CC BY
17
ВЕСТНИК КАЗНМУ #1-2022 -
ЭОЖ 612.015.1-3-616
DOI 10.53065/kaznmu.2022.27.71.061
1Атанбаева Г.К (0000-0002-9718-5616), Фацымцан АД. (0000-0001-7161-039X ), 1 Рауан А.Б. (0000-0002-7379-0862), ^ды Н.О. (0000-0003-4016-0853), 1Аблайханова Н.Т. (0000-0001-7288-1917), 1Кулбаева М.С. (0000-0002-5622-8421), 1Умбетьярова Л.Б. (0000-0002-8703-9252), 1Сайдахметова А.К. (0000-0003-3334-5913 ), 1Швецова Е.В. (0000-0002-0895-0524)
1Эл-Фараби атындагы Казац ¥лттыцуниверситету Алматы ц. E-mail: [email protected]
ЕГЕУЦ¥ЙРЫЦТАРДЫН, ЦАН Ц¥РАМЫНА «ХИТОЗАН» БИОЛОГИЯЛЫЦ БЕЛСЕНД1
ЦОСПАСЫНЬЩ ЭСЕР1Н ЗЕРТТЕУ
Тушн. Адамныц денсаулыгы мен eMip суру узацтыгын аныцтайтын мацызды фактор - тамацтану. Казiргi кезецде тагаммен бiрге биологиялыц белсендi цоспаларды тутыну технологиясы перспективалы болып жатыр. Сонымен цатар соцгы он жылдыцтагы басты проблема-адамдардыц семiздiкке шалдыгуы. Салмац жогалту ушт биологиялыц белсендi цоспаларды цолдану семiздiктiц таралуы ескен сайын тез танымал бола бастады. Кебте сапасыз бiрак Kолжетiмдi, эрекет ету механизмi толыц зерттелмеген цоспалар элемде кец таралу усттде.
Бул жумыста салмацты жогалту ушт цолданылатын «Хитозан» биологиялыц белсендi цоспасыныщ егеуцуйрыцтардыц гематологиялыц керсетюште цалай эсер беретт бойынша зерттеулер болады. Зерттеу жумысына виварий жагдайында eсiрiлген 20 ац лабораториялыц егеуцуйрыцтар алынды, Каз¥У-нщ биофизика, биомедицина жэне нейрогылым кафедрасынъщ зертханасында жyргiзiлдi. Жануарлардъщ салмацтары 220-250 гр, ересек 5-6 айлыц, жынысы-аналыц егеуцуйрыцтар. Биологиялыц белсендi цоспалардыщ эсерт зерттеу ушт лабораториялыц егеуцуйрыцтар 2 тэжiрибелiк топца белтдь Эр топта 10 егеуцуйрыцтан болды. Tyurndi свздер: Хитозан, биологиялыц белсендi цоспалар, гематологиялыц керсеткш, эритроцит, лейкоцит, лейкограмма, гемоглобин, семiздiк.
!Г.К.Атанбаева, 1 А.Ц.Рацымцан, 1 А.Б.Рауан, 1 Н.О.Еды, 1 Н.Т.Аблайханова, 1 М.С.Кулбаева, 1 Л.Б.Умбетьярова, 1 А.К.Сайдахметова, !Е.В. Швецова
Казахский Национальный университет имени аль-Фараби, г. Алматы E-mail: [email protected]
ИССЛЕДОВАНИЕ ВЛИЯНИЯ БИОЛОГИЧЕСКИ АКТИВНОЙ ДОБАВКИ "ХИТОЗАН" НА
СОСТАВ КРОВИ КРЫС
Резюме. Важным фактором, определяющим здоровье и продолжительность жизни человека, является питание. На современном этапе перспективной становится технология применения биологически активных добавок к пище. Большинство людей страдают ожирением. Использование биологически активных добавок для похудения быстро набирает популярность по мере роста распространенности ожирения. Смеси, часто некачественные, но доступные, механизм действия которых до конца не изучен, широко распространены в мире.
В данной работе будут проведены исследования влияния биологически активной добавки «Хитозан», используемой для похудения, на гематологический показатель крыс. Для исследования были взяты 20 белых лабораторных крыс, выращенных в условиях вивария, которые были проведены в лаборатории кафедры биофизики, биомедицины и нейронауки казну. Вес 220-250 гр., их кормили стандартным живородящим кормом, взрослые 5-6 месяцев, пол-самки крыс. Для изучения действия биологически активных добавок лабораторные крысы были разделены на 2 экспериментальные группы. В каждой группе было по 10 крыс.
Ключевые слова: Хитозан, биологически активные добавки, гематологический показатель, эритроцит, лейкоцит, лейкограмма, гемоглобин, ожирение.
1 G.K.Atanbayeva, 1 A.K.Rakymkan, 1 A.B.Rauan, 1 N.O.Edil, 1 N.T.Ablaikhanova, 1 M.S.Kulbayeva,1 L.B.Umbetyarova, 1 A.K.Saidakhmetova, iE.V. Shvetsova
1Al-Farabi Kazakh National University, Almaty E-mail: [email protected]
INVESTIGATION OF THE EFFECT OF THE BIOLOGICALLY ACTIVE ADDITIVE "CHITOSAN"
ON THE BLOOD COMPOSITION OF RATS
Resume. Nutrition is an important factor determining a person's health and life expectancy. At the present stage, the technology of using biologically active food additives is becoming promising. Most people are obese. The use of dietary supplements for weight loss is rapidly gaining popularity as the prevalence of obesity increases. Mixtures, often of poor quality, but affordable, the mechanism of action of which is not fully understood, are widespread in the world.
In this work, studies will be conducted on the effect of the biologically active additive "Chitosan", used for weight loss, on the hematological index of rats. For the study, 20 white laboratory rats raised in vivarium conditions were taken, which were conducted in the laboratory of the Department of Biophysics, Biomedicine and Neuroscience of Kaznu. Weight 220-250 gr., they
were fed standard viviparous food, adults 5-6 months, half-female rats. To study the effect of biologically active additives, laboratory rats were divided into 2 experimental groups. There were 10 rats in each group.
Keywords: Chitosan, biologically active additives, hematological index, erythrocyte, leukocyte, leukogram, hemoglobin, obesity.
Шркпе. Полимерлер биотехнология жэне медицина саласында белсендi ;олданылады. Олар дэрь дэрмектердi жетюзу жуйелер^ биосенсорларды жобалау, тшдж инженерияда ;олдану, регенеративтi медицина сия;ты биомедициналы; мэселелердi шешуге арналган ;урал ретiнде ;олданылады. Синтетикалы; полимерлердщ арты;шылыгы-олардыц ;урамы мен ;урылымын ба;ылау оцай, бiрак; табиги полимерлер биомедициналы; айма;та ;олдануга перспективалы, олардыц биоже™дшп мен биодеградация ;абшетше байланысты. Табиги полимерлер арасында хитиндi дезацетилдеу реакциясы нэтижесiнде алынган хитозан мацызды орын алады [1, 2].
Хитозан - бул табиги шы;;ан ;уатты сорбент, оныц негiзi шаян тэрiздiлердiн, хитиш болып табылады. Кептеген галымдар хитозанды 21 гасырдын, заты деп атайды жэне бул кездейсо; емес: оныц сорбциялы; ;асиеттерi эртYрлi салалар мен медицинада, биотехнология мен экологияда, тама; енеркэабшде, косметологияда, ауыл шаруашылыгында жэне ветеринарияда кенднен ;олданылады [3]. Хитозан ;урамындагы амин жэне гидроксил топтарыныц кеп болуы жогары реактивтiлiкпен бiрге оныц бетiн эртYрлi реактивтермен езгертуге жэне оган сэйкес ;асиеттер беруге кец MYмкiндiктер жасайды. Екiншi жагынан, хитозан молекулалары арасындагы сутегi байланысыныц кептiгi оныц суда ерiгiштiгiне экелед^ ейткенi хитозан молекулалары арасындагы байланыс хитозан молекулалары мен су молекулаларына ;араганда KYштi. Сонымен ;атар, хитозан iсiнедi жэне органикалы; ;ыш;ылдарда- арке, лимон, ;ымызды;, сукцинде еридi, iсiну кезiнде ол ез ;урылымындагы ерпгашт^ сондай-а; ерiген жэне то;татылган заттарды берiк устай алады [4,5]. Хитозан гидрофобты езара эрекеттесулер мен торлы ;урылым есебiнен шектi кемiрсутектердi, майларды жэне майда еритiн ;осылыстарды байланыстыруга ;абшетп, бул оны сорбциялы; механизмдер бойынша
полисахаридтермен, сазды минералдармен жа;ындастырады. Хитозан рН 6-дан аз болатын кептеген органикалы; ;ыш;ылдардыц ерiтiндiлерiн ;оспаганда, судагы, сiлтiлердегi жэне органикалы; шы;;ан заттардагы ;асиеттерш езгертпейдi. Хитозан ерiтiндiлерiн материалга, оныц iшiнде тама; енiмдерiне енпзген кезде олардыц ;урылымды; ;асиеттершщ езгеруi бай;алады, бул биополимердi ешмнщ курылымын ;алыптастыру кезiнде байланыстырушы зат ретшде ;олдану MYMкiндiгiн алдын-ала аньщтады [6,7].
Табигатта хитозан ете сирек кездесед^ мысалы, зигомицет сацыраук;улак;тарыныц бiр класыныц жасушалы; белiмдерiнде, сондай-а; кейбiр жэнджтерде - термит патшайымдарыныц ;урса; ;абыргасында кездеседi. Хитозан кебiнесе асшаяндар мен крабтардыц ;абыгын ецдеу ар;ылы алынады, бiрак лобстердщ ;абыгын да ;олдануга болады. Шаян тэрiздiлердi ;айта ецдеу ;алды;тары, эдетте, хитин мен хитозанныц ец бай кезi болып табылады. Кебшесе хитинмен байланысты а;уыздар элаз сiлтiлi ерiтiндiмен жэне жылумен ецделедь Минералды заттар туз ;ыш;ылынын элаз ерiтiндiсiмен алынады.
Кайнаган кезде сштш ортада хитиндi одан эрi емдеу ацетил топтарын iшiнара немесе толы; жоюга ы;пал етедi [8,9]. Хитозан деп аталатын енiм-бул ацетилденген ^йдеп жэне полимерлеудщ эртYрлi децгешндеп полимерлердщ ;оспасы. Хитозан - бул эр TYрлi параметрлердегi полимерлердщ ;оспасы, мшдетл индикатор-орташа молекулалы; салма;. Ол суда жэне сштш ерiтiндiлерде ерiмейдi, алайда аздап ;ыш;ыл ерiтiндiлерде еридi [10]. Хитозан-бул шаян тэрiздiлердщ ;абыгыныц ;урамына кiретiн хитиннен алынган биологиялы; талшы;. Оныц к;асиеттерi бойынша зат адам фибринше у;сас - ;анныц ую процесiнде пайда болатын талшы;ты ерiмейтiн а;уыз [11]. Хитозан iшекке енш, гельге айналады жэне iшек ;абыргаларына сщбестен оларды тазартады жэне метаболизм ешмдерш агзадан шыгарады. Сонымен ;атар, ол майлар мен холестериннщ ацуше кедергi жасайды. Хитозанныц кептеген пайдалы касиеттерi бар жэне олардыц барлыгы адам денсаулыгына пайдалы [12,13].
Хитозан профилактикалы; жэне ;олдау терапиясында ;олданылады: бауыр, бYЙрек жэне уй;ы безi ауруларына жэне бауыр мен уй;ы безше жагымды эсер етедi; иммунды; ЖYЙе функциясыныц бузылуы; ;ант диабетi; атеросклероз; гипертензия; ^йж; ту;ым ;уалайтын гиперхолестеринемия; тама;тан уланудан кейiн ;алпына кел^руге кемектеседi; ас;азан, iшек жэне 12 елi iшек жаралары; подагра профилактикасы; ауырсыну симптомдарын басады, буындарга ;абынуга ;арсы эсер етедi; пурин алмасуын ;алып;а келтiредi; бузылган липидтiк алмасу; агзадагы зэр ;ыш;ылынын концентрациясын реттейд^ А1Ж жумысын ;алып;а келтiредi; шектен токсиндердi шыгаруды белсендiредi; iшек моторикасын жа;сартады; агзадагы пайдалы микрофлораны ;оргайды; пайдалы
бифидобактериялар ендiрiсiн ынталандырады; ;андагы холестерин мен липидтердщ денгейiн реттейд^ майлы талшы;тагы майдыц сiнуiн тежейд^ iш ;атудыц алдын алу; жараларга емдiк эсер етедi жэне ;ан кетудi то;татады; арты; салма;пен ^ресуге кемектеседi [14,15,16].
БYгiнгi тацда хитозан тагамды; ;оспалар TYрiнде танымал-ол таблеткалар мен капсулалар TYрiнде шыгарылады. Мундай ешмдердщ ;урамында минералдар мен дэрумендер, белсендi коректiк заттар бар, олар денемiздi ;аны;тырады жэне оныц ;ызметше ы;пал етедi, сонымен ;атар ;органыш касиеттерiн арттырады. Хитозанды терапия курсында немесе диеталы; ;осымша ретiнде тагайындауга болады. Хитозан-табиги полисахарид болганды;тан ;аушаз болып саналады. Дегенмен, оны 12 жас;а дейiнгi балаларга беруге болмайды. Олар тек моллюскаларга аллергия, жеке компоненттерге жеке тезбеушшж жэне антикоагулянттарды ;абылдау кезiнде ;атац ;арсы саналады [17,18]. Зерттеу материалдары мен эдwтерL Тэжiрибе эл-Фараби атындагы Кдз¥У биология жэне биотехнология факультетiнiн виварий жагдайында есiрiлген 20 а; егеу;уйры;тар алынды, биофизика, биомедицина жэне нейрогылым кафедрасыныц
зертханасында журпзшдь Егеу;уйрык;тарды салма; тастауга эрi ;ан ;урамын аны;тауга арналган зерттеуi бойынша 1-шi топтагы жануарларга «Хитозан» биологиялы; белсендi ;оспасын ;аптамадагы рецепт бойынша кунше 4 гр мелшершде 200 мл суга араластырып пероральды турде берiлдi. 1-шi топтагы егеу;уйрык;тардын, жалпы саны-10. 2-шi топтын, егеу;уйрык;тары-бак;ылау тобы болды, ББК; ;осылмаган тама; пен су KYHделiктi берiлiп отырды. Егеукуйрык;тардан ;ан алмас бурын эфирмен уйьщтатылды. Барлы; эксперименттiк жумыстар тан,ертен,плж уа;ытта ЖYргiзiлдi, тэжiрибе алдында егеу;уйры;тар к;оректендiрiлмедi.
Егеукуйрык;тардын, ;анынын, гематологиялы; керсетюштерш алу стандартты зертханалы; эдiстеме бойынша ЖYргiзiлдi. Егеу;уйрык;тардын, ;ан ;урамындагы эритроцит жэне лейкоцит клеткаларын зерттеу Горяев санау камерасы ар;ылы ЖYргiзiлдi. Пайдаланылган курал-жабдык;тар: Горяевтщ есептеу камерасы, микроскоп, жабынды эйнек, 0,3% хлорлы натрий ерiтiндiсi, 0,3% сiрке ;ыш;ылы дистилденген су, спирт, ма;та ;ажет болады. Горяев камерасын дайындап, егеукуйрык;тардын, лейкоцит, эритроцит клеткаларын микроскоп ар;ылы санау жумысы ЖYргiзiлдi. Саналган эритроцит жэне лейкоцит клеткаларынын, саны арнайы формулага салынып, Кдлыпты жагдаймен салыстырганда лейкоциттердщ орташа керсеткiшi (9561,5 кл/мл3) темендеген
нэтижелер алынды [19,20,21]. Гемоглобиндi аны;тау Yшiн кэндагы гемоглобиндi туз ;ышк;ылынын, KeMeriMeH гематинге айналдырып, онын, YCTiHe стандартты ерiтiндi TYсiмен салыстыру ЖYргiзедi. Оган ;ажетт аспап Сали гемометрi пайдаланылды [22].
Алынган мэлiметтерге математикалы; талдау жасау Microsoft Exsell багдарламасынын, кeмегiмен жасалынды. Барлы; алынган мэлiметтер статистикалы; на;тылы; ерекшелiктерiн, *р<0,05, **р<0,01, ***р<0,001 салыстыру Стьюдент (t) iсiмен орындалды. На;тылы;ты аны;тау Yшiн ANOVA-тэсiлi ;олданылды.
Зерттеу нэтижелерь Зерттеу жумыстарынын, нэтижесi бойынша егеукуйрьщтардын,
физиологиялы; кeрсеткiштерi са;талган, тэбеттерi ;алыпты, терi жабындылары тегiс, б1ра; белсендшгь пассивтi KYЙге ауыс;ан. Егеукуйрык;тардын, ;анынын, кeрсеткiштерiне «Хитозан» биологиялы; белсендi ;оспасынын, эсерi ;алыпты жагдайдагы егеукуйрык;тармен салыстырганда айтарлы;тай эсер еттi. «Хитозан» биологиялы; белсендi ;оспасы берiлген егеу;уйрык;тардын, ;анындагы лейкоцит кeрсеткiшi айтарлы;тай азайды (7138,5 кл,/мл3) (сурет-1).
бай;алды. Себеб^ лейкоциттердщ CYЙек кемiгiндегi дамуы азайганын айтуга болады.
12000
10000
8000
с;
6000
4000
2000
|К,алыпты и Хитозан
0
Сурет-1 - Егеукуйрык;тардын, ;алыпты жагдайдагы жэне «Хитозан» биологиялы; белсендi ;оспасынын, эсерiнен кейiнгi жалпы лейкоциттер санынын, кeрiнiсi
Кесте 1 - Калыпты жагдайдагы жэне «Хитозан» ББК-нын, эсерiнен кейiнгi егеукуйрык;тардын, жалпы лейкоциттерi мен лейкограмма кeрсеткiштерi
Улау TYрле Pi Лейкоци ттер Миелоци ттер Метамиелоц иттер Нейтрофилдер Эозинофи лдер Базофил дер Лимфоци ттер Моноци ттер
тая;ш а ядрол ы сегмент ядролы
M ± m M ± m M ± m M±m M ± m M ± m M ± m M ± m M ± m
Хитоз 7138,5±1 0 0 654,2± 6322,2± 436,6±6,3 654,2±7, 239,8±35, 436±1,6
ан 03,2 0 0 5,7 25,4 4,1±0,8 8 2 4,0±0,2*
56,1±1,4 6,2±0,7 22,3±1,5
6,1±0, 2
Калып ты 9561,5 ± 12,2* 0 0 0 0 477,5± 2,7 5,2±0, 3 5693,0± 71,2 62,0±0,1 76,5±5,2 4,1±0,03 165,3±6, 3 1,8±0,1 2020,4±6, 0 22,0±1,9* 560,1±4, 2 6,1±0,5*
Ескерту - белiмi - 1 мкл ;андагы клеткалардын, жалпы саны; алымы - клеткалардын, салыстырмалы %- ды; ;урамы, алынган нэтижелердщ статистикалы; сенiмдiлiгi ба;ылаумен салыстырганда *р < 0,05.
Хитозан биополимерьсутк;оректшердщ иммунды; ЖYЙесiн танудын, ы;тимал нысаны, ейткеш CYTк;оректiлердiн, табигатта мундай биополимерлерi жо;. «Хитозан» биологиялы; белсендi ;оспасы бершген егеукуйры;тар каныныц
лейкоформуласында (кесте 1) керсетшгендей, лимфоциттер жэне моноцитттер децгеш темендеген. Лимфоциттер иммун тапшылыгы жагдайында, агзадагы еткiр кабыну процестерiнде, бYЙрек жеткiлiксiздiгiнде жэне аутоиммунды;
патологияларда темендейдь Кан анализiндегi моноциттер санынын, азаюы бiрдей ман,ызды себептерге байланысты. Сонымен катар,
моноциттердщ санынын, азаюынын, басты себебi ББК-ны ;абылдауынан жэне одан организм катты со;;ы алуы MYмкiн. Жасушалы; иммунитеттщ негiзгi эрi жас буыны-нейтрофилдердщ децгешнщ жогарылауы лейкоциттж формуланын, солга жылжуы деп аталады жэне жедел бактериялы; инфекцияга тэн. Корытындылай келе, лейкоцитарлы; формула бойынша лейкоциттердщ нормадан сэл темендегiнi бай;алды. Ягни, «Хитозан» ББК-сын iшкен егеу;уйры;тардыц иммунды; ЖYЙесi элсiреген, егеу;уйры;тарда ББК-га ;арсы аллергия немесе бактериялы; инфекция болуы MYMкiн.
Сурет-2 - Егеу;уйры;тардыц эритроцит децгешнщ ;алыпты жагдайдагы жэне «Хитозан» ББК-нын, эсерiнен кейiнгi керсеткiштерi
«Хитозан» ББК-сы берiлген егеу;уйры;тар ;аныныц эритроциттер керсеткiштерiнде Yлкен езгерiс болгандыгы бай;алды (Сурет-2). Эритроциттер керсеткiшi ;алыпты жагдаймен (8,565*10 12 кл/л)
салыстырганда 6,309*10 12 кл/л дейiн темендеген. Сэйкесшше гемоглобин децгеш де ;алыпты жагдаймен салыстырганда темендеген (Сурет-3).
Сурет-3 - Егеукуйрыктардын, гемоглобин децгешнщ калыпты жагдайдагы жэне «Хитозан» ББК-нын, эсершен кейiнгi KepiHici
Гемоглобин децгеш «Хитозан» ББк-сын колданган жануарларда 63,5 г/л кураса, ал калыпты жагдайда нормалык ден,гейдi (120,9 г/л) кeрсеттi. Будан шыгатын нэтиже, «Хитозан» биологиялык белсендi коспасы берiлген егеукуйрыктардын, канында тем1рдщ децгеш тeмендегi байкалып отыр. Бул ББК-нын, анемия ауруына шалдыктыруы мумюн деген болжамдарга алып келедi. Сонымен катар, «Хитозан» биологиялык белсендi коспасы бершген егеукуйрыктардын, сырткы кeрiнiсiнде жагымсыз eзгерiстер болмады, бiрак жануарлардын, пассивт куй кешкенi байкалды.
Ягни, корыта келе «Хитозан» биологиялык белсендi коспасы егеукуйрыктардын, эритроциттер индексшщ кeрсеткiшiне жагымсыз эсер еттi, бул жануарлардын, элаздтне, жалпы шаршанкы KYЙiне алып келдь Кейбiр дэрумендер мен темiрдiн, жетюпеушен иммундык ЖYЙесi элсiрегенi аныкталды. Талцылау жэне цорытындылау. «Хитозан» биологиялык белсендi коспасы-биологиялык ыдырайтын, био-YЙлесiмдi жэне каушаз биополимер болып табылады. Бул зерттеуде тагамдык хитозанды колдану14 KYн бойы ЖYргiзiлген зерттеу жумысынын, нэтижесi бойынша «Хитозан» биологиялык белсендi коспасы егеукуйрыктардын, салмак тастауына алып келдi. Бастапкы салмактары - 220-250гр.-ды кураса, зерттеу нэтижес бойынша егеукуйрыктардын 180-220гр. салмакка дейiн арыктаганы кeрiндi. Сонымен
ЭДЕБИЕТТЕР
1 Сэтбаева Х.К., бтепбергенов А.А., Нiлдiбаева Ж.Т. Адам физиологиясы (тYзетiлген жэне толтырылган екiншi басылым). - Алматы, 2005.
2 Несшбаев Т. Жануарлар физиологиясы 2 томдык. -Алматы: Кайнар, 2003.
3 Рымжанов К.С., Тeлембек И.М. Адам жэне жануарлар физиологиясы. - Алматы, 2000.
4 Тeлеуханов С.Т., Торманов Н.Т Адам физиологиясы. -Алматы: Казак Университет^ 2010.
5 Несшбаев Т. Жануарлар физиологиясы. - Алматы: Fbrnbrn, 2005. - 685 б.
;атар «Хитозан» биологиялы; белсендi ;оспасы берiлген егеук;уйрык;тардын, ;анында темiрдiн, децгеш темендегi бай;алып отыр. Бул ББК-нын, анемия ауруына шалды;тыруы MYMкiн деген болжамдарга алып келедi. «Хитозан» биологиялы; белсендi ;оспасымен пероральды к;оректендiрiлген егеукуйрыктардын сырт;ы керiнiсiнде жагымсыз езгерiстер болмады, бiрак; жануарлардын пассивтi KYЙ кешкеш бай;алды. Ягни, «Хитозан» биологиялы; белсендi ;оспасы егеук;уйрык;тардын, эритроциттер индексшщ керсеткшше жагымсыз эсер еттi, бул жануарлардын элаздтне, жалпы шаршанды KYЙiне алып келдь Ал, лейкоцитарлы; формула бойынша лейкоциттердщ нормадан сэл темендегiнi бай;алды. Кейбiр дэрумендер мен темiрдщ жетюпеушен иммунды; ЖYЙесi элсiрегенi аньщталды. Бул нэтижелер диеталы; хитозаннын, гематологиялы; параметрлерге эсерi эр агзада TYрлi жэне диеталы; хитозан концентрациясына байланысты езгеруi MYMкiн деп болжайды.
Цорытынды. Сонымен, «Хитозан» биологиялы; белсендi ;оспасынын агзага тигiзетiн эсерлерi зерттеу жумысынын, барысында аньщталды. Осы зерттеу кемегiмен хитозанды емiр салтына байланысты арты; салмагы бар адамдардын, холестерин мелшерiн азайтанын, бiрак; иммунды; тапшылы;, темiр жеткшказдш сия;ты жанама эсерлердщ болатыны туралы болжам жасайды.
Т1З1М1
6 Сэтбаева Х.К., бтепбергенов А.А., Нiлдiбаева Ж.Т. Адам физиологиясы: [О;улы;]. - Алматы: Эверо, 2014. - 152-154 б.
7 Камская В.Е. Хитозан: структура, свойства и использование.//Научное обозрение. Биологические науки. - 2016. - № 6. -36-42 б.
8 Шагдарова Б.Ц. Диссертация «Получение алкилированных и ацилированных производных хитозана и исследование их биологических свойств». -Москва, 2016. - 9 - 10 б.
9 Барбарин Ф.В. Тезис «Актуальность использования хитозана, области его применения». - Санкт-Петербург
10 liri Simflnek, Hana Bartoftova «Effect of Dietary Chitin and Chitosan on Cholesterolemia of Rats». - Prague, Gzech Republic, 2015. - 491-492 б.
11 Kim Mi Young, Shon Woo-leong, Park Mi-Na, Lee Yeon-Sook, Shin Dong-Mi «Protective effect of dietary chitosan on cadmium accumulation in rats». Department of Food and Nutrition, Seoul National University, 2015
12 Патент авторы: ёй^, 2006
13 Miralles B., Mengibar M., Harris R,. Heras, A. «Suitability of a colorimetric method for the selective determination of chitosan in dietary supplements» Food chemistry v.126
no.4 , 2011^, pp.1836 - 1839
14 Киваева И.Ф., Головачева В.Д., Яцкова М.А. и др. Биологически активная добавка "Хитозан приморский" // Методические рекомендации. -Владивосток. - 2008.
15 Suhad M Bahijri, Lubna Alsheikh and Anwar Borai//Effect of Supplementation With Chitosan on Weight, Cardiometabolic, and Other Risk Indices in Wistar Rats Fed Normal and High-Fat/High-Cholesterol Diets Ad Libitum - Saudi Arabia., 2017
16 «Toxicologic Review of the Dietary Supplements Glucosamine and Chitosan» Journal of the
Korean Society of Clinical Toxicology v.9 no.1 , 2011У, pp.1 - 7
17 Guiping Guan, Md. Abul Kalam Azad, Yuanshan Lin, Sung Woo Kim, Yun Tian, Gang Liu and Hongbing Wang «Biological Effects and Applications of Chitosan and Chito-Oligosaccharides» // Front Physiol. 2019; 10: 516.
18 Pro Wellness статья «Хитозан» Сибирское здоровье, 2020
19 Ирина Сидорова «Почему хитозан важен для здоровья организма» SAYYES - Beauty & Health, Украина, 2018
20 May, Kellie L., Tangso, Kristian J., Hawley, Adrian, Boyd, Ben J., Clulow, Andrew J. «Interaction of chitosan-based dietary supplements with fats during lipid digestion» Food
hydrocolloids v.108 , 2020 Й, pp.105965
21 Suhad M Bahijri, Lubna Alsheikh and Anwar Borai//Effect of Supplementation With Chitosan on Weight, Cardiometabolic, and Other Risk Indices in Wistar Rats Fed Normal and High-Fat/High-Cholesterol Diets Ad Libitum - Saudi Arabia., 2017
22 Guiping Guan, Md. Abul Kalam Azad,Yuanshan Lin, Sung Woo Kim, Yun Tian, Gang Liu and Hongbing Wang «Biological Effects and Applications of Chitosan and Chito-Oligosaccharides» Front Physiol. 2019; 10: 516.
1 Satbaeva H. Q., Ötepbergenov A.A., Nildibaeva J. T. Adam fiziologiasy (engizilgen jane toltyrylgan ekinshi basylym).
- Almaty, 2005.
2 Nesipbaev T. Janyarlar fiziologiasy 2 tomdyq. - Almaty: Qainar, 2003.
3 Rymjanov K.S., Tolembek i. M. Adam jane janyarlar fiziologiasy. - Almaty, 2000.
4 Toleyhanov S.T., Tormanov N. T Adam fiziologiasy. -Almaty: Qazaq Yniversiteti, 2010.
5 Nesipbaev T. Janyarlar fiziologiasy. - Almaty: Gylym, 2005. - 685 b.
6 Satbaeva H. Q., Ötepbergenov A.A., Nildibaeva J. T. Adam fiziologiasy: [Oqylyq]. - Almaty: Evero, 2014. - 152-154 b.
7 Kamskaia V. E. Hitozan: qurylymy, qasietteri jane qoldanylyy // gylymi sholy. Biolo-gialyq gylymdar. - 2016.
- № 6. -36-42 b.
8 Shagdarova B.S. "alkildengen jane asildengen hitozan ondirisin aly jane olardyn biologialyq qasietterin zerttey"disertasiasy. - Maskey, 2016.-9,10 b.
9 Barbarin F.v. "hitozandy qoldanydyn ozektiligi, ony qoldany salasy"tezisi. - Sankt-Peterbyrg
10 Irji Shimynek, han Bartonov "dietalyq hitin men hitozannyn egeyquiryqtardyn holesterinemiasyna aseri". -Praga, Gjeh Respyblikasy, 2015. - 491-492 b.
11 Kim Mi En, Shon Vy Chjon, Pak mi Na, Li En Syk, Shin Don Mi "azyq-tulik hitozanynyn egeyquiryqtarda kadmiidin jinalyyna qorganys aseri". Seyl ulttyq yniversitetinin azyq-tulik jane tamaqtany fakulteti, 2015 j
12 Patent avtorlary: 0|, 0|, "0| enterb". - 2006
13 Miralles. B., Mengibar. M., Harris R.,. Heras, a." tagamdyq qospalardagy hitozandy selektivti anyqtayga arnalgan kolorimetrialyq adistin jaramdylygy " tamaq himiasy V. 126 №4, 2011 ^, 1836-1839 better
14 Kivaeva i.F., Golovacheva V. D., Iaskova M. A. jane basqa biologialyq belsendi qospalar "Hitozan primorskii" // adistemelik usynystar. - Vladivostok. - 2008.
15 Syhad M. Bahijri, Lubna Alsheih jane Anvar Borai / / hitozan qospalarynyn salmaqqa aseri, kardiometabolikalyq jane basqa da qayipti korsetkishter Vistar egeyquiryqtary, olar adettegi jane jogary mai/holesterin dietasymen qorektenedi., 2017
16 "glukozamin men Hitozannyn tagamdyq qospalaryna toksikologialyq sholy" korei klinikalyq toksikologia qogamynyn jyrnaly, T. 9, № 1 , 2011 j. td, 1-7 bet
17 Gipin Gyan, M. G. D. Abyl Kalam Azad, Iyanshan Lin, Syn Vy Kim, Iyn Tan, Gan Lu jane Hynbin Vang "hitozan men chitooligosaharidterdin Biologialyq aserleri jane qoldanylyy" // aldyngy fiziol. 2019; 10: 516.
18 Pro Wellness "Hitozan" maqalasy Sibir densaylygy, 2020
19 Irina Sidorova "hitozan denenin densaylygy ushin nege manyzdy" SAYYES-Sulylyq pen densaylyq, Ykraina, 2018
20 Mai, Kelli L., Tangso, Kristian Dj., Hoyli, Adrian, Boid, Ben Dj., Klyloy, Endru Dj. "Lipidterdin qorytylyy kezinde hitozan negizindegi tagamdyq qospalardyn mailarmen
arekettesyi" Tagamdyq gidrokolloidter V. 108, 2020 y, 105965 bet
21 Syhad M. Bahijri, Lubna Alsheih jane Anvar Borai / / hitozan qospalarynyn salmaqqa aseri, kardiometabolikalyq jane basqa da qayipti korsetkishter Vistar egeyquiryqtary, olar adettegi jane jogary mai/holesterin dietasymen qorektenedi., 2017
22 Giping Gyan, M. G. D. Abyl Kalam Azad, Iyanshan Lin, Syn Vy Kim, Iyn Tan, Gan Lu jane Hynbin Vang "hitozan men chitooligosaharidterdin Biologialyq aserleri men qoldanylyy", Fiziol. 2019; 10: 516.
