CC BY
9
ПРАДСТАУН1ЧЫЯ ОРГАНЫ УЛАДЫ
Зьмiцер Кухлей
Рэзюме
Дзейнасць беларускага парламента i прадстаушчых органау улады на мяс-цовым узроуш у 2009 г. адбывалася на фоне разгортвання эканамiчнага крызюу у Беларусi, далейшага развщця адносшау беларускага юраунщ-тва з ЕС i iмкненнем захаваць расшсюя нафтавыя прэферэнцыi, дзеля чаго беларусы напрыканцы 2009 г. падпiсалi пакет дакументау па утва-рэнню Мытнага саюза з удзелам Рэспублiкi Беларусь, Расшскай Федэра-цыi i Казахстана.
Варта зазначыць, што па вышках выбарау 2008 г. у складзе Палаты прадстаушкоу практычна не апынулася палiтыкаy у класiчным разуменш гэта-га слова з асаб^тьш амбiцыямi i самастойнасцю. У пераважнай боль-шасцi Палата прадстаушкоу 4-га склiкання складаецца з выхадцау з прэз-iдэнцкай «вертыкалК да таго ж яшчэ у пенсiйным i перадпенсiйным узросце. Гэтыя прадстаунш выканаучых органау улады, дзяржауныя чы-ноунш рознага узроуню могуць быць ахарактарызаваны як добрыя «гас-падарнш» i выканауцы, што яны i пацвердзл у 2009 г., прымаючы без гарачых парламенцкiх дэбатау усе законапраекты, падрыхтаваныя Нацы-янальным цэнтрам заканадауства i прававых даследаванняу пры АдмЫ-страцыi Прэзiдэнта. Як Палата прадстаушкоу, так i Савет Рэспублiкi Нацы-янальнага сходу адсутнiчаюць у палiтычным працэсе краiны як самастой-ныя актары i амаль не аказваюць уплыву на yнутрыпалiтычныя працэсы, намшальна захоуваючы заканадаучыя i прадстаушчыя функцып. Адначасова, калi ва yнутрыnалiтычным працэсе беларуш парламент не вызначыуся актыунасцю i iнiцыятывамi, дык у замежнаnалiтычнай дзей-насцi значна узрасла яго роля у вырашэннi пытанняу прасоування або адстойвання iнтарэсаy беларускай юруючай элiты на мiжнароднай арэне i ва узаемадачыненнях з iншымi краiнамi або iнтэграцыйнымi аб'яднаннямi.
Тэндэнцьй:
• беларуш парламент выявiyся цалкам кантралюемым i прадказальным i канчаткова ператварыуся у своеасаблiвы nансiянат без ярюх асобау i iнiцыятыy;
• пры самых спрыяльных геаnалiтычных абставiнах Палаце прадстаушкоу Нацыянальнага сходу не удалося зрабiць прарыу у заходшм кiрунку i атрымаць nрадстаyнiцтва у еyраnейскiх nарламенцкiх структурах, што фактычна азначала б прызнанне легiтымнасцi Палаты прадстаушкоу i nарламенцкiх выбарау 2008 г. з боку еурапейцау;
• беларуск парламент пачау выкарыстоувацца як зручны механiзм для зацягвання разгляду вострых пытанняу мiжнароднага характару.
Агляд заканадаучай дзейнасцi парламента
Найбольш запамiнальнай у 2009 г. з'яуляецца восеньская се-сiя Палаты прадстаушкоу Нацыянальнага сходу, кал был пры-няты змены у Выбарчы кодэкс Рэспублiкi Беларусь, а таксама ратыфжаваны пакет пагадненняу аб мытным саюзе i шэраг iншых законау, значных для грамадства.
4 л^тапада 2009 г. Палата прадстаушкоу ратыфжавала Пакет пагадненняу аб Мытным саюзе Рэспублк Беларусь, Расшскай Федэрацьи i Казахстана. Пакет дакументау уклю-чае 13 законапраектау аб ратыфiкацыi мiжнародных дамовау, якiя фармуюць дамоуна-прававую базу Мытнага саюза. Хут-касць прыняцця дакументау Палатай прадстаушкоу прадык-тавана жаданнем беларускага юраунщтва застацца «нафта-вым» афшорам для расiйскiх кампанш.
Расiйская Федэрацыя на працягу апошшх гадоу пастауля-ла у Беларусь сырую нафту для перапрацоукi без экспартнага мыта, што прыносiла значныя прыбыткi беларускаму боку. У 2009 г. стала зразумела, што РФ спыняе падобную практыку, пакiдаючы для бязмытнага гандлю толькi частку паставак сырой нафты, якая прызначалася для унутранага спажывання у Беларусi. Напрыканцы 2009 г. беларусю бок паспрабавау вы-рашыць гэтую праблему з дапамогай далучэння да мытнага саюза з удзелам Беларусi, Расii i Казахстану. Пры гэтым пад-час ратыфжацып яскрава выявiлася, што Палата Прадстаушкоу Нацыянальнага Сходу РБ яуна не выконвае адну з асноу-ных сваiх функцый: прадстаунщтва iнтарэсау розных групау грамадзян.
Па-першае, мытны саюз трох постсавецкiх дзяржавау значна ускладняе магчымасць еураiнтэграцыi Беларусi, у тым лiку ажыццяуленне доугатэрмiновай перспектывы стварэння зоны вольнага гандлю з краiнамi Еурапейскага Саюза. Аднак, паводле апытання Н1СЭПД, праведзенага у чэрвеш 2009 г., за уступленне Беларус у ЕС выступала 41,4% грамадзян, а 38,8% — за аб'яднанне з РФ. Па-другое, мытны саюз нанёс значны удар па штарэсах беларусюх грамадзян — аутаамата-рау, якiя будуць вымушаны несцi дадатковыя выдаткi праз абарону iнтарэсау расшсюх аутавытворцау. Рашэнне пра па-велiчэнне мыта на iмпартаваныя аутамабш выклжала у Бела-русi шэраг грамадсюх шщыятыу супраць мытнага саюзу щ
наступствау яго утварэння. Непарламенцкая апазщыя у вы-глядзе партыi БНФ адразу ж паспрабавала ачолiць гэты пра-цэс i выказала намер правесцi рэферэндум па пытанню паве-л1чэння мытау на iмпартаваныя аутамабш i таюм чынам аба-ранiць iнтарэсы беларусюх аутааматарау.
Напрыканцы 2009 г. беларусюя парламентарыi зрабiлi чар-говы унёсак ва умацаванне беларускага панопцiкуму: Палата прадстаушкоу прыняла у двух чытаннях законапраект аб аба-вязковай дактыласкашчнай рэгiстрацыi уох ваеннаабавяза-ных ад 18 да 55 гадоу. Усеагульная дактыласкашя насельнщ-тва была распачата мшютрам унутраных справау Уладзiмiрам Навумавым пасля выбуху 4 лiпеня 2008 г. падчас святкавання Дня Рэспублжь Яшчэ сам У. Навумау звярнууся у Савет бяс-пекi i Савет мшютрау з прапановай унесцi папраую у закон аб дзяржаунай дактыласкапiчнай рэгiстрацыi, якiя б дазволш праводзiць абавязковую дактыласкапiю усiх ваеннаабавяза-ных.
Пасля сыходу з пасады У. Навумава ужо новы мшютр унутраных справау Анатоль Куляшоу скончыу пачатае i «угаварыу» народных абраншкау, якiя асаблiва i не пярэчыш новым на-ступам на грамадзянсюя правы сваiх выбарцау. Пры гэтым адсутнасць прававых механiзмау на момант прыняцця папра-вак не перашкодз^а правесцi дактыласкапiчную рэгiстрацыю 1.4 млн чалавек, што складае 61% ваеннаабавязаных. Адмовiл-iся ад прапановы добраахвотна патрапщь пад пiльнае вока праваахоуных органау толькi 22 тыс. чалавек.
Варта зазначыць, што праваахоуныя органы хутка зразу-мелi карыснасць гэтай працэдуры для свайго ведамства, якая распачалася у рамках расследавання справы аб выбуху 4 лше-ня 2008 г. Правядзенне дактыласкашчнай рэпстрацып дапамаг-ло выявiць 3 тыс. супадзенняу з адбiткамi, якiя быш знойдзе-ны на месцы здзяйснення злачынствау, сярод iх: 1 тыс крад-зяжоу, 50 цяжкiх i асаблiва цяжкiх злачынствау. Цяпер заканадауча замацаваны дадатковы механiзм кантролю за кожным ваеннаабавязаным грамадзянiнам, якi таксама вы-конвае i прафiлактычныя функцып праз самакантроль грамад-зян, яюя прайшлi дактыласкапiчную рэгiстрацыю. Варта зазначыць, што сучасныя iнфармацыйна-камунiкатыуныя тэхна-логii даюць значна большыя магчымасщ дзяржаве для ^ыццяулення кантролю над грамадствам, аднак рэгуляван-
не у сферы 1нтэрнэту i мабiльнай сувязi, якая традыцыйна успрымаецца як больш палiтызаваная, было вырашана пра-весцi праз указ прэз^дэнта.
У 2009 г., нягледзячы на амаль поуную адсутнасць уплыву апанентау дзейнага юраунщтва дзяржавы на беларусюя ва-енныя сiлы, Палатай прадстаушкоу з падачы мiнiстэрства аба-роны былi прынятыя дадатковыя папраую у закон аб вайскоу-цах, паводле якiх салдатам забараняецца удзельшчаць у дзей-насцi палiтычных партыяу. Гэты закон папросту пацвердзiу за войскам дадатковую функцыю нейтралiзацыi дзейнасщ моладзевых актывiстау з апазiцыйных асяродкау, найболей актыуныя з якiх, пачынаючы з 2008 г., пачалi прызывацца у войска, асаблiва напярэдаднi значных пал1тычных падзей.
Варта зазначыць, што дэпутаты парламенту увялi дадатковыя абмежаванш нават супраць сябе, прыняушы 9 снежня у другiм чытанш папраукi да Закону «Аб статусе дэпутата Палаты прадстаунiкоу, члена Савета Рэспублт Нацыянальнага сходу Рэспублт Беларусь», згодна з якiмi дэпутатам i сената-рам забараняецца прымаць падарункi, сувенiры, удзельнiчаць у юраванш камерцыйных арганiзацый, займацца прадпры-мальнщкай дзейнасцю, а таксама паводле яюх прадпiсваецца абавязковае прадстауленне дэкларацый аб даходах i маёмасцi блiжэйшых сваякоу дэпутатау.
4 лiстапада Палата прадстаушкоу прыняла законапраект, якi значна узмацшу пазiцыi асобных сiлавых ведамствау i улад-ных груповак, якiя iх кантралююць. Законапраект прадставiу права мшютру унутраных справау, старшынi КДБ i дырэкта-ру дэпартамента фiнансавых расследаванняу разам з генеральным пракурорам i падпарадкаванымi яму пракурорамi дазваляць правядзенне аператыуна-пошукавых мерапрыем-ствау i узбуджаць крымiнальныя справы у адносiнах да нека-торых катэгорый асобау: уключаных у рэестр главы дзяржавы, дэпутатау Палаты прадстаушкоу i мясцовых саветау, чле-нау Савета Рэспублiкi. Закон быу пралабiяваны асобнымi Уладнымi групоукамi i сiлавымi структурамi, пра што яскрава сведчыць арышт ужо на пачатку 2010 г. старэйшага следчага пракуратуры па асаблiва важных справах Генеральнай пра-куратуры Святланы Байковай, якая спецыялiзавалася на рас-следаваннi справау, звязаных з арганiзаванай злачыннасцю i карупцыяй у органах дзяржаунага кiравання. Досыць пака-
зальным з'яуляецца той факт, што арышт С. Байковай мае да-чыненне да яе апошняй справы, у якой абвiнавачваемымi пра-ходзiлi былы дырэктар Дэпартамента фiнансавых расследа-ванняу, генерал КДБ у адстауцы i iншыя высокапастауленыя асобы, а таксама некалью дзесяткау супрацоунiкау мытнi.
11 снежня напярэдадш новага электаральнага цыклу дэ-путаты Палаты прадстаунiкоу прынялi папраукi у выбарчае заканадауства Рэспублт Беларусь. Неабходна зазначыць, што па вышках парламенцюх выбарау 2008 г. БД1ПЧ АБСЕ выказала шэраг рэкамендацыяу па давядзенню выбарчага закана-дауства на адпаведнасць еурапейсюм стандартам. Праца над зменамi у выбарчае заканадауства праходз^а напрыканцы
2009 г. у вельмi скарочаныя тэрмiны: папраукi павiнны быць зацверджаны парламентам да пачатку мясцовых выбарау
2010 г.
Першапачаткова планавалася значна пашырыць пауна-моцтвы назiральнiкау i прывесцi iх у адпаведнасць з Канвен-цыяй аб стандартах правядзення вольных i справядлiвых выбарау у крашах СНД. Аднак у законапраект папраука аб умо-вах назiрання, якiя б дазвалялi назiральнiкам бачыць падлiк галасоу, не была уключана распрацоушчыкамi з Нацыяналь-нага цэнтру заканадауства i прававых даследаванняу пры Ад-мiнiстрацыi Прэзiдэнта РБ «як суб'ектыуная».
Разгляд дакументу у Палаце прадстаунiкоу заняу няшмат часу, i законапраект быу прыняты у двух чытаннях без дадат-ковых пярэчанняу i прапановау дэпутатау, яюм мiнулы вары-янт выбарчага заканадауства дазволiу без iстотных перашкод патрапщь у склад Палаты прадстаунiкоу. Пры гэтым у выбар-чае заканадауства унесена значная колькасць станоучых зме-нау: выбарчыя камiсii (акрамя Цэнтрвыбаркама) фармуюцца не меней чым на трэць з прадстаушкоу палiтычных партый i шшых грамадскiх аб'яднанняу, спрошчана вылучэнне i рэгi-страцыя кандыдатау, партыйным кандыдатам дазволена ства-рэнне iндывiдуальных выбарчыя фондау кандыдатау у Палату прадстаушкоу i у прэзiдэнты, выключаны парог яую выбар-шчыкау на выбарах мясцовых Саветау, усталяваны больш значны кантроль за ходам датэрмшовага галасавання, павялi-чана магчымасць абскарджання вынiкау выбарау, фармаван-ня выбарчых камiсiяу. Аднак адзш з самых галоуных этапау выбарчага працэсу — падлж галасоу — не быу закрануты, што
i надалей стварае гарантьп элегантных перамог кiруючым эль там падчас выбарау усiх узроуняу: прэз^дэнцюх, парламенцкiх i мясцовых.
Дзейнасць у сферы м1жнароднага супрацоушцтва
На агульным фоне пацяплення адносiн з Еурапейсюм Саю-зам, нягледзячы на прызнанне БД1ПЧ АБСЕ выбарау 2008 г. недэмакратычным^ дэпутаты Палаты прадстаунiкоу выказвалi упэуненасць у прарыве у заходшм кiрунку i спадзявал1ся ужо улетку 2009 г. атрымаць статус спецыяльна запрошанага ПАСЕ, пра што, в^даць, iснавалi пэуныя дамоуленасцi памiж беларусюм кiраунiцтвам i еурапейцамi. Падчас летняй сесп дэпутаты ПАСЕ прагаласавалi за аднауленне статусу спецыяльна запрошанага дзеля уцягвання беларусау у пал^ычны дыялог, аднак пры умове «увядзення мараторыю на смярот-нае пакаранне».
Беларускае юраунщтва палiчыла выкананым свае абавя-зацельствы перад еурапейцамi па дэмакратызацыi палтгычна-га працэсу узамен на аднауленне статусу у ПАСЕ, сярод яюх вызваленне некалькi палiтычных вязняу, рэпстрацыя Руху «За свабоду», уключэнне у дзяржауную сетку распаусюду трох незалежных газет, стварэнне кансультацыйнай рады з удзе-лам прадстаунiкоу грамадзянскай супольнасщ. Пры гэтым апазiцыйныя алы i незалежныя эксперты прызнаюць нязнач-насць i несiстэмнасць гэтых крокау. Пытанне адмены смярот-нага пакарання, безумоуна, не з'яуляецца крытычным для бе-ларускага кiраунiцтва, аднак гэтую саступку беларусы хацелi б прадаць Захаду за дадатковую плату.
Пасля змены у сярэдзiне 2009 г. складу Еурапейскага парламенту, дэпутаты якога прапаноувалi працаваць выключна з прадстаунiкамi беларускай апазiцыi у рамках такой структуры як Еуранэст, еурапейцы змякчылi свае падыходы i прапа-навалi афiцыйным уладам магчымасць быць прадстауленымi у мiжпарламенцкай структуры шщыятывы Усходняга партнёрства. Аднак беларусюм дэпутатам i МЗС не удалося схiлiць еурапейцау да пазiцыi беларускага боку у пытаннi прадстаун-щтва у Еуранэсце, дзе яны планавал заняць усе месцы, у той час як еурапейцы прапаноувалi формулу 5 + 5: пяць дэпутатау
парламенту i пяць прадстаушкоу апазщыйных палiтычных сiл i грамадзянскай супольнасць Канчатковае рашэнне аб бела-русюм прадстаунiцтве у Еуранэст павiнна быць пранятае у 2010 г.
Нягледзячы на значны цiск з боку Расшскай Федэрацыi па пытанню прызнання Абхазп i Пауднёвай Асецii, беларус-кае юраунщтва спрабавала захаваць баланс штарэсау памiж усходнiм i заходнiм вектарамi замежнапалiтычнай дзейнасцi. Яшчэ з 2008 г. на парадку дня Нацыянальнага сходу застало-ся пытанне прызнання дзвюх кауказсюх рэспублiк, якое ака-залася «няуздымным» для беларускiх парламентарыяу i на працягу усяго 2009 г. З 17 па 20 лютапада беларуская дэлега-цыя у складзе 8 дэпутатау Палаты прадстаушкоу i 4 сената-рау Савета Рэспубл^ наведала з афiцыйным вiзiтам Грузiю, Абхазiю i Пауднёвую Асещю з мэтай вывучэння грамадска-пал^ычнай i эканамiчнай сiтуацыi, умовау нармалiзацыi жыцця у рэгiёне для далейшага абмеркавання у беларускiм парламенце пытання аб прызнаннi незалежнасцi Абхазii i Пауднёвай Асецii. Аднак гэтае «далейшае абмеркаванне» зацягнулася настолькi, што было перанесена на разгляд вя-сенняй сесп 2010 г.
У 2009 г. беларускае юраунщтва у значна большай ступенi чым раней выкарыстоувала Нацыянальны сход у прасоуваннi сваiх замежнапалiтычных iнтарэсау як на Усходзе, так i на Захадзе. Поуная прадказальнасць i падкантрольнасць абраных у 2008 г. дэпутатау дазваляла бесперашкодна i хутка прымаць або наадварот эфектыуна зацягваць прыняцце рашэнняу мiжнароднага характару.
Нягледзячы на щск з боку Расшскай Федэрацып на працягу усяго году на беларускае юраунщтва па пытанш прызнання Абхазп i Пауднёвай Асецii, беларусы вырашыш не усклад-няць адносiны з заходнiмi краiнамi i скарысталi новы мехашзм па зацягванню прыняцця нязручных для сябе пытанняу мiжна-роднага характару. Адначасова выкарыстоуваючы станоучую геапалггычную сiтуацыю i афiцыйнае далучэнне Беларуо да iнiцыятывы «Усходняе Партнёрства» беларускае юраунщтва узмацшла цiск на заходшх партнёрау праз спробу далучыць да гэтага працэсу парламенту — «прадстаушчы» орган улады, якi традыцыйна у сталых заходнiх дэмакратыях мае адрозную ад Беларусi вагу i ролю у пал1тычным працэсе.
Дзейнасць мясцовых саветау
Прадстаунiчая галша улады на мясцовым узроунi працягвае заставацца рудыментам савецкай эпохi i выконвае хутчэй за усё функцыю аддзелу выканаучых органау па зацвярджэнню рашэнняу мясцовых адмiнiстрацыяу. Варта зазначыць, што асабовы склад мясцовых саветау у асноуным складаецца з дырэктарата, чыноунiкау i iнтэлiгенцыi, якiмi дзейнасць у са-веце успрымаецца як дадатковая грамадская нагрузка.
У 2009 г. ад дэпутатау мясцовых саветау усё часцей сталi патрабаваць праводзщь растлумачальную/прапагандысцкую работу, скiраваную на змякчэнне негатыунага уплыву заха-дау беларускiх уладау па скарачэнню сацыяльных гарантый насельнщтву. Мясцовыя саветы i дэпутаты па-ранейшаму раз-глядаюцца як дапаможная структура выканаучых органау па рэалiзацыi дзяржаунай палiтыкi i розных праграмау на мес-цах, у першую чаргу ^дэалапчнага выхавання насельнiцтва.
У крызюны 2009 г. былi значна скарочаныя мясцовыя бюд-жэты у частцы выдаткау (як i прыбыткау), у тым лiку на фшан-саванне сацыяльнай сферы у цэлым i яе важных складнiкау — адукацып i ахове здароуя. Неабходна адзначыць, што у 2009 г. агульны дэфiцыт мясцовых бюджэтау склау BYR 1.4 трлн, у той час як рэспублжансю бюджэт выкананы з прафщытам у суме BYR 0.5 трлн. Пры гэтым даходы i выдаткi мясцовых бюджэтау склалi каля 25% i 36% ад даходау i выдаткау кансал1дава-нага бюджэту адпаведна.
Адным з самых галоуных напрамкау дзяржаунай палiтыкi у сферы мясцовых органау улады з'яуляецца павелiчэнне аб'-ёмау самафiнансавання. Юраунщтва краiны усё часцей заклi-кае старшынь сельскiх Саветау болей разлiчваць на свае сiлы, фармаваць бюджэт не чакаючы паступленняу «зверху». Пры гэтым, у 2009 г. за мясцовымi Саветамi дэпутатау было зама-цавана права павялiчваць цi памяншаць (але не больш, чым у два разы) стаую зямельнага падатку, падатку на нерухомасць асобным катэгорыям плацельшчыкау; даваць асобным пла-цельшчыкам (фiзiчным асобам, якiя не з'яуляюцца iндывi-дуальнымi прадпрымальнiкамi) iльготы па выплаце зямельна-га падатку, падатку на нерухомасць, падаходнага падатку з фiзiчных асобау, адзшага падатку з iндывiдуальных прадпры-мальшкау i iншых фiзiчных асобау, а таксама вызваляць ад
выплаты зямельнага падатку i падатку на нерухомасць аргаш-зацыi спажывецкай кааперацыi па аб'ектах гандлю i грамадс-кага харчавання, размешчаных у сельскай мясцовасщ. Аднак калi раней мясцовыя улады спадзявал1ся выключна на трансферты з бюджэту вышэйшага узроуню, у крызiсны 2009 г. па-чалi больш актыуна уключацца у якасцi партнёрау у рэал1за-цыю праектау, фiнансаваных мiжнароднымi аргашзацыямь
Варта зазначыць, што з 2009 г. пачау дзейнiчаць праект ЕС/ ПРААН «Устойлiвае развiццё на мясцовым узроунi», на удзел у яюм было пададзена 58 заявак, з яюх адабрана 35 адмшют-рацыйна-тэрытарыяльных адзiнак. Праект прадугледжвае актыуны удзел грамадсюх арганiзацый, да якiх у беларусюх уладау як на вышэйшым, так i на мясцовым узроуш да апош-няга часу юнавала непрыязнае стауленне, але ж пад щскам аб'ектыуных абставiнау беларускае юраунщтва вымушанае паступова далучацца да працэсу НДА з мэтай прыцягнення замежнай дапамоп, у тым л1ку фшансавай. Прымежныя адм-iнiстрацыйна-тэрытарыяльныя адзiнкi Беларуо маюць магчы-масць i праяуляюць зацiкауленасць у рэалiзацыi праектау па праграмах, фшансаваных ЕС.
Аднак органы самаюравання амаль не граюць шякай рол1 у гэтым працэсе, усё знаходзщца пад кантролем выканаучых органау улады. Пры гэтым, нягледзячы на прыняцце напры-канцы 2009 г. паправак у Закон «Аб мясцовых органах кiра-вання i самаюравання», чакаць нейюх зменау у аргашзацып функцыянавання мясцовых органау улады не варта: кампетэн-цыя прадстаунiчых органау улады не пашыраная, а папросту замацоувае iснуючую практыку. Закон удакладняе i размяжо-увае кампетэнцыi мясцовых саветау дэпутатау i выканаучых, распарадчых органау розных тэрытарыяльных узроуняу, а таксама вызначае прававы статус i парадак стварэння органау тэрытарыяльнага грамадскага самакiравання.
