CC BY
24УДК 947.6«1917»
I. М. Рыжанкоу, кандыдат пстарычных навук, дацэнт (БДТУ)
ГРАМАДСКА-ПАЛ1ТЫЧНАЕ ЖЫЦЦЁ НА ЭТАПЕ ПРАВЯДЗЕННЯ ЗЕМСК1Х ВЫБАРАУ: ПА МАТЭРЫЯЛАХ БЕЛАРУСК1Х ГУБЕРНЯУ (верасень - кастрычнiк 1917 г.)
У артыкуле асвятляецца праблема ажыццяулення земсшх выбарау на этапе восеньсшх падзей 1917 г. Адзначаецца, што выбарчая кампашя з'явшася для сялянства - асноунай частк1 электарату - этапам палгтычнай сацыял1зацы1. Падчас выбарау сяляне сустрэл1 масу аггтатарау i мел1 мажтвасць азнаёмщца з праграмаш ix партый, каб у далейшым здзейснщь свядомы вы-бар, пашнуушы свой бюлетэнь у скрыню на выбарах ва Устаноучы сход. Вядома, што падчас перадвыбарчай кампанп i на самix земскix выбарах праявшся усе станоучыя i адмоуныя рысы сялянства. Няма падстау лiчыць, што ix няудзел у выбарах - гэта праява антыурадавых або анты-памешчыцк1х настрояу. Да таго ж абсентэiзм быу уласц1вай з'явай не только на вёсцы, але i у го-радзе. Безумоуна, гэта быу станоучы вопыт ix свядомага удзелу у дзяржауных справах, яш свед-чыу i аб тым, што сялянства губляла рысы арха1чнай, звязанай абшчыннай ментальнасцю масай, i паступова уцягвалася у рэчышча практычнага вырашэння не толькi саслоуных, але i агульнаг-рамадск1х штарэсау.
In article the problem of carrying out territorial elections at a stage of autumn events of 1917 is covered. It is noted that election campaign became for the peasantry as main part of electorate a stage of political socialization. In time elections peasants met the mass of propagandists and had opportunity to study programs of their parties further to make a conscious choice, having lowered the bulletin in a box on elections the Constituent assembly. It is known that in time the pre-election company and on territorial elections all positive and negative lines of the peasantry were shown. There are no bases to consider that their nonparticipation in elections is a manifestation antigovernmental or the antipomeshche-chyikh of moods. Besides an absenteeism peculiar the phenomenon not only on the village, but also in the city. Certainly, it was positive experience of their conscious participation in public affairs which testified and that the peasantry lost lines the archaic, connected communal mentality weight, and was gradually involved to the course of the practical decision not only class, but also public interests.
Уводзшы. З падзеннем самадзяржауя насе-льшцтва расшскай ¡мперьи апынулася у рэчышчы уздзеяння дэмакратычных шстытуцый. Адбы-валася фарм1раванне камюарыятау, рознагал> новых камготау грамадска-эканам1чнага, гаспа-дарчага наюрунку. Гэта азначала прыцягненне насельнщтва, у тым лшу раней пазбауленага выбарчага права, да удзелу у вырашэнш дзяржауных i мясцовых спрау.
У справе дэмакратызацып грамадска-пал> тычнага жыцця важная роля надавалася земствам, яюя з вясны 1917 г. был1 папоунены прадс-таун1кам1 розных пластоу насельнщтва (сацыя-льных, нацыянальных, канфесшных, прафесш-ных). Паводле урадавах пастаноу на восень был1 запланаваны выбары земсюх гласных, у кампе-тэнцыю яюх траплял1 пытанш аховы здароуя, адукацыи, камушкацып, жывёлагадоул1 i ветэры-нарыи, раслшаводства i аграномп, землеуладка-вання i шш.) [1].
Асноуная частка. З надыходам выбарчай кампани у шэрагу публшацый карэспандэнты газет падкрэсл1вал1 «малую дасведчанасць» ся-лян у тэхнщы выбарау, што давала падставу для сялянсюх сумненняу i недаверу адносна выбарау. Выразна стала выяуляцца адна з ха-рактэрных рыс сялянскай ментальнасцi - неда-
вер, прычым недавер не толью да памешчыкау i былых чыноушкау, але i наогул да адукаваных людзей.
Недастатковасць прапагандысцкай працы грамадска-урадавых сiл на вёсцы па тлумачэнш выбарчых сiстэм, сутнасцi правшау рэалiзацыi выбарчага права пры агульным слабым адука-цыйна-асветнiцкiм узроуш сялянства абумовша яго рэзкае процiдзеянне камiсii, асаблiва у вы-падку з тайнай формай галасавання. Менавiта яна, тайная форма падачы галасоу, стала адной з галоуных прычын пратэстных настрояу i па-водзiн сялянства, паколькi супярэчыла трады-цыi адкрытага галасавання на валасных сходах. Так, адкрытае iгнараванне «галасавання з дапа-могай зашсак» выявш вясковыя выбаршчыкi Мiнскага, Рэчыцкага, Навагрудскага i Вщебс-кага паветау, у вышку цэлыя акругi адмау-лялюя ад удзелу у выбарах [2].
У шэрагу месцау адбывалiся шцыдэнты з вы-карыстаннем прыцяснення у адносiнах да чле-нау камюи. У лiку парушальшкау згадывалiся асобы, якiя не трапiлi у кандыдацюя спiсы. Прычым найбольш актыуныя з iх траплялi пад арышт i падлягалi судоваму праследа-ванню. З улшам таго што значная частка вяско-вага электарату складалася з жанчын, земская
История
35
выбарчая кампашя была для iх «...справай нез-наёмай, яны не разумелi сутнасцi выбарау» [3]. Як паведамляу Мiнскi губернсю камюар Б. М. Са-мойленка, прычынай зрыву валасных земскiх выбарау у Самахвалавiчах з'явiлася адмова члена выбарчай камiсii Высоцкага «прыняць бюле-тэнь ад незалiчанай у спiс выбаршчыкау жан-чыны». Вiдавочна, што антыпамешчыцюя наст-роi сялян дзе-нiдзе супярэчылi абвешчаным паль тычным свабодам. Паводле бабруйскага кур'ера ад 25 жшуня хутаране павета не рызыкнулi выстауляць свой спiс.
Натуральна, што у такiх умовах у шэрагу валасцей Мiншчыны земскiя выбары не здзейс-нiлiся. Так, у вераснi вышю выбарау у 12 ва-ласцях Бабруйскага павета былi абскарджаны i знаходзiлiся у справаводстве адмшютрацый-ных суддзяу, але у 27 - сфармаваны валасныя земскiя управы. Толью да лiстапада пасля пра-ведзеных перавыбарау «валасныя земствы былi створаны ва усiм павеце» [4]. На неакутрава-най тэрыторыi Навагрудскага павета выбары мелi месца толькi у чатырох валасцях, у адной воласщ выбары - касiраваны, а у дзвюх - сарва-ны сялянамь Па Барысаускаму павету у 27 валасцях былi створаны валасныя земсюя управы, прычым у 12 валасцях выбары былi апратэста-ваны. Траплялiся звесткi на старонках «Новое Варшавское утро» ад 10 жшуня аб праяуленш сялянамi «свядомых адносш» да выбарау.
У вынiку праведзеных давыбарау у каст-рычнiку - лютападзе 1917 г. склiкалiся валасныя земсюя сесii i дзейнiчалi управы. Так, 3 лiс-тапада старшыня Бабруйскага павятовага хар-човага камгота паведамiу губернскай харчовай управе аб канчатковым фармiраваннi валаснога земства. Варта адзначыць, што для беларускага краю перадача функцый дзяржауных камiтэтау земсюм установам не стала тыповай з'явай, яны працягвалi суiснаваць.
Лепшыя паказчыю выбарчай актыунасцi выявiлi паветы Магшёушчыны. У некаторых валасцях падчас выбарау выявшася афармленне груповак - «заможных» сялян i «бедных». Разам з тым, канчатковы падлiк галасоу з выбар-чых акруг паказау, што на валасным узроУнi у сваёй падауляючай большасцi па прычыне ментальна-псiхалагiчных асаблiвасцей вяскова-га электарату гласныя з'яулялiся беспартыйны-мi i не маглi быць iншымi. Як правша, сярод iх пераважалi «тсьменныя сяляне», «людзi больш цi менш дзельныя, маладыя i свядомыя» [5]. У абранае валасное земства Сеннщкай воласцi (35 гласных) «увайшлi сацыял-дэмакраты, эсэры i беспартыйныя». Сярод абраных - «дзядуля рускай рэвалюцш» С. П. Кавалш, доктар Тамкоу, памешчык Вiшнеускi, яурэй Н. Кучаль, астаття сяляне» [6]. Такiм чынам, на Магшёушчыне
здзейсненыя давыбары дазволiлi сфармiраваць валасныя земствы у поуным складзе. «Моги-левская жизнь» ад 6 кастрычшка паведамляла, што з 47 гласных Магшёускага павета 35 было з шжэйшай або хатняй адукацыяй, «у падауляючай большасцi выпадкау прайшлi у члены упрау сяляне».
У цэлым, як сведчыу «Мстиславский голос» ад 23 жшуня, працэнт удзелу асноуных выбар-шчыкау сялян у розных мясцовасцях - вагауся ад 10 % да 60 %. Насуперак шматлтм закткам тутэйшай «рэвалюцыйнай дэмакратьп» да згур-тавання грамадзян перад наступнай выбарчай кампанiяй у павятовае земства, каб правесщ гэ-тыя выбары «па-сапрауднаму, па усiх правшах i законах». Вясковыя жыхары Магшёускай гу-бернi па-ранейшаму iнертна аднеслюя да iх, бо «толькi у трох губернсюх акругах былi здзейс-нены выбары, а у астатшх трох нават нiхто не з'явiуся» [7]. Пэуную адказнасць за гэта не^ самi партыi i урадавыя структуры.
На Вiцебшчыне працэс стварэння органау самакiравання зацягнууся да лютапада 1917 г. Так, пры першых выбарах у Вiцебскiм павеце былi абраны толькi 2/3 гласных. У лшу першых валасныя земствы былi сфармiраваны у Рэжыц-кiм, Велiжскiм i Дрысенскiм паветах. У Дзвшс-к1м павеце былi абраны земсюя гласныя у 10 валасцях, у Себежсюм павеце - 17 i толькi у адной былi прызначаны дадатковыя выбары.
Як паведамляу Лепельсю павятовы камiсар Валковiчу у падначаленым яму павеце «выбары прайшлi з удзелам 60-цi працэнтау насельнiцтва, абраны усе больш тсьменныя людзi - сяляне». У Дрысенсюм павеце выбары здзейснiлiся «да-волi добра», у гласныя «з сялянамi прайшлi настаунiкi, мiравыя суддзi, святары, некалькi жанчын i ёсць памешчыю» [8]. Характэрна, што iнiцыятыва апратэставання вынiкау выбарау зыходзiла ад урадавых чыноу, бо менавiта яны пшьна сачылi за парушэннямi, яюя адбыва-лiся пад сялянскiм прымусам.
Практычна адначасова з давыбарамi валасных гласных у другой палове кастрычшка раз-гортвалiся павятовыя. Тут у параунанш з iншымi губернямi мелiся свае асаблiвасцi. Так, значную выбарчую iнiцыятыву выявiлi «яурэйскiя абы-вацелi». У прыватнасцi, на Велiжскiх павято-вых земскiх выбарах з пераканаучай большасцю галасоу перамог кандыдацю спiс № 2 РСДРП i Бунд (627 галасоу), за iм спiсы - № 5 на чале з былым старшынёй земскай управы (372 адпа-ведна), № 1 саюз служачых (360) [9]. Эсэры, нягледзячы на падтрымку вайскоуцау, атрымалi усяго 147 галасоу.
Ёсць падставы меркаваць, што негатыуныя ацэнк1 земск1х выбарау i роля у iх сялян належаць, у першую чаргу, тым публ^гстам i аглядальнiкам
(арыентаваным на класавую барацьбу супраць памешчыкау i буржуазп), яюя iмкнулiся за кошт вясковага электарату умацаваць свае партый-ныя пазiцыi.
Тэндэнцып, выяуленыя на Беларусi, супадалi з агульнарасшсюм малюнкам. Так, у Самарскай губерш на выбары з'явiлася не больш чвэрцi насельнiцтва. З цягам часу пад уздзеяннем цэн-тральнай i мясцовай прэсы аутарытэтных дзея-чау сялянская грамада набывала шанец перака-нацца у карысцi земскiх устаноу для справы аховы здароуя, адукацып, паляпшэння прадук-цыйнасцi сельскай гаспадарю i г. д. Асаблiва гэта праявшася падчас працы першых земсюх сходау i дзейнасцi адпаведных упрау.
Паводле газеты «Гомельская копейка» ад 2 кастрычшка 1917 г. на сктканым 23 верасня сходзе Насовщкага земства Гомельскага павета была абрана управа i прыняты шэраг рэзалю-цый, яюя закраналi пытаннi адукацыi, аховы здароуя, стану камушкацый i iнш. На гэтым сходзе земскiя гласныя выказат свае погляды на вырашэнне агульнадзяржауных задач, якiя на справе адпавядал урадавай палiтыцы. У пры-ватнасщ, яны выказалiся за перадачу зямельнай уласнасщ у загадванне зямельных камготау, за заканчэнне вайны без анексш i кантрыбуцый.
Да прыкладу, тыповы паводле зместу для большасцi валасных земскiх сходау пратакол першага пасяджэння Красна-Будскай воласцi ад 24 верасня. Намаганнямi 33 гласных была аб-рана земская управа (сялянская паводле складу), вырашана пытанне аб набыццi нафтарухаючага млына, адкрыццi вышэйшага пачатковага ву-чылiшча, рэарганiзацыi харчовага i зямельнага камготау i iнш. [10]. Неузабаве ва узгаданым артыкуле газеты «Новое Варшавское утро» ад 2 кастрычшка адзначауся аптымiстычны момант, мауляу, «адчувалася, што i жыхары вёсю у стане весцi свой маленькi парламент». Добра зразу -мела агiтацыйная штанацыя названага артыкула, паколькi земскiя выбары папярэдзш склiканне Устаноучага сходу. Аб тым што сялянства паступова усвядамляла вартасць земскай шсты-туцыi, сведчылi «шматлiкiя справаздачы валасных земствау», гэта ж падкрэслiвалася на ста-ронках «Могилевской жизни» ад 7 кастрычшка.
Заключэнне. Земскiя выбары з'явшся для сялянства этапам палiтычнай сацыялiзацыi. Адзiная справа, наколькi адукацыя адбылася паспяховым чынам. Падчас кампанй сяляне сустрэлi вялiкую колькасць агiтатарау i мелi
мажлiвасць пазнаёмiцца з партыйнымi прагра-мамi iх партый. Безумоуна, у далейшым гэта садзенiчала свядомаму выбару падчас галаса-вання на выбарах ва Устаноучы сход. У час пе-радвыбарчай кампанй i на самiх земскiх выбарах выявшся усе станоучыя i адмоуныя рысы тагачаснага сялянства. Так, абсентазм быу улас-цiвай з'явай не толью на вёсцы, але i у горадзе. У сваю чаргу, шзкую актыунасць сялян на выбарах не варта адносщь да праяу антыурадавых або антыпамешчыцкiх настрояу.
Такiм чынам, слабая актыунасць выбарш-чыкау, незавершанасць павятовых земскiх вы-барау, затрымка з фармiраваннем губернсюх земствау - усё гэта i iншае не дазволiла пабуда-ваць на месцах трывалыя уладныя структуры, каб спрыяць стабiлiзацыi мясцовага гаспадарчага жыцця i прадухiлiць масавы сялянскi рух. Мяр-куем, што гэта быу станоучы вопыт iх свядо-мага удзелу у дзяржауных справах, яю сведчыу i аб тым, што сялянства губляла былыя рысы архаiчных паводзiн, якiя шчыльна былi звязаны з абшчыннай ментальнасцю. Сялянства павольна уцягвалася у рэчышча практычнага вырашэння не толью карпаратыуных, але i агульнаграмадс-кiх iнтарэсау.
Таму невыпадкова, што нават пасля перамогi Кастрычнщкай рэвалюцыi земствы пэуны час працягват сваю працу i карысталiся прыкмет-ным аутарытэтам у насельнiцтва.
Л^аратура
1. Рыжанкоу I. М. Грамадска-паттычнае жыццё на этапе падрыхтоУкi да земсюх выба-рау: па матэрыялах губерняу (вясна - лета 1917 г.) Труды БГТУ. №5. История, филология, филология. Выпуск XIV. 2013. С. 29-31.
2. Крестьянское движение в 1917 г. / под ред.: М. Н. Покровского, Я. А. Яковлева. М.; Л.: Госиздат. 1927. 442 с. С. 304-305.
3. Могилевская жизнь. 1917. 6 сентября. 1917.
4. Нацыянальны Арх1у Рэспублш Беларусь (далей - НАРБ). Фонд 640. Воп. 2. Спр. 10. Л. 159.
5. Могилевская жизнь. 1917. 6 сентября.
6. Новое Варшавское утро. 1917. 11 сентября.
7. Мстиславский голос. 1917. 8 октября.
8. Известия Витебского губернского совета крестьянских депутатов. 1917. 22 сентября.
9. НАРБ. Фонд 60. Воп. 3. Спр. 243. Л. 399
10. Новое Варшавское утро. 1917. 2 октября.
Пастуту 20.03.2014
