Научная статья на тему '“E-O’QUV-KARYERA” АХБОРОТ ТИЗИМИНИНГ СТРУКТУРАСИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ'

“E-O’QUV-KARYERA” АХБОРОТ ТИЗИМИНИНГ СТРУКТУРАСИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ Текст научной статьи по специальности «Компьютерные и информационные науки»

CC BY
90
34
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Aхборот тизими / E-o‟quv-karyera / логин / пароль / тизим / сервер / автоматик бошқарув

Аннотация научной статьи по компьютерным и информационным наукам, автор научной работы — О.М.Бойназаров

Ички ишлар органлари соҳасида “E-o‟quv-karyera” ахборот тизимида маълумотларни сақлаш ва олиш кўп фойдаланувчили реляцион маълумотлар базасини бошқариш яратилиб, Ички ишлар органи ходимларини ўқишга келишини тизим томонидан амалга оширилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «“E-O’QUV-KARYERA” АХБОРОТ ТИЗИМИНИНГ СТРУКТУРАСИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ»

"E-O'QUV-KARYERA" АХБОРОТ ТИЗИМИНИНГ СТРУКТУРАСИНИ

ИШЛАБ ЧЩИШ

О.М.Бойназаров

ИИВ Малака ошириш институти, Ахборот технологиялари цикли укитувчиси

e-mail: boynazarovotabek0712@mail .ru tel:+998997936807

АННТОТАЦИЯ

Ички ишлар органлари сохасида "E-o'quv-karyera" ахборот тизимида маълумотларни саклаш ва олиш куп фойдаланувчили реляцион маълумотлар базасини бошкариш яратилиб, Ички ишлар органи ходимларини укишга келишини тизим томонидан амалга оширилади.

Калит сузлар: Ахборот тизими, E-o'quv-karyera, логин, пароль, тизим, сервер, автоматик бошкарув

КИРИШ

Хрзирги кунда замонавий технологиялар даврида "E-o'quv-karyera" ахборот тизими амалдаги норматив хукукий хужжатлар талабларига мувофик Ички ишлар органлари ходимларини бошлангич тайёрлаш, кайта тайёрлаш ва хизмат фаолияти давомида малака ошириш жараёнларининг маълумотлар базасини юритиш ва мониторинг килиши учун мулжалланган. Ишлаб чикиладиган тизим мазкур техник функцияларни бажариш жараёнида мижоз-сервер технологияларини куллаш, эхтиёжларига кура, тизимга киритиладиган кичик узгаришларга тез ва осон мослашувчан булиши, шу билан бирга тизимни сакдаш ва техник куллаб-кувватлаш харажатларининг камайтиирш хисобланади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Ахборот тизимининг асосий вазифалари. "E-o'quv-karyera" ахборот тизими вазифаси куйидагилардан иборат:

- Малака ошириш институти ва унинг худудий филиаллари учун малака ошириш курсларига кабул килинадиган ходимлар базасини шакллантириш;

- ходимни уз вактида малака ошириши юзасидан назорат килиш;

- малака ошириш курсларини муффакиятли тамомлаганлар учун электрон сертификат бериш жараёнини таъминлаш;

- Тингловчилар хакидаги маълумотларни олиш максадида Ички ишлар вазирлигига тегишли булган "E-kadr" ахборот тизими билан интеграция килиш.

Тизимнинг администраторлик кисми булиши, у тизимни бошкариши ва тизимдан факат рухсат берилган ресурслардан фойдаланиш учун логин-пароллар бериш лозим.

Маълумот киритиш модулига куйиладиган талаблар - мазкур модул ёрдамида малака оширган ходимлар хакидаги маълумотларни киритиб боради.

Шунинг билан бирга сертификат бериш модулида тегишли курсни битирганлиги тугрисида маълумотларни киритиб унга электрон сертификат беради, барча сертификатлар "PDF" форматида маълумотлар базасида Институт серверларида сакланади, тегишли сертификатни олиш учун хавола бир нечта сон харфлар комбинациясида тузилади ва бу хавола уз навбатида сертификатга QR-code шаклида хам жойлаштирилади.

Х,исобот модулига куйиладиган талаблар - шакллар асосида республика, вилоят ва туман (шахар) кесимида, шунингдек, шакллар ичидаги курсаткичлар ва тегишли сохавий хизмат ходимлари ва лавозимлари асосида хисобот тайёрлаши керак. Х,исобот модулида ходим тугрисида берилган маълумотлар асосида ва малакасини оширган сана ёки малакасини оширмаганлиги тугрисида кидириш, фильтрлаш ва саралаш каби имкониятлар мавжуд булади.

Сертификат ва диплом бериш жараёнини тизим администраторлари томонидан берилган логин-пароль асосида операторлар бажаради.Ахборот тизими фаолияти баркарор ва авария режимларида ишлайди.

Баркарор режимда тизимни ишлаб чикарувчи томонидан белгиланган дастурий ва техник воситалар талабларига жавоб берган холда узлуксиз ишлаши хамда авария режимида тизимнинг бир ёки бир неча дастурий ёки техник воситаларининг ишдан чикиши билан характерланиб, тизим иш фаолиятини тугатиш жараёнида операцияларнинг мантикий якунига етказиши ва саклаб колиши шарт.

Тизимнинг ишлаш кетма-кетлиги схемаси мухим ахамиятга эга: электр таъминотидаги носозликлар, узилишлар ёки бошка ташки таъсир натижасида операцион тизим ёки АТнинг ишдан чикиши холатларида;

техник воситаларда носозлик ёки ишдан чикиши холатлари юзага келиши натижасида оператцион тизим ёки АТнинг ишдан чикиши холатларида;

администраторнинг нотугри хатти-харакатлари натижасида АТнинг ишдан чикиши, АТ ёки маълумотларнинг йукотиб юборилиши холатларида.

АТнинг оддий фойдаланувчилари томонидан амалга ошириладиган хар кандай харакатлар тизимнинг ишдан чикишига ёки маълумотларнинг йукотиб юборилишига сабабчи булиши мумкин эмас.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Тизим диагностика ишларини олиб боришда асосий жараёнларни текшира олиши, диагностика холатини кузатишнинг тушунарли интерфейси булади. Авария холатида диагностика воситалари дастурчи учун тизимда руй берган муаммоларни акс эттирувчи маълумотларни саклаб колади.

Тизимни ишлаб чикишда модулли тамойилга амал килиниши ва очик АПИ дан фойдаланиш унинг амалий функциясини ошишини таъминлайди. Тизим талаб этилганда исталган тизимга мослаштирила олиши даркор. Тизимнинг дастурий модулларини хам, техник воситалар мажмуасини хам модернизация килиш имконияти яратилган булади. Шунингдек, келажакда тизим фойдаланувчиларининг сони ва ундаги маълумотларнинг ошишини инобатга олган холда самарадорликни ошириб бориш имкониятини бериш максадга муофик булади.

СОА архитектурасига мувофик ишлаб чикилган дастурий мажмуалар СОАП протоколи оркали узаро хамкорлик килувчи веб-хизматлар мажмуи сифатида жорий этилган холатда ижобий натижага эришиш мумкин.

Тизим уч даражада амалга оширилиши лозим:

- Маълумотларни саклаш ва кайта ишлаш (ДБ маълумотлар базаси сервери);

- Амалий мантик ^еб-Сервер сервер иловаси);

-ахборотни такдим этиш (Броwсер тизимининг охирги фойдаланувчилари).

Даражаларнинг хар бирига уз вазифалари юклатилиши шу билан бирга даражалар уртасидаги самарали узаро муносабатлар таъминланиши лозим.

БАЗА ДАННЫХ WEB - СЕРВЕР BROWSER

Маълумотларни саклаш ва кайта ишлаш даражаси

Маълумотларни саклаш ва олиш куп фойдаланувчили реляцион маълумотлар базасини бошкариш тизими (МББТ) ёрдамида амалга оширилиши зарур булади.

МББТ маълумотларга кириш учун куйидаги очик стандартларни куллаб-кувватлаши керак хисобланади:

• ODBC Windows Database Access Standard

• OLE DB Windows Information Access Standard

• ADO Windows Information Access Classes

• JDBC Java-based Database Connectivity

• SQLJ Java-based Embedded SQL

• SQL Standard SQL

• DRDA X/Open Distributed Database Standard

• CLI X/Open Database Access Standard

Тизим хавфсизлигига куйиладиган талаблар куйидагилар

АТ нинг кучланиш остидаги техник воситалари ташки элементлардан барча тасодифий мурожаатлардан химоя килиниши. Шунингдик техник воситалар ГОСТ 12.1.030-81 талабларига ва электр урнатиш коидаларига мувофик урнатилган булиши.

АТ техник воситалари билан боглик фойдаланувчилар нотугри харакатлари ва шу жумладан, барча хавфсизлик учун кушимча брифинглар ва махсус тайёргарлик талабларига жавоб бериши ва хавфсиз фойдаланишни таъминлаши.

Мухандислик иншоотлари, касбий хавфсизлик ва согликни саклаш амалдаги коидаларга мувофик фаолият курсатиши.

АТга киритилган барча ускуналар мувофиклик сертификатларига эга булиши.

Ахборот хавфсизлигини таъминлаш куйидаги талабларга жавоб бериши

керак:

- маълумотлардан фойдаланишга булган хукукларни чеклаш;

- маълумотларни яхлитлигини таъминлаш;

- маълумотдан рухсатсиз фойдаланишдан химоя килиш;

- фойдаланувчиларни идентификация килиш;

- АТда амалга ошириладиган фойдаланувчилар харакатларини назорат килиш ва саклаш.

Ахборот хавфсизлиги куйидаги стандартларда белгиланган талабларга мувофик булиши керак: O'zDSt ISO/IEC 13335-1, O'zDSt ISO/IEC 15408-1,

O'zDSt ISO/IEC 15408-2, O'zDSt ISO/IEC15408-3, O'zDSt ISO/IEC 27001, O'zDSt ISO/IEC 27002.

Ахборотлар хавфсизлигини таъминлаш максадида тизимнинг барча таркибий кисмлари ва ишлаш боскичларида куйидаги зарурий химоя чоралари курилиши лозим:

Фойдаланувчиларнинг АТ маълумотлари ва функционал имкониятларига булган хукуклари турли даражада чегараланиши кузда тутилган булиши; ахборотларнинг бутунлиги ва туликлиги таъминланиши; АТга рухсатсиз кириш харакатларидан химояланган булиши; АТ фойдаланувчиларининг аник идентификацияланиши; АТда оддий фойдаланувчиларнинг хатти-харакатларини лозим даражада ёзиб бориш, зарурат булганда уларни назорат килиш ва фойдаланиш хукукларини чеклаб куйиш имкониятлари яратилган.

АТни ишлаб чикиш ва жорий этишда ахборотлар хавфсизлигини таъминлашнинг куйидаги устувор жихатлари хисобга олиниши лозим:

тизимдан легал равишда фойдаланувчилар учун реал вакт режимида керакли ахборотларни олиш;

ахборотларнинг яхлитлиги, ишончлилиги, актуаллиги, зарарли ташки таъсирлардан химояланганлиги ва ноконуний йул билан кириб, узгартириб куйишдан химояланганлиги;

ахборотларнинг ноконуний йул билан кириб, кучириб олувчилар таъсиридан химояланганлиги.

Тизимга кириш логин ва парол ёрдамида химояланиб, буюртмачининг администратори АТга уланувчи хар бир фойдаланувчининг паролини ва унга берилган хукукларни исталган вактда узгартириш имконияти.

Фойдаланувчи тизимда маълум муддат хеч кандай амал бажармаганда унинг сессияси автоматик тарзда блокланиб туриши ва тизимга кайта кириш учун логин ва паролни кайтадан киритиш. Х,ар бир фойдаланувчига унинг хукукларига асосан роллар бириктирилиши. Бир вактнинг узида тизимда бир фойдаланувчининг бирдан ортик сессиясининг булиши такикланган.

Тизимда руй бераётган барча узгаришлар ва ходисалар тегишли аудит журналларда кайд этиб борилиши кузда тутилиши керак. Аудит журнали автоматик равишда шакллантирилиши ва узлуксиз ишлаши шарт. Аудит журналида ёзиладиган хар бир ходиса албатта фойдаланувчи номига аник богланган холда вакти ва санаси билан кайд этилади. Аудит журнали маълумотларига хавфсизлик буйича масъул ходим ёки тизим маъмури учунгина кириш имконияти кузда тутилиши. Аудит журналидаги ёзувларни хар кандай

ходим томонидан учириш ёки узгартириш катъиян ман этилади ва бунга тизим техник жихатидан йул куймаслиги.

ХУЛОСА

АТга давлат органларининг махфий ахборотлари киритилмайди ва уларни криптографик химоя воситалари ёрдамида шифрлаб саклаш талаб этилмайди.

АТ серверлари ва тармок курилмалари жойлаштирилган бинонинг буюртмачи томонидан ноконуний ташки таъсирлардан химояланиши, АТда ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг мухим шартларидан бири хисобланади.

Тизим серверлари ва алока воситалари жойлаштирилган хонадаги шарт-шароитлар ушбу техник воситаларнинг ишлаб чикарувчиси томонидан эксплуатация килиш учун куйидаги талабларга тулик жавоб бериши лозим:

❖ баркарор иклим;

❖ доимий электр тармоги;

❖ юкори кучланишидаги электр тармогидан сакланиш;

❖ ёнгин хафсизлигига тулик риоя этиш.

REFERENCES

1. Бойназаров О. М . «Фан ва таълим замонавий боскичда: ислохотлар ва стратегик йуналишлар» номли халкаро илмий-амалий конференцияси ахборот технологияларини ички ишлар органларида укув жараёнлари учун масофавий таълим афзалликлари Т-2021

2. Белкин А. Р., Левин М. Ш. Принятие решений: комбинаторные модели аппроксимации информации. М.: Наука, 1990

3. Бернатович А.С. Активный эксперимент в идентификации фунциональных систем для оперативной реализации моделей имитационного типа Кибернетика.- 1983

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.