CC BY
616
TpyAbi BfTY, 2023, cepè* 6, № 1, c. 16-21
YflK 94(476):352.075.31«18/19»
fl. M. ^anemKÏH
BeiapycR g3ap^ayHbi yHÎBepcÎT3T
KÂHTPO^b ryEEPHATAPAY 3A Cfl^flHCKIM CAMAKIPABAHHEM y BE^APyCI (1864-1917 rr.)
Y aprbiKyie pa3rieg®aHbi MexaHi3M Kampoio ry6epHarapa 3a caiaHcKÎM caMaKipaBaHHeM. naKa3aHa, mTO Hariag a^b^^yiayca npa3 MipaBbix nacpagHÎKay, naBaTOBbia MipaBbia 3'e3gbi (y Bi-^6cKan, MariiëycKaH i MiHCKan ry6epHax 3 1878 r. - npa3 naBaTOBbia na caiaHcKix cnpaBax npbicyTHac^) i ry6epHcKia na caiaHcKix cnpaBax npbicyTHac^, a y nanaTKy XX ct. - npa3 3eMcKix HanaibHiKay, naBaTOBbia 3'e3gbi i ry6epHcKia npbicyTHac^. Y cBao Hapry, ry6epHcKia na caiaHcKix cnpaBax npbicyTHac^ (ry6epHcKia npbicyTHac^), g3e crapmbiHcTBaBay ry6epHarap, Ha3ipaii 3a iHmbi-Mi 3 nepaiinaHbix opraHay. Ag3HanaHa, mTO raTbia iHcTbiTyTbi KaMnieKTaBaiica npa3 npbi3HaH3HHi MiHicTpa yHyTpaHMx cnpay, reHepai-ry6epHarapa i 3 yg3eiaM KipayHÎKa ry6epHi. 3po6ieHa BbicHOBa, mTO y Beiapyci y MexaHi3Me Hariagy 3a caiaHcKiM rpaMagcKiM KipaBaHHeM ry6epHaTapy HagaBaiaca 6oibmae 3HaH3HHe, HbiM y ^mpaibHbix pacmcKix ry6epHax.
KttMHaBBiH cjobh: ry6epHaTap, 6eiapycKia ry6epHi, opraHbi Hariagy, caiaHcKae caMaKipaBaHHe,
KaHTpOib.
fl^H iii>iTaBaiiiiH: .HanemKiH .3. M. KaHTpOib ry6epHarapay 3a caiaHcKiM caMaKipaBaHHeM y Beiapyci (1864-1917 rr.) // Tpygbi BFTY. Cep. 6, Hcropna, $Hioco$na. 2023. № 1 (269). C. 16-21. DOI: 10.52065/2520-6885-2023-269-1-3.
Ya. M. Liapeshkin
Belarusian State University
CONTROL OF GOVERNORS OVER PEASANT SELF-GOVERNMENT
IN BELARUS (1864-1917)
The article examines the mechanism of the governor's control over peasant self-government. It is shown that supervision was carried out through peace mediators, district peace congresses (in Vitebsk, Mogilev and Minsk provinces from 1878 - district presences for peasant affairs), and provincial presences for peasant affairs, and at the beginning of the 20th century - zemstvo chiefs, district congresses and provincial presences. In turn, the provincial presences for peasant affairs (provincial presences), presided over by the governor, monitored others of the listed bodies. It is noted that these institutions were staffed through the appointments of the Minister of Internal Affairs, the Governor-General and with the participation of the head of the province. It was concluded that the governor was more important in the mechanism of supervision of peasant public administration in Belarus than in the central Russian provinces.
Keywords: the governor, Belarusian provinces, supervisory bodies, peasant self-government, control.
For citation: Liapeshkin Y. M. Control of governors over peasant self-government in Belarus (18641917). Proceedings of BSTU, issue 6, History, Philosophy, 2023, no. 1 (269), pp. 16-21 (In Belarusian). DOI: 10.52065/2520-6885-2023-269-1-3.
yBOfl3ÏHM. YcTaHOBbi KipaBaHHa na caiaHcKaM cnpaBe i yBoryie g3ap^ayHbi KaHTpOib 3a opraHa-mî caiaHcKara caMaKipaBaHHa y^o pa3riagaiica y ricTapbiarpa^ii [1-4], aie yBara Ha pOii ry6epHa-Tapa y 6eiapycKÎx ry6epHax He aK^rn-aBaiaca. TaMy gia pa3yMeHHa Mexarn3My Kampoiio Hag BëcKaM naTpa6Ha звapнyццa ga nbiTaHHa ry6epHa-TapcKara Hariagy. MaTa apTbiKyia - pacKpb^b MexaHÎ3M ry6epHaTapcKara Kampoio Hag caMaKipaBaHHeM caiaH.
AeHoyHaH nacTKa. Y BbiHÎKy arpapHaiï pa^op-mm 1861 r. 6biibia npbiroHHbia caiaHe aTpbiMaii npaBa Ha caMaKipaBaHHe. Y TaranacHbix Kpbrn^ax aHO Ha3HBaiaca rpaMagcKÎM KipaBaHHeM. 3 caiaH,
aKia ^biii Ha 3aMii agHarO naMemnwKa, cKiagaiaca ceibcKaa rpaMaga. A HeKaibKÎ ceibcKÎx rpaMag agHarO naBeTa yTBapaii вoIacцb [5, c. 147]. flia rpaMagw cTBapaiaca ceibcKae rpaMagcKae Kipa-BaHHe, a Ha y3poym Boiac^ icHaBaia BaiacHOe KipaBaHHe.
CenbCKae spaMadcme Kipaeanne cKiagaiaca 3 ceibcKara cxOgy i ceibcKara crapacTbi. CxOg 3a-ragBay Bbi6apaMÎ ciy^6oBbix acO6, npwcyg^ay ga BwgaieHHa mKOgHbix HieHay rpaMagcTBa, xagaM-HÎnay i cKapg3iyca na rpaMagcKÎx cnpaBax, bmkoh-Bay î ÎHmwa ^yH^bii [5, c. 147-148]. Barncnoe Kipaeanne cKiagaiaca 3 BaiacHora cxogy, crap-mbiHbi 3 npayieHHeM i caiaHcKara cyga. BaiacHbi
Я. М. Ляпешкш
17
сход фармiраваyся з выбарных асоб. Ён займау-ся выбарамi службовых асоб i суддзяу, гра-мадскай апекай, падачай скаргау i просьбау па справах воласщ i iнш. [5, с. 152]. Аднак ся-лянскiя грамадсюя установы падпарадкоувалюя агульнаму губернскаму i павятоваму кiраванню [5, с. 143].
Для рэатзацьп палажэнняу рэформы 1861 г. i разбору спрэчак памiж памешчыкамi i ча-соваабавязанымi сялянамi уводзшся пасады мiравых пасрэдшкау, павятовыя мiравыя з'езды i губернскiя па сялянсюх справах прысутнасцi.
М1равыя пасрэднт вы^ралюя з мясцовых дваран i зацвярджалiся на пасадзе yказамi Сената. Прычым спiсы кандыдатау перад зацвяр-джэннем разглядалiся начальнiкам губерш (гу-бернатарам). У абавязкi мiравых пасрэдшкау па грамадскiм сялянскiм юраванш уваходзша за-цвярджэнне валаснога старшыны; спагнаннi са службовых асоб сельскага i валаснога кiравання за праступю на пасадзе; адхiленне ад пасады сельскага старасты за сур'ёзныя праступю; зняцце з пасады валаснога старшыны за службовыя парушэннi (з зацвярджэння губерна-тара) [6, с. 202-206].
З мiравых пасрэдшкау павета i члена ад урада (прызначауся начальнiкам губерш) скла-далiся павятовыя мгравыя з'езды, у яюх стар-шынствавау павятовы прадвадзiцель дваранства. Губернсюя па сялянсюх справах прысутнасц узначальвау губернатар. У iх склад уваходзiлi губернскi прадвадзщель дваранства, юраушк палаты дзяржауных маёмасцяу, губернскi пра-курор, чатыры мясцовыя памешчыкi (два з iх запрашалюя з дазволу iмператара па узгаднент начальнiка губернi i мiнiстра унутраных спрау i два абiралiся на дварансюх сходах) [6, с. 213, 216].
Губернсюя па сялянскiх справах прысутнас-цi займалiся вырашэннем скаргау на дзеянш м> равых пасрэдшкау i павятовыя мiравыя з'езды (зацвярджалi цi скасоyвалi рашэнне па скарзе), добраахвотнымi пагадненнямi сялян з памешчы-камi, распарадчымi дзеяннямi па сялянсюх справах. Калi начальнiк губерш сустракау цяжкасцi у выкананнi рашэння губернскай прысутнасщ (пры абставiнах, яюя заслугоyвалi увап урада), то ён меу права яго прыпынiць. Пра што даношу мiнiстру унутраных спрау [6, с. 217-218].
З дадзенага агляду заканадауства можна зра-бщь выснову, што адносiны сялян i сялянскага самакiравання з памешчыкамi рэгулявалi ство-раныя органы улады: мiравыя пасрэднiкi, павятовыя мiравыя з'езды i губернскiя па сялянскiх справах прысутнасщ. Апошшя, у сваю чаргу, кантралявалi мiравых пасрэдшкау i з'езды, раз-глядаючы на iх скарп.
У той жа час губернатар непасрэдна не кан-тралявау сялянскае самакiраванне. Але ён ажыц-
цяуляу нагляд за iм з дапамогай губернскай па сялянсюх справах прысутнасцi, дзе ён старшын-ствавау.
На практыцы гэта выглядала наступным чы-нам. Па iнфармацыi мiравога пасрэднiка Гро-дзенскай губернi Славущнскага С. Ц., у 1866 г. губернатар Скварцоу I. М. (1863-1868) наведау некалькi валасных прауленняу Гродзенскага павета. У вышку агляду iм былi вынесены на раз-гляд губернскай прысутнасцi заyвагi. Яны указ-валi на няправiльную працу валасных сходау i няведанне сялянскiмi службовымi асобамi сваiх абавязкау [7, с. 293].
Падобныя рэвiзii праводзЫся i у Мiнскай губернi. Так, у 1865 г. губернатар Шалгуноу П. Н. (1864-1868) аб'ехау воласщ Барысаускага павета i наюравау губернскай прысутнасцi зау-вагi, зробленыя па валасным кiраваннi. Пры-сутнасць, у сваю чаргу, прыняла пастанову па выпрауленш выяуленых недахопау [8, арк. 25, 30 зв., 33-35].
Мiж тым, па словах М. К. Палявога, якi пра-цавау мiравым пасрэдшкам у Мiнскай губернi у 1864-1865 гг., старшыня губернскай прысутнасцi Шалгуноу П. Н. не быу знаёмы з сялянскай справай. Таму ён i не кiраваy ёй [8, с. 10, 21]. Хаця начальшк губернi не абавязкова мог разбiрацца у сялянскай справе, але фармальна ён усё ж з'яуляуся старшынёй губернскай прысут-насцi, а значыць, з iм трэба было лiчыцца.
Паустанне 1863-1864 гг. унесла ютотныя змены у сiстэму кiравання сялянскай справай. Так, у 1863 г. вшенсю генерал-губернатар атры-мау часовае права звальняць ад пасад мiравых пасрэднiкаy, валасных старшын i сельсюх ста-растау, якiх ён лiчыy нядобранадзейнымi. Прычым на вакантныя пасады мiравых пасрэднiкаy замест абрання сталi прызначацца кандыдаты па рашэнш генерал-губернатара, а пасады валасных старшын i сельскiх старастау замяшчалюя пасля новых выбарау [10, с. 209]. Таюм чынам, мясцовыя мiравыя пасрэднiкi сталi больш за-лежнымi ад адмiнiстрацыi.
У падборы гэтых асоб пры генерал-губернатары Мурауёве М. М. (1863-1865) кан-чатковае рашэнне было за iм. Роля губернатарау у гэтым аспекце адыходзiла на друп план: «...шяюя прадстаyленнi i хадайнiцтвы губернатарау аб звальненш таго цi iншага пас-рэдшка не мелi нiякiх вынiкаy, калi былi зас-наваныя толькi на адным жаданнi пазбавiцца ад пасрэдшка...» [11, с. 226], - прыгадвау ва успа-мiнах мiравы пасрэдшк Бярэзiн У. П. Такi пады-ход, верагодна, захоувауся i пры наступных генерал-губернатарах - К. П. фон Кауфмане (1865-1866) i графе Э. Т. Баранаве (1866-1868) [11, с. 226]. Таму пры фармiраваннi шстытута мiравых пасрэднiкаy у 1863-1868 гг. галоуная
18
Kaнтpoль гyбepнaтapay ça cялянcкiм caмaкipaвaннeм y Àeëapyci (1864-1917 гг.)
pоля адводзшася главе Вiленскaгa re^pa^-ry-беpнaтapствa, a начальны гyбеpняy не мелi вьфашальнага значэння.
Miж тым сiстэмa кapдынaльнa змянiлaся з г^ы-значэннем генеpaл-гyбеpнaтapaм Патапава А. Л. (1868-1874). Ён «y с^аве пpызнaчэння i зваль-нення пaсpэднiкay кipaвayся выключна жадан-нямi гyбеpнaтapay» [11, с. 226], - тсау сyчaснiк. Значыць, мipaвыя установы тpaплялi y 6ольшую залежнасць ад гyбеpнaтapa.
Пад уплывам паустання 1863-1864 гг. y белapyскix гyбеpняx асобы на выбapныя пасады у гyбеpнскiя па сялянскix спpaвax пpысyтнaсцi таксама стaлi пpызнaчaццa (y aдpозненне ад yнyтpaныx paсiйскix pэгiёнay). ^ы^ым yлiчвa-лася ix пpaвaслayнaе веpaвызнaнне i <фускае» паходжанне [2, ap^ 9]. Haпpыклaд, y 1863 г. на дзве выбapныя пасады ад двapaнствa у ^одзен-скай пpысyтнaсцi былi пpызнaчaны MimCT3p-ствам yнyтpaныx спpay (MУС) пpaвaслayныя пaмешчыкi [2, ap^ 65].
Пеpayтвapэннi оpгaнaУ ^авання па сялян-скix спpaвax ^a^raam адбывацца i надалей. Так, y 1874 г. ypaд з мэтай скapaчэння выдаткау земствау пайшоу на скасаванне пасады мipaвыx пaсpэднiкay. Гэтыя пеpaмены зaкpaнyлi тыя гyбеpнi, дзе б1ъп уведзены земскя i мipaвыя судовыя установы па pэфоpме 1864 г. Абавязю пaсpэднiкay yсклaдaлiся на павятовыя па сялян-ckíx справах прысутнасщ, ix неадменных членау i агульныя установы. У вынiкy у кожным павеце Утвapaлiся павятовыя па сялянсюх спpaвax ^ы-сyтнaсцi. Яны складалюя са стapшынi - павято-вага пpaдвaдзiцеля двapaнствa, неадменнага члена, павятовага с^аутка, стapшынi павято-вай земскай у^авы, гaнapовaгa мipaвогa суддзь На пасаду неадменнага члена гyбеpнскi земскi сход выбipay па два кандыдаты. Зaцвяpджэнне на пасаду, пасля водзыву гyбеpнaтapa, paбiy кipayнiк MУС [12, с. 929-930].
Павятовыя па сялянсюх спpaвax ^ысут^^ цi зaцвяpджaлi валасных стapшын, нaклaдaлi спaгнaннi на службовых асоб сялянскага rapa-вання, нaзipaлi за ходам апошняга, pэвiзaвaлi валасное i сельскае кipaвaнне [12, с. 930-931]. Гэта сведчыць ^а узмацненне кaнтpолю за ся-лянсюм нaсельнiцтвaм з боку улады.
У Mrnœa^ Вiцебскaй i Maгiлёyскaй гу-беpняx пасаду мipaвыx пaсpэднiкay скасават у 1878 г. (пеpaстaлi дзейшчаць i ix з'езды). Замест ix уводзшся павятовыя па сялянскix славах пpысyтнaсцi. Гyбеpнaтap надзяляуся пpaвaм, y выпадку неaбxоднaсцi, пpызнaчaць тpоx членау са службовых асоб, яюя будуць yдзельнiчaць y пасяджэннях павятовай па сялянсюх спpaвax пpысyтнaсцi. Неадменных членау павятовых пpысyтнaсцяy пpызнaчay мiнiстp yнyтpaныx спpay па пpaдстayленнi гyбеpнaтapa [13, с. 225].
Таюм чынам, y тpоx белapyскix гyбеpняx новыя установы тpaпiлi у большую залежнасць ад на-чaльнiкa гyбеpнi, чым y земсюх pэгiёнax.
Таксама у Maгiлёyскaй гyбеpнi, дзе paней дзейнiчay агульны з'езд мipaвыx пaсpэднiкay, цяпеp па выбapы гyбеpнaтapa з пpaдвaдзiцеляy двapaнствa пpызнaчayся агульны для павятовых пpысyтнaсцяy стapшыня. Яго зaцвяpджay rapay-шк MУС [13, с. 226]. А з 1888 г. замест агульнага стapшынi тут y кожнай павятовай пpысyтнaсцi пaвiнен быу стapшынствaвaць павятовы ^адва-дзiцель двapaнствa [14, с. 301].
А^амя таго, спpaвaводствa павятовых па сялянсюх спpaвax пpысyтнaсцяy pэвiзaвaлaся гyбеpнaтapaм. Haпpыклaд, y 1893 г. начальшк Вiцебскaй гyбеpнi князь Дaлгapyкay В. M. (1884-1894) пpaвеpыy спpaвaводствa тaкix уста-ноу, а выпpayляць выяуленыя xiбы пpaпaнaвay ужо гyбеpнскaй па сялянскix спpaвax ^ысут-насщ [15, apк. 1-2].
У Вшенскай i Гpодзенскaй гyбеpняx з 1888 г. аднавш з'езды мipaвыx пaсpэднiкay для кож-нага павета пад стapшынствaм пpaдвaдзiцеляy двapaнствa [14, с. 301]. А шстытут мipaвыx пaсpэднiкay тут захавауся да канца 1903 г. [1, с. 162]. На змену iм пpыйшлi земскiя начальнш [3, apк. 26, 35].
З улшам таго, што у Белapyсi двapaнскiя выбapы не былi адноулены, з'езды мipaвыx пaсpэднiкay i павятовыя па сялянсюх спpaвax пpысyтнaсцi знаходзшся у значна большай за-лежнасщ ад MУС i гyбеpнaтapa у пapayнaннi з yнyтpaнымi paсiйскiмi гyбеpнямi, дзе двapaнскiя выбapы пpaводзiлiся.
^ы гэтым тpэбa мець на увазе, што у Вiленскaй i ^одзенскай гyбеpняx захоувауся моцны уплыу генеpaл-гyбеpнaтapa. Так, y с^а-ваздачы П. П. Альбядзшскага (1874-1880) iм-пеpaтapy за 1874-1877 гг. дакладвалася ^а выяуленыя, падчас аб'езду кpaю, недахопы i указвалася на «неабходнасць узмацнщь на-зipaнне за дзеяннямi мipaвыx пaсpэднiкay i кaмоpнiкaУ, якiя знаходзяцца у ix paraapa-джэнш» [16, ap^ 83 зв.]. Таму генеpaл-гyбеp-нaтap пpaпaнaвay гyбеpнaтapaм «устанавщь тэpмiновыя пaвеpкi paбот па aдмежaвaннi ^аз членау гyбеpнскix па сялянскix славах ^ысут-насцяу i пaвеpaчныx кaмоpнiкay...» [16, apк. 83 зв. - 84]. Паводле яго слоу, ^ы^тая меpы пaскоpылi пpaцы па адмежаванш сялянскага i памешчыцкага землеуладання у кpai [16, apк. 84]. Значыць, тут y дзеянш гyбеpнaтapay па сялянскай с^аве актыуна умешвауся re^pan-гyбеpнaтap.
Пpaцa павятовых па сялянсюх спpaвax ^ы-сутнасцяу аказалася недасканалай [1, с. 230]. Да таго ж захоувалася неспакойная ^амадска-паттычная сiтyaцыя. Таму ypaд пpaпaнaвay
ß. M. Ляпешкш
19
нoвyю cтpyктypy для кipaвaння y ceльcкaй мяcцoвacцi. Яга знaйшлa aдлюcтpaвaннe y Пaлaжэннi a6 зeмcкix yчacткoвыx нaчaльнiкax aд i2 лiпeня iSS9 г. Згoднa з дaкyмeнтaм, кaнтpoль з бoкy дзяpжayнaй yлaды нaд cялян-cкiм caмaкipaвaннeм yзмaцняycя. Hoвыя зaкoнa-пaлaжэннi пepшaпaчaткoвa Увoдзiлicя y бoльш нaдзeйныx yнyтpaныx гyбepняx, a зaтым pacnay-cюджвaлicя нa пaмeжныя pэгiëны кpaiны. У Ty6ep^x, нa якiя pacпaycюджвaлacя Пaлaжэннe aд i2 лiпeня iSS9 г., зaмecт гyбepнcкix i тавя-товьк na cялянcкix cпpaвax пpыcyтнacцяy na4a-лi Улaдкoyвaццa зeмскiя участковыя начальтю, павятовыя з^зды i губeрнскiя прысутнасц [i7, c. 5i0, 5i7, 52i].
Зeмcкi нaчaльнiк нaдзяляycя пpaвaм нaглядy зa cялянcкiм caмaкipaвaннeм, пpaвядзeння pэвi-зiй cялянcкix гpaмaдcкix ycтaнoУ та cвaë мepкa-вaннe цi na дapyчэннi гyбepнcкaй пpыcyтнacцi a6o гyбepнaтapa. Aпoшнiя aжыццяyлялi нaгляд нaд зeмcкiм нaчaльнiкaм i ягo кipayнiцтвaм [i7, c. 5i3, 5i7]. Гyбepнaтap paзaм з гyбepнcкiм i пaвятoвым пpaдвaдзiцeлямi двapaнcтвa выбipay кaндыдaтa нa пacaдy зeмcкaгa нaчaльнiкa, якoгa зaцвяpджay глaвa MУC [i7, c. 5i2].
na зaкoнe aд i2 лiпeня iSS9 г. y ксжным пaвeцe yтвapaycя пaвятoвы з'eзд, якi cклaдaycя з aдмiнicтpaцыйнaй i cyдoвaй пpыcyтнacцяy. У nep-шaй cтapшынcтвaвay пaвятoвы пpaдвaдзiцeль двapaнcтвa. У яe cклaд yвaxoдзiлi yce зeмcкiя rn-чaльнiкi пaвeтa, cnpayB^ i cтapшыня пaвятoвaй зeмcкaй yпpaвы. Cyдoвaя пpыcyтнacць пaд crap-шынcтвaм пaвятoвaгa пpaдвaдзiцeля двapaнcтвa cклaдaлacя з пaвятoвaгa члeнa aкpyгoвaгa cyдa, гaнapoвыx мipaвыx cyддзяy, гapaдcкix cyддзяy i зeмcкix нaчaльнiкay [i7, c. 5i7—5iS].
У мяcцoвacцяx, дзe двapaнcкiя выбapы нe пpaвoдзiлicя, y тым лiкy i y Бeлapyci, cтapшынi пaвятoвыx з'eздay пpызнaчaлicя кipaУнiкoм MУC na пpaдcтayлeннi гyбepнaтapa [i7, c. 5iS]. Зeм-cкiя нaчaльнiкi пpызнaчaлicя тaкcaмa мiнicтpaм y B^e6œa^ Maгiлëycкaй i Miнcкaй гyбepняx, a y Biлeнcкaй i Гpoдзeнcкaй - гeнepaл-гyбep-нaтapaм, na пpaдcтayлeнняx гyбepнaтapay [iS, c. 369]. Тaкcaмa na пpaпaнoвe нaчaльнiкa гyбepнi пaвятoвы з^зд yнociy y гyбepнcкyю пpыcyт-шодь зaпыт a6 кaнчaткoвым выдaлeннi з пacaды cлyжбoвыx aco6 ceльcкaгa i вaлacнoгa ynpay-лeння цi пepaдaчы ix cyдy [i7, c. 5i9].
У гyбepняx, дзe Увoдзiycя зaкoн aд i2 лiпeня iSS9 г., Ty6epœ^ i пaвятoвыя na cялянcкix cпpaвax пpыcyтнacцi cкacoУвaлicя. Aдмiнic-тpaцыйныя aбaвязкi пepшыx пepaдaвaлicя гу-бepнcкaй пpыcyтнacцi [i7, c. 52i, 534]. У нoвaй ycтaнoвe cтapшынcтвaвay гyбepнaтap. У яe cклaд yвaxoдзiy гyбepнcкi пpaдвaдзiцeль двapaнcтвa, вiцэ-гyбepнaтap, пpaкypop щ ягo тaвapыш, двa нeaдмeнныя члeны. Гyбepнcкaя пpыcyтнacць
aжыццяyлялa нaгляд зa выкaнaннeм aбaвязкay зeмcкiмi нaчaльнiкaмi i пaвятoвымi з'eздaмi, пpaвoдзiлa pэвiзii ix cпpaвaвoдcтвa. Гyбepнaтap мey пpaвa стыняць выкaнaннe пacтaнoвы гу-бepнcкaй пpыcyтнacцi na aдмiнicтpaцыйным пытaннi, пepaдayшы cпpaвy нa выpaшэннe м> нicтpy yнyтpaныx cnpay [i7, c. 52i-523]. У мя^ цoвacцяx, дзe Увoдзiycя Зaкoн aA i2 лiпeня ^9 г., нaчaльнiк гyбepнi мoг звaльняць з пacaд ^уж-бoвыx aco6 вaлacнoгa i ceльcкaгa кipaвaння з-зa пapyшэння iмi cвaix aбaвязкay. Тoлькi a^rnerae з пacaды вaлacнoгa cтapшыны выpaшaлacя нa na-cяджэннi гyбepнcкaй пpыcyтнacцi [i7, c. 509]. Тaк, зтачта paнeй, y iS65 г. MrnœaH гyбepнcкaя пpыcyтнacць, з yлiкaм зayвaгi гyбepнaтapa Шaл-гyнoвa П. H., для «выпpayлeння пapaдкy i нaлeж-нaгa нaпpaмкy cялян Лaгoйcкaй вoлacцi», выpa-шылa aдxiлiць cтapшынy aд пacaды [S, apк. 33 зв.].
У Бeлapyci зaкoнaпaлaжэннi aд i2 лiпeня iSS9 г. пaчaлi yвoдзiццa ca cпaзнeннeм нa i2-i4 гaдoy. У i90i г. гyбepнcкiя пpыcyтнacцi, na-вятoвыя з'eзды i зeмcкiя нaчaльнiкi з'явiлicя y B^e6œa^ Maгiлëycкaй i Miнcкaй гyбepняx, a y i903 г. - y Biлeнcкaй i Гpoдзeнcкaй. Aдтэpмiнoy-та y pэфapмaвaннi мяcцoвaгa кipaвaння cялян-cкaй cпpaвaй y бeлapycкix Ty6ep^x тлyмaчыццa нeбяcпeкaй, якую yяyлялa пepaдaчa yлaдныx пaУнaмoцтвaУ зeмcкiм нaчaльнiкaм. Ha тaкyю пacaдy тут мaглi тpaпiць мяcцoвыя зeмлeyлa-дaльнiкi, y тым лшу кaтaлiцкaгa вepaвызнaння [i, c. 2i3, 237, 239-240, 293, 302-304].
У дaлeйшым pэфapмaвaннe мяcцoвыx opra-нay кipaвaння cялянcкaй cпpaвaй былo звязaнa ca Cтaлыпiнcкaй aгpapнaй pэфopмaй. Яe пpычы-ны зaключaлicя y нявыpaшaнacцi зямeльнaгa пытaння i po^e y cyвязi з гэтым pэвaлюцыйнaгa нacтpoю y вëcцы. Mэтa pэфopмы пaлягaлa y cтвapэннi пpacлoйкi ceльcкix зaмoжныx yлac-нiкay, якaя б cтaлa aпopaй дзяpжayнaй yлaды y ceльcкaй мяcцoвacцi.
na yкaзe aд 9 лicтaпaдa i906 г., яюм pac-пaчaлacя pэфopмa, cялянe aтpымaлi пpaвa nepa-xoдy aд aбшчыннaгa вaлoдaння зямлëю дa aca-6iCTara, з зaмaцaвaннeм нaдзeлy y ^ы^т^ю Улacнacць [i9, c. 970-97i]. У вышку paзбypэння aбшчыны yзpacтaлa poля cялянcкaгa caмaкipa-вaння i oprarny нaглядy зa iм. Яшчэ paœ^ yкaзaм aд 4 caкaвiкa i906 г. для caдзeйнiчaння Cялянcкaмy 6arny y кyплi-пpoдaжы зямлi cяля-гам, cтвapaлicя губeрнскiя i павятовыя зeмлey-парадкавальныя rnMicii [20, c. i99]. Ha Ty6epœ-кiя кaмicii (ix yзнaчaльвay гyбepнaтap) ycклaдay-cя нaгляд зa дзeйнacцю пaвятoвыx тамют. Aпoшнiя вызнaчaлi мэтaзгoднacць нaбыцця зямлi Cялянcкiм бaнкaм, выяyлялi яe вapтacць, пaтpэбy y ëй cялян [20, c. 200]. MrnœaH, Bi-цeбcкaя i Maгiлëycкaя гyбepнcкiя зeмлeyпa-paдкaвaльныя кaмicii былi Утвopaны y i907 г.
20
Кантроль губернатарау за сялянск1м самаюраваннем у Беларус1 (1864-1917 гг.)
У Вшенскай i Гродзенскай губернях землеупа-радкаванне часова ускладалася на губернсюя прысутнасщ. Павятовыя землеупарадкавальныя камiсii 6brni аргашзаваны па усёй Беларусi на працягу 1906-1907 гг. [4, арк. 50-51].
Органы нагляду (земскiя начальнш, павятовыя з'езды i губернсюя прысутнасщ) за сялянс-кiм грамадсюм кiраваннем, як i iнстытут губер-натарства, без значных змен праiснавалi да 1917 г. [1, с. 333; 21, с. 337].
Заключэнне. Кантроль за сялянсюм самаю-раваннем з 1860-х гг. ажыццяуляуся у Беларусi праз мiравых пасрэдшкау, павятовыя мiравыя з'езды (з 1878 г. - у Вщебскай, Магшёускай i Мшскай губернях праз павятовыя па сялянсюх справах прысутнасцi, на 4 гады пазней, чым у цэнтральных рэгiёнах iмперыi) i губернскiя па сялянсюх справах прысутнасцi, а у пачатку ХХ ст. (па законе ад 12 лшеня 1889 г.) - праз земсюх начальшкау, павятовыя з'езды i губернсюя прысутнасщ (з 1901 г. - у Вщебскай, Магшёускай i Мiнскай губернях, з 1903 г. - у Вшенскай i
Гродзенскай, на 12-14 гадоу пазней, чым у земсюх губернях). У сваю чаргу, начальшк гу-берш кантралявау самакiраванне праз стар-шынства у губернскай па сялянсюх справах прысутнасцi (губернскай прысутнасщ); рэвiзii валаснога кiравання i справаводства органау па сялянскiх справах; спыненне выканання паста-ноу губернскай прысутнасщ (даносячы пра тое у МУС); звальненне з пасад службоуцау валаснога i сельскага юравання з-за парушэння iмi сваiх абавязкау (адхшенне з пасады валаснога старшыны вырашалася на пасяджэннi губернскай прысутнасщ).
Мясцовыя органы улады, праз яюя губерна-тар кантралявау самакiраванне у беларускiх вёс-ках, камплектавалiся праз прызначэнш кiраунi-ка МУС, генерал-губернатара i з удзелам гу-бернатара. Ва унутраных расiйскiх губернях гэтыя iнстытуты мелi абмежаваную выбарнасць. Таму у Беларус у механiзме нагляду за сялянс-кiм грамадскiм кiраваннем губернатар меу боль-шы уплыу.
Cnic лггаратуры
1. Талмачова С. А. Мясцовыя органы дзяржаунага юравання па рэалiзацыi аграрнай палггыю самадзяржауя на тэрыторыi Беларусi (1861-1914 гг.). Мшск: БДПУ, 2019. 342 с.
2. Долгач Т. В. Губернские по крестьянским делам присутствия на территории Беларуси: формирование, структура, деятельность (1861-1903 гг.): дис. ... канд. ист. наук: 07.00.02. Минск, 2019. 200 л.
3. Страленя А. А. Деятельность земских начальников на территории Беларуси (конец XIX в. -1914 г.): дис. ... канд. ист. наук: 07.00.02. Минск, 2017. 169 л.
4. Таранович К. Ю. Деятельность землеустроительных комиссий по реализации столыпинской аграрной реформы в Беларуси (1906-1917 гг.): дис. ... канд. ист. наук: 07.00.02. Минск, 2016. 239 л.
5. Полное собр. законов Российской империи (ПСЗРИ). Собр. 2: в 55 т. СПб., 1863. Т. 36, отд-ние 1, № 36657. С. 141-169.
6. ПСЗРИ. Собр. 2: в 55 т. СПб., 1863. Т. 36, отд-ние 1, № 36660. С. 202-218.
7. Славутинский С. Т. Город Гродно и Гродненская губерния во время последнего польского мятежа (Отрывок из воспоминаний) // Исторический вестник. 1889. Т. 37. С. 53-79, 271-295.
8. Нацыянальны пстарычны арх1у Беларус (НГАБ). Ф. 242. Воп. 1. Спр. 643.
9. Полевой Н. Два года, 1864 и 1865, из истории крестьянского дела в Минской губ. // Русская старина. 1910. № 1. С. 47-63; № 2. С. 247-270; № 4. С. 3-25.
10. ПСЗРИ. Собр. 2: в 55 т. СПб., 1866. Т. 38, отд-ние 1, № 39354. С. 209.
11. Березин В. Восемь лет в Северо-Западном крае // Русский вестник. 1896. № 1-2. С. 139-157; № 3-4. С. 170-180; № 7. С. 185-204; № 11. С. 211-256.
12. ПСЗРИ. Собр. 2: в 55 т. СПб., 1876. Т. 49, отд-ние 1, № 53678. С. 929-934.
13. ПСЗРИ. Собр. 2: в 55 т. СПб., 1880. Т. 53, отд-ние 1, № 58352. С. 225-226.
14. ПСЗРИ. Собр. 3: в 33 т. СПб., 1890. Т. 8, № 5281. С. 301.
15. НГАБ. Ф. 2642. Воп. 1. Спр. 1379.
16. Аддзел рукашсау Расшскай нацыянальнай бiблiятэкi. Ф. 16. Адз. зах. 51.
17. ПСЗРИ. Собр. 3: в 33 т. СПб., 1891. Т. 9, № 6196. С. 508-535.
18. ПСЗРИ. Собр. 3: в 33 т. СПб., 1907. Т. 24, отд-ние 1, № 24388. С. 368-371.
19. ПСЗРИ. Собр. 3: в 33 т. СПб., 1909. Т. 26, отд-ние 1, № 28528. С. 970-974.
20. ПСЗРИ. Собр. 3: в 33 т. СПб., 1909. Т. 26, отд-ние 1, № 27478. С. 199-201.
21. Бригадин П. И., Лукашевич А. М. Минские губернаторы: история власти. Минск: Гос. ин-т упр. и соц. технологий Белорус. гос. ун-та, 2009. 351 с.
References
1. Talmachova S. A. Myastsovyya organy dzyarzhaunaga kiravannya pa realizatsyi agrarnay palityki sama-dzyarzhauya na terytoryi Belarusi (1861-1914 gg.) [Local government bodies implementing the agrarian policy of the autocracy on the territory of Belarus (1861-1914)]. Minsk, BDPU Publ., 2019. 342 p. (In Belarusian).
ß. M. AflnewKÎH
21
2. Dolgach T. V. Gubernskiye po krest'yanskim delamprisutstviya na territorii Belarusi: formirovaniye, struktura, deyatel'nost' (1861-1903 gg.). Dissertatsiya kandidata istoricheskikh nauk [Provincial on peasant affairs of presence on the territory of Belarus: formation, structure, activity (1861-1903). Dissertation PhD (History)]. Minsk, 2019. 200 p. (In Russian).
3. Stralenya A. A. Deyatel'nost' zemskikh nachal'nikov na territorii Belarusi (konets XIXv. - 1914 g.). Dissertatsiya kandidata istoricheskikh nauk [Activity of zemstvo chiefs on the territory of Belarus (end of the 19th century - 1914). Dissertation PhD (History)]. Minsk, 2017. 169 p. (In Russian).
4. Taranovich K. YU. Deyatel'nost' zemleustroitel'nykh komissiy po realizatsii stolypinskoy agrarnoy reformy v Belarusi (1906-1917 gg.) Dissertatsiya kandidata istoricheskikh nauk [Activities of land management commissions for the implementation of the Stolypin agrarian reform in Belarus (1906-1917). Dissertation PhD (History)]. Minsk, 2016. 239 p. (In Russian).
5. Polnoye sobraniye zakonov Rossiyskoy imperii (PSZRI) [Complete collection of laws of the Russian Empire (CCLRE)]. St. Petersburg, 1863, vol. 36, department 1, no. 36657, pp. 141-169 (In Russian).
6. CCLRE. St. Petersburg, 1863, vol. 36, department 1, no. 36660, pp. 202-218 (In Russian).
7. Slavutinskiy S. T. The city of Grodno and the Grodno province during the last Polish rebellion. Is-toricheskiy vestnik [Historical Bulletin], 1889, vol. 37, pp. 53-79, 271-295 (In Russian).
8. National Historical Archives of Belarus (NHAB). Fund 242. I. 1. F. 643.
9. Polevoy N. Two years - 1864 and 1865, from the history of peasant affairs in the Minsk province. Russkaya starina [Russian antiquity], 1910, no. 1, pp. 47-63; no. 2, pp. 247-270; no. 4, pp. 3-25 (In Russian).
10. CCLRE. St. Petersburg, 1866, vol. 38, department 1, № 39354, p. 209 (In Russian).
11. Berezin V. Eight years in the North-Western Territory. Russkiy vestnik [Russian Bulletin], 1896, no. 1-2, pp. 139-157; no. 3-4, pp. 170-180; no. 7, pp. 185-204; no. 11, pp. 211-256 (In Russian).
12. CCLRE. St. Petersburg, 1876, vol. 49, department 1, no. 53678, pp. 929-934 (In Russian).
13. CCLRE. St. Petersburg, 1880, vol. 53, department 1, no. 58352, pp. 225-226 (In Russian).
14. CCLRE. St. Petersburg, 1890, vol. 8, № 5281, p. 301 (In Russian).
15. NHAB. Fund 2642. I. 1. F. 1379.
16. Department of manuscripts of the Russian National Library. Fund 16. St. un. 51.
17. CCLRE. St. Petersburg, 1891, vol. 9, № 6196, pp. 508-535. (In Russian).
18. CCLRE. St. Petersburg, 1907, vol. 24, department 1, no. 24388, pp. 368-371 (In Russian).
19. CCLRE. St. Petersburg, 1909, vol. 26, department 1, no. 28528, pp. 970-974 (In Russian).
20. CCLRE. St. Petersburg, 1909, vol. 26, department 1, no. 27478, pp. 199-201 (In Russian).
21. Brigadin P. I., Lukashevich A. M. Minskiye gubernatory: istoriya vlasti [Minsk governors: the history of power]. Minsk, Gos. in-t upr. i sots. tekhnologiy Belorus. gos. un-ta Publ., 2009. 351 p. (In Russian).
lH$apMa^iH npa ayTapa
^HnemKiH flyreH MÏKa^aeBÏH - MaricTp ricTapbiHHbix HaByK, caiœanbmK Ka^egpbi ricTopbii Eenapy-ci HOBara i HaBeMmara nacy. Eenapyœi g3ap^ayHbi ymBepcrreT (220030, r. MiHCK, np. He3ane^Hac^, 4, Рэcпy6mкa Eenapycb). E-mail: Lia.Yauhen@gmail.com
Information about the author
Liapeshkin Yauhen Mikalaevich - Master of Historical Sciences, External doctorate student, the Department of History of Belarus of the New and Modern Times. Belarusian State University (4, Nezalezh-nastsi Ave., 220030, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: Lia.Yauhen@gmail.com
nacmyniy 27.02.2023
