Научная статья на тему 'ЭКИШ МЕЪЁР ВА МУДДАТЛАРИ ТАЪСИРИДА РИЖИК НАВЛАРИДАГИ ЎСИШРИВОЖЛАНИШ ДАВРЛАРИНИНГ ЎЗГАРИШИ'

ЭКИШ МЕЪЁР ВА МУДДАТЛАРИ ТАЪСИРИДА РИЖИК НАВЛАРИДАГИ ЎСИШРИВОЖЛАНИШ ДАВРЛАРИНИНГ ЎЗГАРИШИ Текст научной статьи по специальности «Животноводство и молочное дело»

CC BY
107
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Рижик / Пензяк / Карат / экиш меъёри / муддати / униб чиқиш / чин барг / дуккаклаш / пишиш / вегетация даври. / Рыжик / Пензяк / Карат / норма высева / срок посева / всхожесть / бобовые / созревание / вегетационный период

Аннотация научной статьи по животноводству и молочному делу, автор научной работы — Абдуазимов А., Аллаева Д.

Мақолада рижик уруғлари эрта (10 октябрь) муддатда экилган навларнинг вегетация даври 221-224 кунни ташкил этгани ҳолда, ўрта (20 октябрь) муддатда 213-217 кунни (эрта муддатга нисбатан 7-8 кун кеч), кечки (1 ноябрь) муддатда 203-207 кунни (эрта муддатга нисбатан 17-18 кун, ўрта муддатга нисбатан 10 кун кеч) ташкил этиши, экиш меъёрлари таъсирида вегетация ўзгармаслиги аниқланган. Рижик экинини етиштиришда ривожланиш даврларида ҳамда бутун вегетация даврида етиштирилаётган минтақанинг тупроқ-иқлим шароити, гидрометрологик шароитидан ташқари, экиш муддатларининг таъсир кўрсатиши келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В статье описан вегетационный период сортов рыжика, посеянных в раннем периоде (10 октября), который составляет 221-224 дня, в среднем периоде (20 октября) 213-217 дней (на 7-8 дней позже раннего периода), в позднем периоде (1 ноября) 203–207 дней (с опозданием на 17-18 дней по сравнению с ранним периодом, с опозданием на 10 дней по сравнению со средним сроком), вегетация не изменилась под влиянием норм посадки. Влияние почвенно-климатических условий региона, выращиваемого в период освоения и всего вегетационного периода, помимо гидрометеорологических условий, проявляется при возделывании рыжика.

Текст научной работы на тему «ЭКИШ МЕЪЁР ВА МУДДАТЛАРИ ТАЪСИРИДА РИЖИК НАВЛАРИДАГИ ЎСИШРИВОЖЛАНИШ ДАВРЛАРИНИНГ ЎЗГАРИШИ»

УУТ 631.54

Абдуазимов А., Аллаева Д.

ЭКИШ МЕЪЁР ВА МУДДАТЛАРИ ТАЪСИРИДА РИЖИК НАВЛАРИДАГИ УСИШ-РИВОЖЛАНИШ ДАВРЛАРИНИНГ УЗГАРИШИ

Абдуазимов А. - к/х.ф.ф.д., катта илмий ходим (ТИКХММИ Карши филиали); Аллаева Д. - таянч докторант (Жанубий дехкончилик илмий- тадкикот институти)

В статье описан вегетационный период сортов рыжика, посеянных в раннем периоде (10 октября), который составляет 221-224 дня, в среднем периоде (20 октября) 213-217 дней (на 7-8 дней позже раннего периода), в позднем периоде (1 ноября) 203-207 дней (с опозданием на 17-18 дней по сравнению с ранним периодом, с опозданием на 10 дней по сравнению со средним сроком), вегетация не изменилась под влиянием норм посадки. Влияние почвенно-климатических условий региона, выращиваемого в период освоения и всего вегетационного периода, помимо гидрометеорологических условий, проявляется при возделывании рыжика.

Ключевые слова: Рижик, Пензяк, Карат, норма высева, срок посева, всхожесть, бобовые, созревание, вегетационный период.

The growing season of camelina varieties sown in the early period (October 10) is 221-224 days, in the middle period (October 20) 213-217 days (7-8 days later than the early period), in the late period (November 1) 203-207 days (with a delay of 17-18 days compared to the early period, with a delay of 10 days compared to the average period), the vegetation did not change under the influence of planting norms in the article. The influence of the soil and climatic conditions of the region grown during the period of development and the entire growing season, in addition to hydrometeorological conditions, is manifested during the cultivation of camelina.

Key words: Camelina, Penzyak, Karat, seeding rate, sowing time, germination, legumes, ripening, vegetation period.

Мавзунинг долзарблиги. Мутахассислар сув ресурсларини янада самарали бошкариш ва кишлок хужалигини модернизация килиш зарурлигини таъкидламокда. Дунё ахолисининг карийб учдан бир кисми - 2,3 миллиардга якин киши сув танкислиги булган мамлакатларда, 10 фоизи ёки 733 миллион киши сув танкислиги кескин булган мамлакатларда яшайди. FAO хисоботида глобал исиш кишлок хужалиги ишлаб чикариш тизимларини сув билан таъминлашга салбий таъсир курсатмокда, дейилади. Дунёнинг куп жойларида ёгингарчилик микдори, унинг мунтазамлиги узгарди, кургокчилик хамда тошкинлар тобора купайиб бормокда, бунинг натижасида сув танкислиги ва сув ресурслари учун ракобат кучаймокда.

Кишлок хужалиги ишлаб чикарувчиларини иклим шароитида кутилаётган салбий узгаришларга мослаштиришнинг турли хил вариантлари мавжуд [1]:

- кургокчиликка чидамли экинлар, навлар ва дурагайлар экишни кенгайтириш;

- ирригация-дренаж ва бошка мелиоратив тадбирларни амалга ошириш;

- тупрокнинг сув ва шамол эрозиясини олдини оладиган ва вегетация даврида намликни яхширок саклайдиган минимал ёки нол ишлов бериш технологиясига утиш;

- угитлар ва усимликларни химоя килиш воситаларидан фойдаланишни кенгайтириш.

Юкоридагилардан келиб чикиб, сув билан кам таъминланган майдонларга

кургокчиликка ута чидамли булган озик-овкат экинларини танлаш ва уни экин майдонини кенгайтириш максадга мувофикдир. Ана шундай экинлардан бири - рижик усимлигидир.

Рижик - Карамдошлар оиласига мансуб бир йиллик утсимон усимлик. Усимликнинг иккинчи номи - Camelina. Бу усимлик оддий, кургокчилик ва иссикликка чидамли, замбуруг касалликларига мойил эмас, хар хил иклим шароитига ва тупрок таркибига осонгина мослашади.

Рижик, бу янги кишлок хужалиги экинларидан бири булиб, унинг сунгги йилларда юкори машхурлиги унинг кургокчиликка чидамлилиги ва юкори сифатли мой олиш имконияти билан боглик. Дархакикат, рижик етиштириш жуда фойдали, лекин факат тугри

ёндашув ва бу хосилни етиштириш учун замонавий технологиянинг барча талабларига риоя килиш билан.

Рижик (Camelina sativa), энг кургокчиликка чидамли ва шунинг учун кишлок хужалиги экинлари бозорини энг динамик эгаллаганлардан бири булиб, юкори сифатли рижик уругига талаб юкори, шунинг учун бу экиннинг етиштириладиган майдони йилдан йилга ортиб бормокда. Шунинг учун рижикни кандай килиб тугри етиштиришни билиш амалий жихатдан мухимдир, чунки хар доим юкори сифатли рижик уругига талаб мавжуд.

Кузги рижик уруглари таркибида 42% гача мой, 27% оксил мавжуд. 1 кг кунжарада 270 грамм хазм буладиган оксил мавжуд. 100 кг кунжарада 115 озука бирлиги мавжуд. Эрук кислота микдори 2,7% ни ташкил килади. Бундан ташкари, оксиллар таркибида кушлар ва куйларни бокиш учун зарур булган олтингугурт уз ичига олган аминокислота метионин мухим урин тутади.

Рижик бошка карамдошлар оиласидаги экинлардан фаркли уларок, зараркунандалар ва касалликлардан деярли зарар курмайди.

Кузги рижик совукка жуда чидамли. Унинг уруглари 1-2оС хароратда униб чика бошлайди, аммо тулик униб чикиши учун 10-12оС харорат талаб килади. Баъзи маълумотларга кура ёш рижик усимлиги кузги ва кишги совукларга -20°С гача чидайди.

Мойининг таркибида табиий антиоксидантлар - токофероллар бор. Е витаминининг бой таркиби саратон хужайралари пайдо булишига олиб келадиган эркин радикаллар таъсирига карши курашда тананинг афзаллиги хисобланади, яъни саратон касаллигига карши курашда рижикдан фойдаланиш самарадорлиги исботланган. Соглигингизни саклаб колиш учун хар куни 50 грамм рижик ёги ёки пиширилган уругларни истеъмол килиш кифоя - шунинг учун организмга иммунитетни саклашга ёрдам берадиган фойдали витамин ва минералларнинг мунтазам дозаси шаклида кучли ёрдам берилади.

Рижик уругида А, Е, Д, К. витаминларининг мавжудлиги ёш тананинг шаклланишида мухим рол уйнайди, шунинг учун болалар учун овкат тайёрлаш учун рижик мойидан фойдаланиш максадга мувофикдир. Рижик таркибида мухим микро ва макроэлементлар магний, калий, калций, темир, рух, фосфор ва бошкалар мавжуд. Эрук кислотасининг таркиби нисбатан паст (навига караб 1,5-4,2%).

Х,озирги вактда уни ишлатишнинг янги йуналиши булган экологик тоза кайта тикланадиган ёкилги - биодизел ишлаб чикилмокда. Рижик мойида юкори калория кийматига эга булган ёг кислоталари мавжудлиги сабабли, ёкилгида кайта ишлаш учун истикболли. Унинг кунжараси кимматбахо хайвон еми хисобланади.

Мавзунинг урганилганлик даражаси. В.В. Зубков (2014) ва A.A. Кшникаткина (2015) рижик усиш даврининг давомийлиги экиш муддатига ва метеорологик шароитларига богликлигини таъкидлашган [2, 3].

Т.Я. Прахова (2013) ва П.А. Чекмарев ва бошкалар (2013) нинг Россиянинг Волгоград вилоятида рижикни узок муддатли етиштириш тажрибаси шуни курсатадики, хар хил гидротермал шароитларда у одатда июльь ойининг иккинчи ун кунлигида пишади. Кузги рижикнинг тулик ривожланиш цикли - униб чикиш бошланишидан пишиб етишгача, кишки тиним даврини уз ичига олган холда, 290-315 кунни ташкил этади [4, 5].

Тажрибаларда рижик уругларининг униб чикишига экиш меъёр ва муддатлари бевосита таъсир килиши аникланди. Уруглар 10 октябрда 8 млн.дона хисобида экилганда уртача Пензяк ва Карат навларида 700 дона усимлик (88%), 10 млн.дона хисобида экилганда Пензяк навида 876 дона усимлик (88%), Карат навида 873 дона (87%), 12 млн.дона хисобида экилганда Пензяк навида 1033 дона усимлик (86%), Карат навида 1041 дона (87%), 14 млн.дона хисобида экилганда Пензяк навида 1144 дона усимлик (82%), Карат навида 1156 дона (83%) униб чикиши аникланди (1-жадвал).

1-жадвал

Рижик уруFларини турли меъёр ва муддатларда экилишининг дала унувчанлигига

таъсири

Экиш муддати Экиш меъёри Пензяк Карат

усимлик сони, дона унув- чанлик, % усимлик сони, дона унув-чанлик, %

10 октябрь 8 млн.дона 700 88 700 88

10 млн.дона 876 88 873 87

12 млн.дона 1033 86 1041 87

14 млн.дона 1144 82 1156 83

20 октябрь 8 млн.дона 666 83 676 85

10 млн.дона 832 83 830 83

12 млн.дона 982 82 976 81

14 млн.дона 1077 77 1078 77

01 ноябрь 8 млн.дона 627 78 633 79

10 млн.дона 779 78 771 77

12 млн.дона 922 77 920 77

14 млн.дона 1009 72 1006 72

Уруглар 20 октябрда 8 млн.дона хисобида экилганда уртача Пензяк навида 666 (83%), Карат навида 676 дона усимлик (85%), 10 млн.дона хисобида экилганда Пензяк навида 832 дона усимлик (83%), Карат навида 830 дона (83%), 12 млн.дона хисобида экилганда Пензяк навида 982 дона усимлик (82%), Карат навида 976 дона (81%), 14 млн.дона хисобида экилганда Пензяк навида 1077 дона усимлик (77%), Карат навида 1078 дона (77%) униб чикиши аникланди.

Уруглар 1 ноябрда 8 млн.дона хисобида экилганда уртача Пензяк навида 627 дона усимлик (78%) ва Карат навида 633 дона усимлик (79%), 10 млн.дона хисобида экилганда Пензяк навида 779 дона усимлик (78%), Карат навида 771 дона (77%), 12 млн.дона хисобида экилганда Пензяк навида 922 дона усимлик (77%), Карат навида 920 дона (77%), 14 млн.дона хисобида экилганда Пензяк навида 1009 дона усимлик (72%), Карат навида 1006 дона (72%) униб чикиши аникланди.

Тадкикотларимизда уруглар 8, 10, 12, 14 млн.дона уруг хисобида 10 октябрда экилганда Пензяк ва Карат навларида униб чикиш санаси 16 октябрда, чин барг чикариши 21 октябрда, поя шаклланиши Пензяк навида 24 мартда, Карат навида 17 мартда, гунчалаш бошланиши Пензяк навида 27 мартда, Карат навида 25 мартда, гуллаш бошланиши Пензяк навида 31 мартда, Карат навида 28 мартда, дуккаклаш бошланиши Пензяк навида 6 апрелда, Карат навида 4 апрелда кузатилди.

Ушбу муддатда тула пишиш Пензяк навида 22 май, Карат навида 19 май саналарида кайд килиниб, вегетация даври Пензяк навида 224 кунни, Карат навида 221 кунни ташкил этди. Олиб борилган тажриба натижаларимизга кура уруглар 8, 10, 12, 14 млн.дона уруг хисобида 20 октябрда экилганда Пензяк ва Карат навларида униб чикиш санаси 29 октябрда, гунчалаш бошланиши Пензяк навида 30 мартда, Карат навида 28 мартда, гуллаш бошланиши Пензяк навида 2 апрелда, Карат навида 31 мартда, дуккаклаш бошланиши Пензяк навида 8 апрелда, Карат навида 6 апрелда эканлиги маълум булди (2-жадвал).

2-жадвал

Экиш меъёр ва муддатлари таъсирида рижик навларининг усиш-ривожланиш

даврларининг узгариши

Экиш муддати Экиш меъёри Навлар номи Униб чикиш, сана Гунчала ш бошла-ниши, сана Гуллаш бошла-ниши, сана Дуккаклаш бошланиши, сана Тула пишиш, сана Усув даври, кун

10.окт 8 млн. дона Пензяк 16 окт 27 март 31 март 6 апрель 22 май 224

Карат 16 окт 25 март 28 март 4 апрель 19 май 221

10 млн. дона Пензяк 16 окт 27 март 31 март 6 апрель 22 май 224

Карат 16 окт 25 март 28 март 4 апрель 19 май 221

12 млн. дона Пензяк 16 окт 27 март 31 март 6 апрель 22 май 224

Карат 16 окт 25 март 28 март 4 апрель 19 май 221

14 млн. дона Пензяк 16 окт 27 март 31 март 6 апрель 22 май 224

Карат 16 окт 25 март 28 март 4 апрель 19 май 221

20.окт 8 млн. дона Пензяк 29 окт 30 март 2 апрель 8 апрель 25 май 217

Карат 29 окт 28 март 31 мар 6 апрель 21 май 213

10 млн. дона Пензяк 29 окт 30 март 2 апрель 8 апрель 25 май 217

Карат 29 окт 28 март 31 мар 6 апрель 21 май 213

12 млн. дона Пензяк 29 окт 30 март 2 апрель 8 апрель 25 май 217

Карат 29 окт 28 март 31 мар 6 апрель 21 май 213

14 млн. дона Пензяк 29 окт 30 март 2 апрель 8 апрель 25 май 217

Карат 29 окт 28 март 31 март 6 апрель 21 май 213

01.ноя 8 млн. дона Пензяк 14 ноя 6 апрель 9 апрель 15 апрель 27 май 207

Карат 14 ноя 2 март 6 апрель 12 апрель 23 май 203

10 млн. дона Пензяк 14 ноя 6 апрель 9 апрель 15 апрель 27 май 207

Карат 14 ноя 2 март 6 апрель 12 апрель 23 май 203

12 млн. дона Пензяк 14 ноя 6 апрель 9 апрель 15 апрель 27 май 207

Карат 14 ноя 2 март 6 апрель 12 апрель 23 май 203

14 млн. дона Пензяк 14 ноя 6 апрель 9 апрель 15 апрель 27 май 207

Карат 14 ноя 2 март 6 апрель 12 апрель 23 май 203

Ушбу муддатда тула пишиш Пензяк навида 25 май, Карат навида 21 май саналарида кайд килиниб, вегетация даври Пензяк навида 217 кунни, Карат навида 213 кунни ташкил этганлиги кузатилди.

Тадкикотлар асосида уруглар 1 ноябрда экилганда Пензяк ва Карат навларида униб чикиш санаси 14 ноябрда, гунчалаш бошланиши Пензяк навида 6 апрельда, Карат навида 2 мартда, гуллаш бошланиши Пензяк навида 9 апрелда, Карат навида 6 апрелда, дуккаклаш бошланиши Пензяк навида 15 апрел, Карат навида 12 апрель санасида эканлиги аникланди.

Тула пишиш Пензяк навида 27 май, Карат навида 23 май; вегетация даври эса Пензяк навида 207 кунни, Карат навида 203 кунни ташкил этди.

Тадкикотларимизда уруглар эрта (10 октябрь) муддатда экилган навларнинг вегетация даври 221-224 кунни ташкил этгани х,олда, урта (20 октябрь) муддатда 213-217 кунни (эрта муддатга нисбатан 7-8 кун кеч), кечки (1 ноябрь) муддатда 203-207 кунни (эрта муддатга нисбатан 17-18 кун, урта муддатга нисбатан 10 кун кеч) ташкил этиши, экиш меъёрлари таъсирида вегетация узгармаслиги аникланди.

Хулоса килиб айтганда рижик экинини етиштиришда ривожланиш даврларига хдмда бутун вегетация даврида етиштирилаётган минтаканинг тупрок-иклим шароити, гидрометрологик шароитдан ташкари, экиш муддатлари таъсир курсатиши аникланди.

АДАБИЁТЛАР

1. Гордеев А.В., Клещенко А.Д., Черняков Б.А. и др. Биоклиматический потенциал России: меры адаптации в условиях изменяющегося климата /Под ред. А.В. Гордеева. М.: Минсельхоз РФ, 2008. 278 с.

2. Зубков В.В. Рекомендации по возделыванию перспективной масличной культуры рыжика посевного / Зубков В.В., Терентьев О.В., Буянкин В.И.. - Самара: Самара-АРИС, 2014. - 16 с.

3. Кшникаткина, А.А. Как регуляторы роста растений влияют на семена рыжика / Кшникаткина А.А., Прахова Т.Я., Сафронкин A.E. // Фермер. Поволжье. - 2016. -№ В (50). - С. 15-16.

4. Прахова Т. Я. Продуктивность рыжика озимого в зависимости от приемов технологии возделывания / Т.Я. Прахова // Молодой ученый. - 2013. - № б. - С. 73-74.

5. Чекмарев П. А. Интродукция нетрадиционных масличных культур / П.А. Чекмарев, A.A. Смирнов, Т.Я. Прахова // Достижения науки и техники - 2013. - №7. - С. 3-5.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.