CC BY
0УДК 947.6 Б01 10.52928/2070 -1608-2024-71-3-67-71
ДЗЕЙНАСЦЬ ЗЕМСК1Х НАЧАЛЬН1КАУ М1НСКАЙ ГУБЕРН1 ПА ВЫРАШЭНН1 САЦЫЯЛЬНЫХ I ГРАМАДСК1Х ПЫТАННЯУ У ВЕСЦЫ У ПАЧАТКУ ХХ СТ.
(ПА МАТЭРЫЯЛАХ СПРАВАЗДАЧ)
канд. гЪст. навук Г.А. СТРАЛЕНЯ (Беларуск дзяржауны ушвератэт, Мшск) ORCID: https://orcid.org/0000-0002-9689-1367
У Расшскай iмперыi у канцы XIX ст. была праведзена рэформа мясцовага юравання, у ходзе якой была уведзена новая улада у сельскай мясцовасцi - тстытут земсюх начальшкау. Адным з напрамкау iх дзейнасцi стала вырашэнне асноуных праблем у сялянсюм асяроддзi. Земсюя начальнт адказвалi за правядзенне рэв1зш органау сялянскага самаюравання, вырашалi пытаннi землеуладкавання, валодалi судовымi паунамоцтвамi. Акрамя таго, павтны былi садзейтчаць павышэнню пiсьменнасцi сярод сельскага насельнщтва, адкрыццю новых школ. У артыкуле разглядаецца роля земсюх начальткау у вырашэннi сацыяльных i грамадсюх праблем сельскага насельнщтва, паказана iх практычная дзейнасць, наюраваная на павышэнне узроуню пiсьменнасцi, змяненне стаулення сялян да атрымання адукацьп.
Ключавыя словы: земсюя начальнт, адмтктрацыйныя i судовыя установы, беларусюя губерт, сялян-скае самаюраванне, адукацыя.
Уводзшы. Грамадскае жыццё беларускай вёск напачатку ХХ ст. было звязана з мноствам знешшх 1 уну-транных чыншкау, яшя абумовш пераход ад традыцыйнага грамадства. У гэты перыяд адбываюцца значныя змены у жыцщ беларускага сялянства, у тым лшу, разбураюцца традыцыйныя нормы 1 каштоунасщ, змяняецца светапогляд, стауленне да адукацьп. Разам з тым, важную ролю у сялянскай паусядзённасщ займал пазямельныя пытанш, адносшы з вясковай адмшютрацыяй 1 вырашэнне бытавых праблем. Сачыць за вырашэннем, у тым л1ку, 1 некаторых паусядзённых пытанняу, павшны был1 земская начальны, яшм у пачатку ХХ ст. адводзшася значная роля у сацыяльным 1 гаспадарчым жыцц1 вёск1. У пасадзе земскага начальшка спалучалюя адмшютрацыйныя 1 судовыя пауномоцтвы. Кола 1х абавязкау было вельм1 шырошм. Да л1ку функцый адноауся кантроль органау сялянскага самаюравання, выдаткау грашовых сродкау, стану м1рсшх катталау, у 1х кампетэнцыю уваходзша наз1ранне за нядо1мкам1, размеркаваннем падаткау 1 зборау, прыняцце мер па забеспячэнш жыхароу участка хар-чаваннем, падрыхтоука звестак аб прадастауленш льгот па падатках 1 зборах. Да абавязкау земсшх начальшкау адносшся таксама функцый судовай шстанцый: яны разглядал1 як грамадзянск1я, так 1 некаторыя крымшальныя справы [1, с. 513-525].
Сярод пытанняу сацыяльнага 1 грамадскага жыцця, як1я павшны был1 вырашаць земская начальнт, можна вылучыць некальи нашрункау. У 1х абавязш уваходзша аргашзацыя дапамоп сялянам, як1я апынулюя у нястачы. У гэтым нак1рунку асабл1вае значэнне адводзшася прафшактычным мерам 1 аргашзацый дапамоп насельнщтву у выпадку неураджаяу, пажарау, стыхшных бедствау 1 г.д. Да лжу функцый мясцовай улады адноауся таксама пастаянны кантроль за выкананнем пажарных нормау 1 паляпшэннем санггарна-ппешчнага стану у вёсках, мера-прыемствы па прафшактыцы эшдэмш шфекцыйных захворванняу. Важнае месца займала 1 адукацыйная справа, у 1х функцый уваходзш пытанш павышэння узроуню адукацый сялян. У сувяз1 з неабходнасцю вырашэння гэтых пытанняу земская начальнш был1 уведзены у склад рэв1зшных камюш разам з прадстаушкаш шшых ведамствау, у тым л1ку участковым1 шспектарам1 народных вучышшчау, сельсшм1 лекарам1, саштарнай шспекцыяй, прыста-вам1 1 г.д. Прапановы па пытаннях, як1я патрабавал1 матэрыяльных выдаткау з боку сельских жыхароу, земская начальнш павшны был1 выносщь на абмеркаванне валасных 1 сельсшх сходау.
Мэта даследавання - вызначыць ролю земских начальшкау у вырашэнт сацыяльных 1 грамадск1х п^гтанняу сельскага насельшщва, паказаць 1х практычную дзейнасць па павышэнт узроуню тсьменнасщ у беларускай вёсцы.
Асноуная частка. Грамадскае жыццё нельга уявщь без узаемаадносш сялян 1 органау самак1равання, кантроль яшх таксама быу ускладзены на земсюх начальшкау. Ад таго, як была пастаулена праца устаноу сама-к1равання, залежала вырашэнне шматлЫх пытанняу сялянскага паусядзённага ж^1цця.
Рэал1зац^1я адмшютрацыйных абавязкау земск1х начальн1кау, куды уваходзш таксама 1 паунамоцтвы па паляпшэнш сац^1яльнага 1 гаспадарчага ж^1цця, адлюстраваны у справаздачах. Справаздачы за кастрычшк 1901 -студзень 1903 гг. выклжаюць ц1кавасць яшчэ 1 таму, што земск1я начальн1к1 М1нскай губерш только пачал1 сваю працу. Неабходна адзначыць 1 тое, што на першапачатковым этапе сваёй дзейнасц1 новыя улады дынам1чна узя-л1ся за уладкаванне сялянскага самак1равання. Гэта выкткана тым1 абстав1нам1, што 1х праца была непасрэдна звязана з неабходнасцю узаемадзеяння з валасной 1 сельскай адмшютрацыяй, валасным1 судами
Грамадскае жыццё. У сувяз1 з гэтым адразу пасля заступлення на пасаду мнопя земская начальн1к1 актыуна в^1карыстоувал1 элементы кантролю над вясковым самак1раваннем 1 судом, яшя был1 нададзены 1м зака-надауча. Напрыклад, земск1 начальшк 3-га участка М1нскага павета Дз.1. Пацёмк1н за пер^1яд з кастрычшка 1901 г. па студзень 1903 г. атрымау 73 адм1н1страцыйн^1я справы, з яшх было вырашана 68 спрау. Ён разгледзеу 14 скар-гау на валасных старшын (2 - на суддзяу, 2 - на наглядчыкау хлебазапасных крам, 3 - на тсарау, 13 - на сельсшх
старастау). Сярод iх былi прызнаны грунтоунымг 1 скарга на валаснога старшыну, 1 на валаснога суддзю, 2 на наглядчыкау крамы i 2 на сельск1х старастау. У якасщ пакаранняу штраф атрымалi суддзя i наглядчык крамы, вымову - валасны старшына, а таксама быт зняты з пасады 2 сельсшя старасты. Па асабiстым меркаванш земскага начальнiка быт аштрафаваныя 1 тсар i 4 валасныя старшыны, зняты з пасады пiсар i валасны старшына. Неабходна адзначыць, што Дз.1. Пацёмк1н адказна выконвау свае адмшстрацыйныя функцып, ён правеу 7 рэвiзiй валасных судоу за 1901-1902 гг. i падау падрабязную справаздачу аб працы валасных суддзяу у павятовы з'езд, дзе былi адзначаны агульныя недахопы у iх працы. Так, напрыклад, у некаторых рашэннях па крымшальных справах не был пазначаны артыкулы Статута аб пакараннях, у пратаколах грамадзянск1х спрау адсутнiчалi акты мясцовага агляду, справаводства вялося неахайна. Земск1 начальнiк адзначыу, што напачатку года справаводства вялося вельмi павольна, пакольк1 валасны тсар вёу нецвярозы лад жыцця, што i стала прычынай яго адхшення ад пасады. Валасны старшына быу адхшены ад пасады за растрату грашовых сродкау [2, л. 15-17]. Падобныя меры у адносiнах да валасного самак1равання дапамагалi больш хуткаму i якаснаму вырашэнню розных сацыяль-ных праблем, з якiмi сутыкалюя вяскоуцы.
Вырашэнне праблем з вясковай адмшстрацыяй i судом, уладкаванне пазямельных пытанняу садзейнiчалi росту аутарытэта земскага начальшка сярод сялян i дапамагалi яму у вырашэнш пытанняу грамадскага жыцця. Гэта асаблiва падкрэслiваy земсш начальнiк 5-га участка Мiнскага павета М.Г. Лявщш, як1 паставiy сабе за мэту выкаранщь хабарнiцтва. Ён адзначыу, што «раскрытие вышеуказанных злоупотреблений, произведших силное впечатление на крестьян, имело и имеет немалое значение. Благодаря этому престиж земского начальника растет в глазах народа, а с тем прогрессивно возрастает и доверие крестьянина к поставленному над ним начальству. Крестьяне теперь уже на встречу идут благим намерениям начальства, когда при введении института земских начальников оказывали очевидно благой мере непонятно сильное сопротивление» [2, л. 19]. М.Г. Лявщкаму удалося выкрыць хабарнщтва з боку 1вянецкага валаснога праулення, прычым адмшютрацыйныя асобы бралi хабар з абодвух бакоу судовага працэсу i абяцалi выйграць справу у валасным судзе. Такое стауленне да сялянсшх праблем дапамагла яму наладзщь адносiны з мясцовым сялянствам. Ён адзначыу у справаздачы, што напачатку дзейнасцi многiя яго прапановы аб пабудове школы, брукаванш мястэчка i г.д. адразу ж был адхшеныя сялянамi. Пасля таго як ён праявiy сябе у якасцi годнага кiраyнiка, сяляне саш адпусцiлi сродк1 i папрасiлi яго прыняць меры для пашырэння Рубяжэвщкага народнага вучылiшча, пабудовы школы i дастауцы каменя для уладкавання маставых у мястэчках. На думку земскага начальшка, недавер i непавага сялян да службовых асоб выклiкана валасным начальствам, якое складаецца, пераважна, з неадукаваных i непiсьменных асоб небездакорнай мараль-насцi. Акрамя таго, М.Г. Лявщш вельмi старанна праводзiy рэвiзii справаводства валасных прауленняу, было праверана справаводства па прызыву i улшу запасных нiжнiх чыноу, па пастауцы коней у ваенны час, а таксама рэвiзii грашовых сум i кнiг валаснога праулення, справаводства валасного суда. Земсш начальшк знаходзiy неда-кладнасцi да 1 капейк1, сярод зауваг ён занатавау, што «в книге прихода и расхода мирских сумм волостного правления найдено, что в расходе начиная с 12 листа цифра расхода показана на 1 копейку менее, но в транспорте на 15 листе эта неправильность исправлена подчисткой цифры, а следует исправлять красными чернилами» [2, л. 25].
Земсш начальшк дасканала правярау справаводства валасных прауленняу i судоу, у тым тку i прыходна-расходныя кнiгi. Справаводства пяршайскага валаснога праулення ён знайшоу у добрым стане. А вось праверка 27 верасня 1902 г. прыходна-расходных кнiг i справаводства рубяжэвiцкага валаснога праулення выявша сур'ёз-ныя недахопы: грашовыя кнiгi, за выключэннем прыходна-расходных, вялюя з памылкамi, а некаторыя не былi пачаты з 1 студзеня 1902 г. Па вышках рэвiзii земскi начальнiк пастанавiy выправщь усе недахопы i не дапускаць iх у будучынi i «налажить на Рубежевиского волостного писаря Ивана Нарцевича за нерадивость в делопроиз -водстве на основании 62 статьи Положения о земских начальниках 4-х рублевый штраф» [2, л. 29].
Адной з асноуных форм кантролю дзейнасщ валаснога i сялянскага самашравання з'яулялася правядзенне рэвiзiй, падчас як1х неабходна было таксама патлумачыць правiльнасць выкарыстання тых цi шшых заканадау-чых актау. Гэта было асаблiва актуальным, улiчваючы, што некаторыя прадстаушш сялянскага самак1равання былi неграматнымг Так, земск1 начальнiк 1 -га участка 1гуменскага павета М.М. Щмафеяу, нягледзячы на вялiкую колькасць скаргау у адрас валасных старшын (43 скарп з кастрычшка 1901 г. па студзень 1903 г.), адзначыу, што справаводства валасных прауленняу вядзецца без нараканняу, а недахопы был нязначныя i адбывалiся у боль-шасцi выпадкау ад недакладнага разумення пiсарамi новых правiлаy судаводства. Земсш начальшк падкрэ^у, што ён абмяжоувауся только тлумачэннямi на словах i пры наступнай рэвiзii выяуленыя хiбы былi выпраyленымi. Ён таксама зауважыу, што «1902 год введения в Минской губернии реформы крестьянских учреждений, с преобразованием судопроизводства, нового порядка обложения населения продовольственной повинностью и другими новыми порядками, был весьма тяжелым для заведовавших делопроизводством волостных правлений и нельзя обойти молчанием того обстоятельства, что волостные писари справились со своей задачей успешно» [3, л. 6]. А, напрыклад, земсш начальшк 6-га участка Рэчыцкага павета А.А. Госа за справаздачны перыяд правёу 11 рэвiзiй валасных прауленняу i судоу. Недахопы быт выяулены iм пры вядзент апякунсшх спрау, як1я знаходзшся у бяз-ладным стане. Фшансавая дзейнасць была знойдзена земск1м начальшкам правiльнай. Справаздачы валасных суддзяу таксама знойдзены здавальняючымг Ён адзначыу, што скаргау на выкананне валаснымi суддзямi служ-бовых абавязкау не паступала, а дзве скарп, названыя у справаздачы, былi пададзены на iх пазаслужбовую дзейнасць [4, л. 15]. Земсш начальшк 2-га участка Слуцкага павета П.Д. ЛаУрыненка-Мiшчанка па вышках рэвiзii валасных судоу адзначыу наступныя заyвагi: грамадзянск1я пазовы был змешаныя з крымiнальнымi, пакараннi прысуджалюя iсцам без падставы на тое, са сведак валасны суд спаганяу як з адказчыкау [5, л. 7].
Адукацыйная справа. Прадметам ведамства земсшх начальшкау стала i адукацыйная сфера. У ix абавязш уваходзша правядзенне рэв1зш адукацыйных устаноу, кантроль за л1кв1дацыяй выяуленых недахопау, садзейш-чанне адкрыццю новых школ i вучьшшчау. Папячыцель Вшенскай вучэбнай акруп 8 чэрвеня 1902 г. звярнууся з прашэннем да мшскага губернатара М.М. Трубецкага аб аргашзацып агляду саштарна-ппешчных норм сельск1х вучылшчау Мшскай губерш. У камюш па аглядзе павшны был уваходзщь участковы доктар, шспектар народных вучылшчау i земсш начальшк. Ён таксама праау усталяваць для гэтага пэуны тэрмш [6, л. 706]. Так, у адну з кам1сш Мазырскага павета уваходзш: земск1 начальшк 3-га участка Мазырскага павета А.Л. Берло, доктар А.П. Даншев1ч i шспектар 1.В. Любщш У справаздачы аб рэв1зп Буйнавщкага народнага вучышшча земсш начальшк адзначыу наступныя недахопы: вучышшча разл1чана на 23 вучня, а наведвал1 яго на момант рэв1зп 52 асобы. Сан1тарна-г1г1ен1чны стан таксама быу прызнаны нездавальняючым. Да прыкладу, для вентыляцып памяш-кання была тольш адна фортачка. Кам1с1я прыйшла да высновы аб неабходнасщ правесщ рамонт у вучнёусшм 1нтэрнаце з перакладкай печы i зрабщь капитальны рамонт лазш [6, л. 420].
Земсшя начальшш не тольк1 павшны был1 сачыць за станам школ i вучыл1шчау, але i прымаць меры па яго паляпшэнш. У сувяз1 з гэтым па прапанове земскага начальшка 5-га участка Мазырскага павета Г.А. Фёдарава для школ у вёсках Альшаны i Лядцы был набыты чароуныя л1хтары з карщнам1 i школьныя б1бл1ятэш, а таксама набыты чароуны л1хтар у Давыд-Гарадоцкае народнае вучышшча, а затым куплена б1бл1ятэка для Велям1чскай царкоуна-прыходскай школы [7, л. 13]. На 6-м участку Мазырскага павета, як адзначыу земсш начальшк М.В. По-лазау, леншсшм валасным сходам складзены прысуд аб пераутварэнн народнага вучылшча у двухкласнае сель-скае вучылшча. Гэты прысуд быу зацверджаны мшскай дырэкцыяй народных вучышшчау i узбуджана хадай-нщтва для яго вырашэння перад папячыцелем Вшенскай акруп. Акрамя таго, быт складзены прысуды аб адкрыцщ у вёсцы Морач Леншскай воласщ i весцы Пухав1чы Жыткавщкай воласщ народных вучыл1шчау, i у сяле Князь-возеры Дзякавщкай воласщ царкоуна-прыходскай школы. Земсш начальшк 3-га участка 1гуменскага павета А.А. М1хельсон таксама надавау увагу паляпшэнню адукацыйнай справы. Па яго прапанове был1 адраманта-ваны Астроускае, Ктчаускае, Коубчанское народныя вучышшча, у вёсцы Ляды Якшыцкай воласщ было пабуда-вана новае народнае вучыл1шча, зроблены рамонт царкоуна-параф1яльнай школы [3, л. 12].
Дастаткова актыуная праца земск1х начальшкау у гэтым нак1рунку сведчыла таксама i аб змяненн стау-лення сялян да атрымання адукацып. А.Г. Каханоусш адзначае сярод паказчыкау працэса разлажэння традыцый-ных каштоунасцей у пачатку ХХ ст. пашырэнне шсьменнасщ i пэуны рост якасщ адукацып сярод сялян [8, с. 84]. Так, на 2-м участку Слуцкага павета за 1901-1902 гг. было адкрыта два новых вучылшчы, яшя знаходзшся у падпарадкаванн Мшстэрству народнай асветы, таксама быу складзены прысуд царэускага валаснога сходу аб адкрыцщ двухкласнага народнага вучышшча i пабудове для гэтага новага каменнага будынку. На сходзе было зацверджана рашэнне аб прыбудове яшчэ аднаго класа пры Старобшсшм народным вучышшчы, пакольк за гэты перыяд жадаючых паступаць у вучытшча было звыш 300 чалавек. Быу складзены прысуд аб адкрыцщ 2 царкоуна-прыходск1х школ i адкрыты б1бл1ятэш пры 6 мшстэрсшх вучылшчах [5, л. 8].
Уладкаванне сацыяльных пытанняу. У абавязш органау сялянскага к1равання уваходзша не тольш правядзенне рэв1зш i кантроль над дзейнасцю сельск1х i валасных службовых асоб, але i апека над маральным станам сялян. Так, напрыклад, земск1 начальшк 3-га участка Мазырскага павета А.Л. Берло сачыу за маральным якасцям1 сялян «путем воспрещения публичного пьянства, лотерей и других азартных игр на ярмарках» [7, л. 9].
У сваёй справаздачы земсш начальшк 4-га участка Барысаускага павета М.А. Чэкан адзначыу, што асабл1вую увагу у сваёй працы ён надау уладкаванню i рамонту грамадск1х будынкау. За 1901-1902 гг. праведзе-ны рамонт будынка валасных прауленняу, хлебазапасных крам, прыведзены у прыдатны стан арыштанцшя па-мяшканн з уладкаваннем у 1х асобных аддзяленняу для мужчын i жанчын, а у весцы Вял1шя Рольцы для гэтай мэты было пабудавана новае памяшканне. Неабходна адзначыць, што гэта было зроблена сродкам1 сялян. У адносную прыдатнасць был1 прыведзены чатыры вялЫх масты i наогул усе дароп. Увага земск1м начальшкам была звернута i на справу адукацып: у прыватнасщ, была адкрыта школа у в. Асещшча Бярэзшскай воласщ, сярод сялян вялася аптацыя адкрыцця ясляу-прытулку. Праводз1лася праца па утрыманн1 у працоун^1м стане дымавых труб, а таксама тльнавауся сан1тарны стан пасел1шчау [9, л. 16].
Як адзначалася, земск1м1 начальн1кам1 была звернута увага на пытанне уладкавання турэмных памяшкан-няу, як1я ц1 наогул адсутшчал1 у шматл1к1х валасцях, ц1 знаходзшся у непрыдатным стане, ц1 мел1 тольк1 адно агульнае памяшканне для утрымання i мужчын, i жанчын. Так, па прапанове земскага начальшка 3-га участка 1гуменскага павета А.А. Шхельсона был1 прыведзены у парадак ар^1штанцк1я памяшканн1 i падзелены на два аддзяленш для мужчын i жанчын [3, л. 12]. Уладкаваннем турэмных памяшканняу займауся i земсш начальшк 1-га участка Слуцкага павета П.1. Бельчанка. 1м была звернута увага на неабходнасць уладкавання сельсшх турмау, як1х пры валасцях не было (за выключэннем Грэскай, дзе мелася памяшканне тольш для мужчын). Гэтыя памяшканш был1 уладкаван^1я да студзеня 1902 г. [5, л. 5].
Акрамя таго, значная увага мясцовых улад пав1нна была надавацца паляпшэнню сан1тарна-г1г1ен1чнага стану у весках, у тым л1ку праф1лактыцы шфекцыйных захворванняу. Для гэтага неабходна было уладкоуваць бальн1цы, запрашаць дактароу, тлумачыць важнасць праф1лакт^1чных мер, сачыць за станам калодзежау. Так, па прапанове земскага начальшка 6-га участка Мазырскага павета М.В. Полазава было узбуджана хадайнщтва аб камандз1раванш доктара для барацьбы з натуральнай воспай, якая з'явшася у вёсцы Белае Жыткавщкай воласщ.
Гэта хадайнщтва было задаволена. У Крукавщкай воласш Рэчыцкага павета па прапанове земскага начальшка была набыта пажарная тэхшка 1 пабудавана памяшканне для фельчара з прыёмным пакоем [4, л. 15]. У сваёй справаздачы земск1 начальшк 2-га участка Слуцкага павета П.Д. Лаурыненка-МЫчанка адзначыу, што валасным сходам быу складзены прысуд аб адкрыцш сельскай бальнщы у мястэчку Старобш на 8 ложкау, на якую палова грошай была асйнавана сялянам1, а палова - памешчыкамг На перыяд справаздачы быу запрошаны доктар 1 знойдзена памяшканне. Бальншу планавалася адкрыць, як падкрэсл1у П.Д. Лаурыненка-МЫчанка, як толью губер-натар дасць дазвол. Земсш начальшк таксама л1чыу, што «в недалёком будущем, когда крестьяне увидят всю пользу от учреждения больницы, когда таким образом устранится эксплуатация их фельдшерами, знахарями и бабками, берущими с них последнюю копейку и в тоже время нисколько не облегчающих их страданий» [5, л. 9].
Земсюм начальшкам 1-га участка Слуцкага павета П.1. Бельчанка было загадана валасной 1 сельскай адмь шстрацый звярнуць увагу на уладкаванне калодзежау у паселiшчах. Пры гэтым неабходна было зрабщь зрубы дастат-кова высокм а вёдры пры 1х прыкаваць, усталяваушы зверху перакладзшы, каб жывёла не магла з 1х тць. П.1. Бельчанка асабюта растлумачыу неабходнасць так1х дзеянняу на сходах, кал1 адбывауся выбар валасных суддзяу. Гэтак жа была растлумачана важнасць чыстк1 труб не радзей двух разоу у месяц. Абавязак сачишь за выкананнем гэтых рашэнняу быу ускладзены на стараст, старшын 1 саштарау [5, л. 4]. У сваёй справаздачы земсш начальшк адзначау, што распараджэнне адносна калодзежау не усюды яшчэ было выканана. Ён таксама зауважыу, што «проехав по участку я нашел дороги не исправными и циркулярами своими от 2 июня за № 1226 приказал привести дороги в порядок, было донесено, что дороги исправны, но в действительности оказалась, что они исправлены не надлежащим образом. Поэтому 8 июля за № 1798 предписано исправить дороги, особенно между Слуцком и Грозовом капитально. Но из-за полевых работ и неблагоприятной погоды ремонт отложен до весны 1903 г.» [5, л. 5].
Меры па прафшактыцы 1 дапамозе пры пажарах займал1 значнае месца у вырашэнш сацыяльна -бытавых пытанняу. Па прапанове земскага начальшка 6-га участка Мазырскага павета заснаваны дзве вольна-пажарныя дружыны у вёсцы Жыткав1чы той жа воласш 1 мястэчку Ленш Леншскай воласш. Сельск1м1 грамадам1 складзе-ныя прысуды аб набыцш пажарных шструментау 1 помпау, а таксама аргашзаваны пажарныя абозы. Распачата хадайнщтва аб пабудове двух мастоу у мястэчку Ленш праз раку Случ 1 возера даужынёю 50 1 20 сажняу. Гэта хадайнщтва было задаволена мшсшм губернсшм распарадчым камиэтам [7, л. 14-16]. На 2-м участку Слуцкага павета П.Д. Лаурыненка-М1шчанка таксама прыняу меры па змяншэнш колькасц пажарау 1 суцэльнага выгаран-ня пасел1шчау. Было зроблена распараджэнне аб насаджэнш вакол сялянск1х сядз1б дрэу. З 1903 г. был1 наняты камшары для ачыстк1 труб. Па загаду земскага начальшка был1 прыведзены у парадак наяуныя пажарныя абозы 1 заснаваны начныя абыходы. Ён таксама забарашу рабщь новыя пабудовы без узаконеных разрывау (пабудовы павшны был1 знаходзщца на неабходнай адлегласц адзш ад аднаго) [5, л. 9].
Асабл1вая увага пры вырашэнш сацыяльна-бытавых праблем надавалася аказанню дапамоп у выпадку неураджаяу, пажарау, стыхшных бедствау 1 г.д. Сваечасова прынятыя меры дапамагал1 сялянам выйсц са скла-данага станов1шча, пазбегнуць голада 1 нястачы. Так, на 4-м участку Барысаускага павета напрацягу вясны 1902 г. было выдадзена сялянам 1476 харчовых пазык1 з хлебазапасных крам на 9840 пудоу аз1мага 1 13 887 яравога хлеба. Там л1к пазык земск1 начальшк Дз.Л. Фуфаеусш патлумачыу неураджаем папярэдняга 1901 г. 1 «чрезвычайно трудной для сельских хозяев зимой и весной, во множестве случаев на корм скоту шла солома с крыш» [9, л. 16].
Неабходна адзначыць, што рэчаюнасць не заусёды адпавядала таму, як яе ашсвал у сва1х справаздачах земская начальны. Якасць вырашэння гэтых пытанняу шмат у чым залежала ад суб'ектыуных характарыстык земских начальшкау, пакольк1 уладкаванне сялянскага побыту, нагляд за саштарна-бытавым станам, рашэнне адукацыйных пытанняу на практыцы не адносш да галоуных абавязкау мясцовай улады. На першае месца выхо-дзш судовыя функцый, пазямельнае уладкаванне сялян, кантроль выплат падаткау. У сувяз1 з гэтым адным з асноуных крытэрыяу ацэнш працы органау сялянскага самак1равання з боку земсшх начальшкау таксама стау паказчык збору падаткау. Рэв1зй справаводства сам1х земск1х начальшкау неаднаразова вызначал1 недахопы у 1х дзейнасщ, у тым л1ку, звязаныя з вырашэннем значных сацыяльных 1 грамадск1х пытанняу, пытанняу адукацый Так, земск1 начальшк 2-га участка Пшскага павета, яш пры наяунасц эпщэмй халеры у суседшм Мазырсшм павеце не праводз1у шяшх супрацьхалерных мерапрыемствау на сва1м участку, нягледзячы на цыркуляры губер-натара 1 саштарных камюш. Нават высланыя брашуры для распаусюджвання сярод насельнщтва застал1ся ляжаць у канцылярый земскага начальшка [10, с. 3-4]. Акрамя таго, у прадшсаннях за 1904 г. павятовыя з'езды Мшскай губерш адзначал1 недастатковую працу земсшх начальшкау па выкананш цыркуляра аб прадастауленш звестак для аказання харчовай дапамоп сельскаму насельнщтву [11, л. 25-31].
Заключэнне. У адмЫстрацыйнай дзейнасц земск1х начальшкау увага надавалася вырашэнню сацыяль-ных пытанняу жыцця сельсшх жыхароу. У прыватнасц1, у 1х кампетэнц^1ю уваходз1л1 меры па уладкаванш сялянскага побыту, арган1зацы1 дапамог1 маламаёмасным сялянам, паляпшэнн1 сан1тарна-г1г1ен1чнага стану вёсш 1 правядзенн1 мерапрыемствау па прафшактыцы 1 прадухшенш 1нфекцыйных 1 эшдэм1чных захворванняу. Земская начальн1к1 1нспектавал1 стан школ 1 вучылшчау, прымал1 меры па яго паляпшэнш, а таксама садзейшчал1 адкры-ццю новых навучальных устаноу. Важнае значэнне адводз1лася рамонту 1 будаун1цтву дарог, мастоу, брукаванню вул1ц. Разам з тым, дзейнасць па рэал1зацы1 гэтых функцый не выявшася у поунай меры 1 шмат у чым залежала ад суб'ектыуных якасцей земскага начальшка. У той жа час некаторыя земсшя начальны вял1 актыуную працу, якая спрыяла адкрыццю школ, паляпшэнню бытавых умоу ж^1цця сялян, в^1рашэнню канфлштных с1туацый з валасной 1 сельскай адмшстрацыяй.
Л1ТАРАТУРА
1. Высочайше утвержденное Положение о земских участковых начальниках: 12 июля 1889 г., № 6196 // Полное собрание законов Российской империи. Собрание 3: в 33 т. - СПб., 1891. - Т. 9. - С. 508-535.
2. Отчет о деятельности Минского уездного съезда, земских начальников и волостных судов Минского уезда за время с 1901 по 1903 гг. // НИАБ. - Ф. 1595. Оп. 1. Д. 77.
3. Отчет о деятельности уездного съезда, земских начальников и волостных судов Игуменского уезда за время с 1 октября 1901 г. по 1 января 1903 г. // НИАБ. - Ф. 1595. Оп. 1. Д. 76.
4. Отчеты о деятельности уездного съезда, земских начальников и волостных судов Речицкого уезда за время с 1 октября 1901 г. по 1 января 1903 г. // НИАБ. - Ф. 1595. Оп. 1. Д. 79.
5. Отчеты о деятельности уездного съезда, земских начальников и волостных судов Слуцкого уезда за время с 1 октября 1901 г. по 1 января 1903 г. // НИАБ. - Ф. 1595. Оп. 1. Д. 80.
6. Материалы об обследовании земскими начальниками санитарно-гигиенических условий народных училищ Минской губернии // НИАБ. - Ф. 1595. Оп. 1. Д. 282.
7. Отчеты о деятельности уездного съезда, земских начальников и волостных судов Мозырского уезда за время с 1 октября 1901 г. по 1 января 1903 г. // НИАБ. - Ф. 1595. Оп. 1. Д. 78.
8. Каханоусю А.Г. Сацыяльная трансфармацыя беларускага грамадства (1861-1914 гг.). - Мшск: Беларус. дзярж. ун-т, 2013. - 333 с.
9. Отчет о деятельности уездного съезда, земских начальников и волостных судов Борисовского уезда за время с 1 октября 1901 г. по 1 января 1903 г. // НИАБ. - Ф. 1595. Оп. 1. Д. 75.
10. Папа-Афанасопуло И.А. Акт ревизии произведенной пинским уездным предводителем дворянства И. А. Папа-Афанасопуло во 2-м земском участке Пинского уезда 5-7 и 16, 17, 26, 27 августа 1908 г. - Минск: Губерн. тип., 1908. - 65 с.
11. Материалы о состоянии продовольственных средств и нужд населения в связи с градобитием в губернии // НИАБ. -Ф. 1595. Оп. 1. Д. 539.
Пастуту 03.05.2024
ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ЗЕМСКИХ НАЧАЛЬНИКОВ МИНСКОЙ ГУБЕРНИИ ПО РЕШЕНИЮ СОЦИАЛЬНЫХ И ОБЩЕСТВЕННЫХ ВОПРОСОВ В ДЕРЕВНЕ В НАЧАЛЕ ХХ В.
(ПО МАТЕРИАЛАМ ОТЧЁТОВ)
канд. ист. наук А.А. СТРАЛЕНЯ (Белорусский государственный университет, Минск)
В Российской империи в конце XIX в. была проведена реформа местного управления, в ходе которой была введена новая власть в сельской местности - институт земских начальников. Одним из направлений их деятельности стало решение основных проблем в крестьянской среде. Земские начальники отвечали за проведение ревизий органов крестьянского самоуправления, решали вопросы землеустройства, обладали судебными полномочиями. Кроме того, должны были содействовать повышению грамотности среди сельского населения, открытию новых школ. В статье рассматривается роль земских начальников в решении социальных и общественных вопросов сельского населения, показана их практическая деятельность, направленная на повышение уровня грамотности, изменение отношения крестьян к получению образования.
Ключевые слова: земские начальники, административные и судебные учреждения, белорусские губернии, крестьянское самоуправление, образование.
ACTIVITIES OF DISTRICT CAPTAINS OF MINSK PROVINCE IN SOLUTION OF SOCIAL AND PUBLIC ISSUES IN VILLAGES AT THE BEGINNING OF THE 20TH CENTURY
(BASED ON REPORTS)
H. STRALENIA (Belarusian State University, Минск)
In the Russian Empire at the end of the 19th century local government reform was carried out. Due to the reform a new authority for the rural areas was introduced - the institution of district captains. One of the areas of their activity was solving the main problems of the peasantry. District captains were in charge of conducting audits ofpeasant self-government bodies, solved the land management issues, had judicial powers. Furthermore, they were to promote rural literacy and opening of new schools. The article examines the role of district captains in solving social and public issues of the rural population, shows their practical activities aimed at increasing the level of literacy and changing the peasants' attitude to receiving education.
Keywords: district captains, administrative and judicial institutions, Belarusian provinces, peasant self-government, education.
