн молекуланыц а;уыз белiгi билирубинге айналады.
Норма бойынша керсетюш 5 - тен 21-ге дейiн. Егер билирубин кетершетш болса, онда дэрiгерге ;аралган жен, ол исключил желчекаменную ауруы, гепатит, жу;палы жецшс бауыр. Кебiнесе билирубиннщ жогарылауы А гепатитiн (Боткин ауруы, саргаю) керсетуi MYMкiн. Бул аурудыц есуi эдетте KYзде болады.
4. АЛТ, АлАТ, аланинаминотрансфераза жэне АСТ, АсАТ, аспартатаминотрансфераза. Муныц бэрiн бiр термин деп атауга болады - "трансминазалар". Аланинаминотрансфераза (алт, немесе АлАТ) -бауырга арналган маркерлiк ферменттер. Аспартатаминотрансфераза (аст немесе АсАТ) -миокард;а арналган маркерлiк ферменттер. Кандагы аланинаминотрансфераза ферментiнiц мелшерi литрге бiрлiкпен елшенедi. Дэрiгер АЛТ-АСТ ;атынасына ;арап, ;орытынды жасайды. Диагностикалы; ма;саттар Yшiн АсАТ жэне АлАТ ;ан керсеткштершщ езгеру фактiсi гана емес, сонымен ;атар олардыц жогарылау немесе темендеу дэрежеа, сондай-а; ферменттер саныныц бiр-бiрiне ;атынасы мацызды. Мысалы:
Миокард инфаркта талдауда екi керсеткiштiц (АСТ жэне АЛТ) 1,5-5 есе артуымен дэлелденедь Егер АСТ/АЛТ ;атынасы 0,55-0,65 шепнде болса, вирусты; гепатиттi болжауга болады.
5. Жалпы а;уыз. Кандагы жалпы а;уыз-бул ;андагы барлы; а;уыз фракцияларыныц жалпы саны. Ересектердегi ;андагы а;уыздыц жалпы мелшерi 65-тен 85 г/л-ге дешн.
Жалпы а;уыз альбумин, фибриноген жэне терт глобулин фракцияларынан турады (альфа1, альфа 2, бета жэне гамма глобулиндерЦ. Плазмадагы а;уыз децгейi бауыр, бYЙрек, уй;ы безi сия;ты органдардыц жагдайын багалауга, кемiрсулар, липидтер немесе
акуыз алмасуындагы бузылуларды аны;тауга, микроэлементтердiц жетiспеушiлiгiн аныщтауга жэне т. б. MYMкiндiк бередь
Несепнэр мен креатинин бYЙректiц ;ызмет туралы айтады:
6. Несепнэр. Креатинин. БYЙрек жумысыныц кeрсеткiштерi болып табылады. Несепнэр анализi эдетте ;андагы креатинин децгешне арналган тестпен бiрге тагайындалады. БYЙрек функциясын бiр;атар жагдайларда багалау Yшiн (креатинин тестiмен бiрге). БYЙрек ауруын диагностикалау жэне созылмалы немесе жедел бYЙрек жеткiлiксiздiгi бар пациенттердщ жагдайын тексеру.
Эдетте, 2,2-7,3 ммоль /л мочевинаныц ;алыпты децгейi болып саналады жэне одан жогары немесе тeмен кез-келген мэн денеде белгш бiр аномалия бар екенiн бквдред^ сонды;тан мочевина децгейiнiц eзгеру себебше назар аудару керек. Креатинин-булшы;ет жумысы кезiнде пайда болатын химиялы; ;алды;тар. Оныц жогарылауына акуыздыц кeп мeлшерi немесе бауыр патологиясы эсер етедь Креатинин децгейi KYшейтiлген жаттыгулардан немесе сульфаметоксазол, триметоприм немесе химиотерапиялы; препараттар (мысалы, спортты; ;оспалар) сия;ты белгш бiр препараттарды ;олдану ар;ылы уа;ытша жогарылауы MYMкiн. Бас;а себептерге ;ант диабетi, жогары ;ан ;ысымы немесе ;ал;анша безiнiц ауруы сия;ты жагдайлар жатады.
7. Темiр. Сондай-а;, Yнемi тексерiп отыру керек. Темiр-организмдеп мацызды микроэлементтердiц бiрi. Ол эритроциттердщ гемоглобиншщ ;урамына кiредi жэне осылайша оттегiнiц берiлуiне ;атысады. Кандагы Темiрдiц ;алыпты мeлшерi-бул организм толы; жумыс ютей алады. Егер гемоглобин тeмен болса, бул мiндеттi TYPДе дэр^ермен кецесiп, ;ажетп зерттеулер ЖYргiзуге MYMкiндiк бередi. Темiр децгейiнiц тeмендеуiнiц типтж себептерi деп атауга болады:
• дурыс емес диета;
• ;анныц гап жогалуы;
• Темiрдiц сщушщ бузылуы;
• микроэлементке жогары ;ажеттшк.
8. С-реактивтi акуыз (CRP) - агзадагы агымдагы ;абыну процесiнiц а;паратты; кeрсеткiшi. Бул акуызды бауыр синтездейдi жэне ;абынудыц жедел фазасыныц белгшершщ бiрi болып табылады. Кандагы CRP децгеш жу;палы ауру, жара;ат басталганнан кейiн немесе операциядан кейiнгi алгаш;ы сагаттарда бiрнеше сагат iшiнде жогарылауы MYMкiн. СРБ тез жауап сершншщ eзгеруi кезiндегi аурулар берушiмен сауыгуы тез ;айтып ;алыпты.
9. Несепнэр ;ыш;ылы. Эдетте-428 мкмоль/л дейiн. зэр ;ыш;ылы-бул нуклеин ;ыш;ылдары мен пуриндердщ организмдегi метаболизмiнiц ;алды;тары. Сощысы непзшен жасушалардыц табши eлiмi процесiнде пайда болады, зэр ;ыш;ылы агзага ет eнiмдерiнен ( бауыр, ;ызыл ет, бурша; да;ылдары, балы;) жэне суйы;ты;тардан ( сыра, шарап) келiп, денеде пайда болады. Подагра себебш аны;тау Yшiн зэр ;ыш;ылын талдау ;ажет. Денедегi осы ;осылыстыц нормасынан асып кетсе, оныц туздары буындарда жинала бастайды, бул eткiр артрит пен тофус деп аталатын TYЙiндердiц пайда
болуына экеледi. Сонымен ;атар, бул ;ыш;ыл бYЙрек тастарыныц пайда болуына ы;пал етедi.
Зерттеу нэтижелерi мен оны талцылау. Зерттеу нэтижесiнде тэжiрибелiк ;ант диабетiнiц туындаганын егеу;уйры;тардагы полидипсияныц туындауынан, тэулiктiк диурездiц артуынан, аллоксан препаратын енгiзгеннен кейiн 10 ^ннен соц, егеу;уйры;тардыц ;анындагы глюкоза концентрациясыныц кeрсеткiшiне зерттеу ЖYргiзу ар;ылы аны;талды. Кандагы глюкоза концентрациясы 1 топта (тэжiрибелiк диабетке шалды;;ан егеу;уйры;тар) 7,6±0,4 ммоль/л, 2 топта (тэжiрибелiк диабетке шалдыкдан, ;ара зере майын ;абылдаушы егеукуйрык;тар) 5,3±0,05 ммоль/л, ба;ылау тобы егеу;уйры;тарында 3,70±0,08 ммоль/л кeрсеткiшi аны;талды. 1 топтагы егеукуйрык;тардыц ;андагы глюкоза мeлшерi ба;ылау тобымен салыстырганда жогары, ;ара зере майын ;абылдаган тэжiрибелiк диабет тобында глюкоза мeлшерi тeмендегенi аны;талды. Инсулин мeлшерi 1 тэжiрибелiк топта 1,65±0,17 МЕ/мл, 2 тэжiрибелiк топта 2,30±0,47 МЕ/мл, ба;ылау тобы егеу;уйры;тарында 3,23±0,31 МЕ/мл - ге тец болды. Зерттеу нэтижелерiнен 1 топтагы егеукуйрык;тардыц ;андагы жалпы белок мeлшерi ба;ылау тобымен салыстырганда тeмен, ;ала;ай ;абылдаган тэжiрибелiк диабет тобында жалпы белок мeлшерi жогарылаганын кeрсеттi.
Цорытынды. Кант диабетiмен KYресу ;иын, алайда табшатта ;ант диабетiмен ауыратын адамдарга гамектесетш емдiк eсiмдiктер бар.Сонды;тан кeмiрсулар алмасуын eтеу Yшiн eсiмдiк препараттары сэтт ;олданылды. Олар гликемия децгейiн тeмендете отырып, сiлтiлiк резервтiц улгаюына жэне глюкозаныц улпаларга таралуына ы;пал етл. Биологиялы; белсендi ;осылыстар улы емес, жанама эсерлерi жо; жэне денеде жиналмайды. Сонды;тан оларды eмiр бойы ;олдануга болады. Бiздiц зерттеулерiмiзде тэжiрибелiк егеукуйрык;тарда ;ант диабетi туындаганнан кешн, жэне диабетке шалды;;анда ББК ;абылдаган егеукуйрык;тардыц ;аныныц биохимиялы; кeрсеткiштерi ба;ылау егеукуйрык;тарымен салыстырылды. Кандагы глюкоза концентрациясы 1 топта (тэжiрибелiк диабетке шалды;;ан егеу;уйры;тар) 7,6±0,4 ммоль/л, 2 топта (тэжiрибелiк диабетке шалдыкдан, ;ара зере майын ;абылдаушы егеу;уйры;тар) 5,3±0,05 ммоль/л, ба;ылау тобы егеукуйрык;тарында 3,70±0,08 ммоль/л кeрсеткiшi аны;талды. 1 топтагы егеукуйрык;тардыц ;андагы глюкоза мeлшерi ба;ылау тобымен салыстырганда жогары, ;ара зере майын ;абылдаган тэжiрибелiк диабет тобында глюкоза мeлшерi тeмендегенi аны;талды. Инсулин мeлшерi 1 тэжiрибелiк топта 1,65±0,17 МЕ/мл, 2 тэжiрибелiк топта 2,30±0,47 МЕ/мл, ба;ылау тобы егеу;уйры;тарында 3,23±0,31 МЕ/мл - ге тец болды. Зерттеу нэтижелершен 1 топтагы егеу;уйры;тардыц ;андагы жалпы белок мeлшерi ба;ылау тобымен салыстырганда тeмен, ;ала;ай ;абылдаган тэжiрибелiк диабет тобында жалпы белок мeлшерi жогарылаганын кeрсеттi. Кала;ай eсiмдiгiнiц сабагы ;андагы биохимиялы; кeрсеткiштерге тиiмдi эсер етет™ аны;талды.
ЭДЕБИЕТТЕР
1 Mikhailichenko V.Yu., Stolyarov S.S., Starykh A.A. PATHOPHYSIOLOGICAL ASPECTS OF THE DEVELOPMENT OF ALLOXAN DIABETES MELLITUS IN RATS IN AN EXPERIMENT // Modern problems of science and education. - 2015. - No. 5;
2 URL: https://science-education.ru/ru/article/view?id=21551 (accessed: 10/20/2021).
3 Gati M. A. Physiological and histological study of experimental diabetes mellitus by alloxan. International Journal of Advanced Research. 2016;4(3):1814-1818.
4 Биологически активные добавки к пище. Полная энциклопедия. - М.: ИГ "Весь", 2015. - 384
5 Feng Y, Fang Y, Wang Y, Hao Y. Acupoint Therapy on Diabetes Mellitus and Its Common Chronic Complications: A Review of Its Mechanisms.Biomed Res Int. 2018 Oct 22;2018:3128378. doi: 10.1155/2018/3128378. eCollection 2018.PMID: 30426006
6 Hu Z, Ma C, Liang Y, Zou S, Liu X. Osteoclasts in bone regeneration under type 2 diabetes
7 mellitus. Acta Biomater. 2019 Jan 15;84:402-413. doi: 10.1016/j.actbio.2018.11.052. Epub 2018 Nov 30.PMID: 30508657
8 Khanra R, Dewanjee S, K Dua T, et al. Abroma augusta L. (Malvaceae) leaf extract attenuates diabetes induced nephropathy and cardiomyopathy via inhibition of oxidative stress and inflammatory response. J. Transl. Med. 2015; 13:6.
9 Peterson RG, Jackson CV, Zimmerman K, et al. Characterization of the ZDSD rat: a translational model for the study of metabolic syndrome and type 2 diabetes. J. Diabetes Res. 2015; 2015:487816.
10 Chen G, Wang Y, Li Y, Zhang L, Dong M. A novel hippocampus metabolite signature in diabetes mellitus rat model of diabetic encephalopathy. Metab Brain Dis. 2020
TI3IMI
Aug;35(6):895-904. doi: 10.1007/s11011-020-00541-2. Epub 2020 May 4.PMID: 32367268
11 Bequer L, Gómez T, Molina IL, Álvarez A, Chaviano C, Clapés S. Experimental diabetes impairs maternal reproductive performance in pregnant Wistar rats and their offspring. Syst Biol Reprod Med. 2018 Feb;64(1):60-70. doi: 10.1080/19396368.2017.1395928. Epub 2017 Nov 20.PMID: 29156994
12 Bayrasheva VK, Grineva EN, Babenko AY, et al. Metformin and vildagliptin: from blood glucose lowering to nephroprotection. Eur. Heart J. 2015; 36 (suppl 1): P 436.
13 Patel R, Shah P, Deshpande S, et al. Fructose diet and low dose streptozotocin treatment induces the development of diabetic nephropathy in rats. Orient. Pharm. Exp. Med. 2015;15: 305.
14 Gati M. A. Physiological and histological study of experimental diabetes mellitus by alloxan. International Journal of Advanced Research. 2016;4(3):1814-1818.
15 Cassano, Leo, Tallarico, Nesci, Cimellaro, Fiorentino, ... Sciacqua. (2020). Metabolic and Cognitive Effects of Ranolazine in Type 2 Diabetes Mellitus: Data from an in vivo Model. Nutrients, 12(2), 382. doi:10.3390/nu12020382
16 Matilda R Kennard, Lydia F Daniels Gatward, et al. The use of mice in diabetes research: The impact of experimental protocols. DiabetMed. 2021Dec;38(12):e14705.doi:10.1111/dme.14 705
17 A A Elagina , Yu D Lyashev, et al. Correction of Lipid Metabolism Disorders in Diabetes Mellitus with Peptide Drugs. ull Exp Biol Med. 2020 Mar;168(5):618-620.doi: 10.1007/s10517-020-04764-2.
18 Lee WC, Mokhtar SS, Munisamy S, Yahaya S, Rasool AHG. Vitamin D status and oxidative stress in diabetes mellitus. Cell Mol Biol (Noisy-le-grand). 2018 May 30;64(7):60-69.PMID: 29974854
Авторлар туралы аппарат
Аманкулова Тилектес Бактжановна, 2 курс магистрант, эл-Фараби атындагы Каза; ¥лтты; университет1,биология жэне биотехнология факультету Алматы, Каза;стан, атапки1оуа.№тай.гиЬНр8://orcid.org/0000-0003-3267-0191 Молдакарызова Айжан Жанарбековна, Молекулалы; биология жэне медициналы; генетика кафедрасыныц доцент, кафедра мецгерушку С.Ж. Асфендияров атындагы Каза; ¥лтты; медицина университету Алматы, Каза;стан; aijan202@mai1.ru, https://orcid.org/0000-0003-0186-978X Тусупбекова Гульмира Аблаевна, биофизика, биомедицина жэне нейрогылым кафедрасыныц доценту Эл-Фараби атындагы К,азац ¥лттъщуниверситетI, Алматы, Каза;стан; gu1mira.274@mai1.ru,https://orcid.org/0000-0001-9379-4687 Желдербаева Махаббат Камиевна, Гистология кафедрасыныц доценп, С.Ж. Асфендияров атындагы Каза; ¥лтты; медицина университету Алматы, Кзза;стан;
zhe1derbaeva.m@kaznmu.kz, https://orcid.org/0000-0001-7286-5699
Мустафаева Айгул Жарылхасыновна, Биология гылымдарыныц магистру ассистент, С.Ж. Асфендияров атындагы Каза; ¥лтты; медицина университету Алматы, Каза;стан; mustafaieva.a@kaznmu.kz, https://orcid.org/0000-0002-1663-9520Х
Джунусова Макпал Жексенбиевна, Биология гылымдарыныц магистру ассистент, С.Ж. Асфендияров атындагы Каза; ¥лтты; медицина университету Алматы, Каза;стан; dzhunusova.m@kaznmu.rz, https://orcid.org/0000-0001-7955-3984
Нургалиева Айгуль Кайратовна, Биология гылымдарыныц магистру ассистент, С.Ж. Асфендияров атындагы Каза; ¥лтты; медицина университету Алматы, Каза;стан; nak1985@mai1.ru, https://orcid.org/0000-0002-4385-4415
