CC BY
3УДК [81'38:811.161.3]:82-3 В.Быкау
ДЫНАМ1КА КАМУН1КАТЫУНАЙ ПРАСТОРЫ ПРАЗА1ЧНАГА ДЫСКУРСУ ВАС1ЛЯ БЫКАВА
канд. фтал. навук, дац. Т.Я. СТАРАСЦЕНКА (Беларуск дзяржауны педагагiчны утвератэт тя Макета Танка) tstarascienka@gmail.com
Артыкул прысвечаны аналгзу эксплтацый камуткатыуных мадэлей ауктарыяльнага I дыегетыч-нага нсрстыву Вас1ля Быксвс сярэдзты ХХ стагоддзя. Яны рэсл1зуюць сдметнссць унутрснсй дыялаггза-цы1, якая адрозтваецца ад трсдыцыйнсгсразумення дыялогсякрэплж персанажау. Нсв1знс гэтсгс дасле-дсвсння у тым, што упершыню проза В. Быкава разглядаецца у рэчышчы камуншатыунай стыл1стык1. Вылучэнне мадэлей асноуных камуткантау, сярод якгх наратар I персанаж, а таксама персанажы, дазва-ляе па-новаму асэнсаваць спецыф1ку стылю тсьменнша, усвядомщь асабл1васць ужывання моуных срод-кау. У артыкуле значная увага звернута на граматычныя экспл1канты, у прыватнасц1 дзеясловы, здоль-ныя праз апаз1цы1 ствараць адметныя мастацк1я вобразы I так1м чынам удзельтчаць у мастацкай ка-мун1кацы1. Даследаванне пацвярджае, што дынамша праза1чнага дыскурсу залежыць ад 1мпл1цытнага дыялога I сродкау яго вербал1зацы1.
Ключавыя словы: наратар, персанаж, ауктарыяльны, дыегетычны, апазщыя, экспл1кацыя, камуткатыуная мадэль.
Уводзшы. Пераключэнне пунктау гледжання з наратарскага на персанажны у ауктарыяльным аповедзе стварае унутраную дыялапзацыю празаiчнага дыскурсу, калi iмплiцытны кантакт, эксплша-ваны разнастайнымi моунымi сродкам^ пацвярджае нетрадыцыйныя формы камушкатыунай прасторы мастацкага тэксту праз модусы успрымання, разважання i успамшу герояу. У залежнасщ ад щыястылю шсьменшка можа пераважаць той щ шшы модус або назiрацца iх кантамшацыя. У дыегетычным аповедзе кантакт памiж персанажамi таксама выяуляецца iмплiцытна. Мэта гэтага артыкула - прааналiзаваць дынамшу камушкатыунай прасторы ауктарыяльнага i дыегетычнага празаiчнага дыскурсу В. Быкава сярэдзшы ХХ стагоддзя.
Асноуная частка. У прозе В. Быкава сярэдзшы ХХ стагоддзя дамшантным з'яуляецца модус успрымання, якi уключае пункт гледжання героя на ваенныя падзе^ мiрнае жыццё i прыроду. Экспрэая вайны i чалавека на вайне уплывае на узаемадзеянне наратарскага i персанажнага маулення, калi голас «шшага» незауважна пранiкае у сферу апавядальшка. Гэта назiраецца на узроунi прэдыкатыуных частак складанага сказа: Кл1мчанка хгснууся тжай, прыгнууся, але зараз жа выпрастауся, аз1рнууся - на пяць крокау ззаду, расчырванеушыся маладым белабрысым тварам, бег з аутаматам ягоны ардынарац Косця («Пастка»); Кл1мчанка ужо убачыу перакапаную траншэяй вышыню - усю, ад лесу да пакатага сх1лу у бок вёск1, на як1м па разорах I пад узмежкам1 бялел1 рэдтя плямы бруднага, змерзлага урант снегу («Пастка»); На момант адарваушыся ад вады, ён з1рнуу угору, - над 1м мгльгала у кулаку запаль-шчка I расплывауся у нейкай недарэчнай ухмылцы страшны ... твар з вялМм1 I валасатымг ноздрамг...(«Адна ноч»); Яна, захлтаючыся ад стомы I хвалявання, узлезла на пагорак, але дарога была пустая («Незагойная рана»). У прыведзеных прыкладах кантамшацыя пунктау гледжання апавядальшка i персанажа адбываецца у кантэксце сказа, прычым пераход да сферы суб'екта рэпрэзентуецца «з дапа-могай слоу, яюя указваюць на уяуленне таго щ шшага прадмета» [1, с. 148]. Такiмi словамi у В. Быкава выступаюць дзеясловы аз1рнууся, убачыу, з1рнуу, узлезла - маркёры пераключэння увап у персанажную сферу. Гэта прэдыкаты перфектнага значэння з аспектуальна-тэмпаральнай семай вышковасщ, а успры-манне героя перадаюць дзеясловы iмперфектнага значэння з аспектуальна-тэмпаральнай семай пра-цягласцi дзеяння. 1менны прэдыкат пустая вербалiзуе нязбытнае жаданне мащ убачыць свайго сына. 1мперфектныя формы успрымання героя прысутнiчаюць i у большых па аб'ёме тэкставых сегментах. Трывальна-часавыя формы дзеясловау, як зазначае Г. А. Золатава, «служаць сродкамi тэмпаральнай ар-ганiзацыi тэкставай структуры i - разам з тым - шструментам яго кампазiцыйна-сiнтаксiчнага аналiзу» [2, с. 13]. Унутры закончанага трывання даследчыца адрознiвае дынамiчны аорыстыу i вынiковы пер-фектыу, закончанага трывання - iмперфектыу працэсуальны i з узуальнай характарыстыкай [2, с. 13-14]. Працэсуальны iмперфект персанажа В. Быкава з семай вялшага душэунага напружання у шчыльнасцi дзеяння ахоплiвае значную працягласць дынамiкi персанiфiкаваных суб'ектау. Наратарскi сказ Пасля рванууся за ротай працягваецца ужо у персанажным дыскурсе з акцыянальнай рэматычнай дамшантай: Кул1 густа нгзалг паветра, зыукалг, верашчал1, на усе галасы скуголШ, дзяубл1 мерзлы дол пад нагам1,
пырскаючы жарсцвянай зямлёй. Хмурнае паднябессе гуло, галасгла, тшчала... («Пастка»). Кантэкст апавядальшка ...Клгмчанка, паддаючысярасслабляючай с1ле цяпла, агледзеуся уводзщь пункт гледжання «шшага» з характарыстычным iмперфектам героя i адпаведна якаснай рэматычнай дамiнантай: Ззаду праз шыбку у фглёнцы праткала слабае святло хмарнага дня; разам з агеньчыкам у плошцы яно усё ж асвятляла пярэднюю сцяну, скрозь залепленую бясконцым пауторам аднаго I таго ж плаката ... Пад плакатам дзясятакразоу паутарауся подтс нарускай I нямецкай мовах («Пастка»). Аспектуальная апазщыя перфект/1мперфект дазваляе адчуць пункт гледжання суб'екта у экзегетычным наратыве В. Быкава i з модусам успрымання прыроды. Пераключэнне наратарскай увап у дыскурс «шшага» рэпрэзентуюць перфектныя прэдыкаты з1рнуу, прывяла: Лейтэнант з1рнуу у адзт бок... («Пастка»); Дарога прывяла старую у нейк1 лясок («Незагойная рана»). Дынамша персанажнага пункту гледжання эксплшуецца iмперфектнымi формамi у функцьи цяперашняга працяглага, што вызначае пераноснае ужыванне часу з семай мiрнага жыцця. Апазiцыя вайна/мгр у персанажа звязана з сiмвалiчным асэнса-ваннем сцюжы i вясновага абуджэння прыроды, якое хочацца затрымаць надоуга: Там-сям у раучуках, разорах, на падлеску марнел1-датайвал1 бы наждак хрусткгя на марозе латны снегу, гуляу над прасто-рам1 вецер, - сушыу зямлю. На змену бясконца доугае сцюжы Iшла вясна («Пастка»). Макамальная наблiжанасць да моманту успрымання выяуляецца i у iмперфекце з функцыяй цяперашняга працяглага Тэклк Абапал шляху цесна стаялI елк1, шумел1, гул1 у ветранай выс1 1х верхавгны. На доле шамацела змеценае у каляты л1сце, бл1шчал1 лужыны рудой, мутнай вады («Незагойная рана»). Пейзажнае успры-манне «ад наратара» ааметрычнае успрыманню «ад персанажа» у аспектуальным плане i аметрычнае у стылiстычным. Для параунання: ...з прырэчных равоу папаузл1 шэрыя космы туману; лёгк1я дымча-стыя струменI яго пацягнул1ся над ц1х1м плёсам («Круты бераг ракЬ>); Апоуднг над вёскай запанавала няпэуная цгшыня («Страта»). Наратарскае атсанне з вышковым перфектывам стварае фон для пераходу да канкрэтыю дзеяння, якое важна для В. Быкава. Яго героi раскрываюцца не стольм праз статыку сузiрання свету, колькi праз дынамшу, змены, тыя падзейныя аспекты, дзякуючы якiм магчыма пра-нiкнуць ва унутраны свет асобы. I тольм часам, крыху спыняючыся у хутмм рытме жыцця, героi дазва-ляюць сабе спакойна азiрнуцца навокал, асаблiва ужо у кантэксце мiрнага жыцця. Так, модус успрымання гераш апавядання «На сцяжыне жыцця» Фрузыны уключае элемент разважання, адметнасць якога Н.Ю. Салтанава бачыць у адсутнасщ дакладных межау памiж самiм разважаннем як асобным функцы-янальна-сэнсавым тыпам мастацкага тэксту i такiмi тыпамi тэкстау, як апiсанне i апавяданне [3, с. 13]. Наратарскае мауленне Жанчына увайшла у сенцы, намацала у к1шэт ватоут ключ, адамкнула дзверы пераключаецца на персанажны план успрымання, ашсальна-статычны тэкставы сегмент якога мае рэ-флексiю галоунай герашк У пакойчыку было холадна - ужо два днг яна не палгла грубк1, пахла нечым неабжытым I пактутым. Чагосьц тут не хапала у гэтай кватэры, хоць I было усё прыбрана -1 вузк1 ложак з высока падбтай падушкай I лебедзямг на танным дыванку на сцяне, I вымытая падлога, засла-ная наускасяк палавгчком, I накрыты марляю посуд на невял1чк1м стол1ку. У апавяданш «Незагойная рана» з модусам успамшу героя часавы план ауктарыяльнага апавядальшка мяняецца з развщцём сю-жэта: ад прэзенсных формау з аспектуальна-тэмпаральным значэннем пастаяннага дзеяння (Буяе над аб-шарам1 сцюдзёны асент вецер, змятае пад прызбы пажоуклае л1сце, гайдае мокрае галлё у садку.; Тэкля сячэ, адпачывае у каротк1х перапынках Iувесь час аз1рае дарогу.) да этчнага прэтэрыту з семан-тыкай працэсу i эмацыянальна-экспрэаунай канатацыяй. Аргашзацыя тэматычнай лшп наратара, зас-наваная на сштакачным паралелiзме, параунальных зваротах, стварае спачувальныя адносшы да Тэклi. Вобразы прыроды i унутранага стану жанчыны-мацi выбудоуваюць адносшы перасячэння праз кан-тамiнацыю iмперфектных i перфектных формау з семай трывоп. Напрыклад, у фрагменце:
У небе усё гусцел1 барвовыя хмары, яны не плыл1 цяпер, а зб1рал1ся, тоуптся над прасторам1, быц-цам здумаушы нешта нядобрае. Расплывауся з-за краявгду стяваты змрок, далячынь сцямнела, насутлася у прадчуванш непагадзг. Пэуна, блгзгуся вечар, ц1 мо ад хмар цямнела да часу. На с1верным ветры зам1ль-гал1 рэдтя сняжынкг.
Тэкля некуды ¡шла, ужо I сама не ведала, куды I па што. Усё больш апаноувал1 яе роспач I гора, яна ведала пэуна, што шчасце не спаткае яе на гэтай дарозе. Але не магла яна I вярнуцца назад - не было ужо с1лы у яе на тое вяртанне першае ядро У небе усё гусцел1 барвовыя хмары рэалiзуе мшратэму прыроднай непагадз^ сэнсава аметрычную другому ядру з мшратэмай душэунага стану Тэкт Усё больш апаноувал1 яе роспач I гора. Наратар, сштэзуючы прыроднае i чалавечае, стварае штэграваную мадэль свету з пара-лельным разгортваннем знешняга i унутранага, пра што Г.Б. Курляндская тша так: «Паралельна з карцшай знешняга прыроднага свету i у цеснай сувязi з ёй разгортваецца карцша унутранага душэунага стану пер-санажау» [4, с. 79]. Часавы план апавядальшка пачатку твора кантрастуе з часавым планам персанажа у яго модусе успам^, але сiнанiмiзуецца у асацыятыуным плане. У наратара: Яна доуга яшчэ глядзщь на сумны пагорак, гразкую дарогу I бачыць... Прэтэрытны фон Тэкта экспикуе таюя ж асацыяцыи туп i роспачы. У далейшым час наратара i персанажа мае граматычную сiметрыю i ааметрычнасць паводле
семантыкк для апавядальшка прэтэрытнае значэнне дзеясловау становiцца проста канстатацыяй факта, для героя набывае ацэначны характар у прэдыкатахрадавал1ся, хвалШ, паважалг, пасталеу, падрос. Мшу-лае з семай радасщ кантрастуе з цяперашшм пастаянным Тэклi, асацыятыуна звязаным з безнадзейнасцю чакання. Прэзенс гаротнага стану жанчыны сiнанiмiзуецца з прэзенсам перцэптуальнага хранатопу сну, дзе трывожная танальнасць аповеду прасочваецца у аднародных сiнтаксiчных структурах з актуалiзацыяй дзеяслоуных прэдыкатау: Але ён Iдзе вельмг марудна, часта спыняецца, становщца на кален/...; Яна ужо ведае, што нешта страшнае, непапраунае здарылася з яе Васшькам. Дынамша камушкатыунай мадэлi (КМ) наратар - персанаж, як бачым, разгортваецца па меры развщця сюжэтнага часу, у вышку чаго апазщыя наратар/персанаж можа актуалiзавацца або «здымацца», што залежыць ад граматыкi цi ад се-мантыкi часавых формау суб'ектных перспектыу.
У творах В. Быкава «Праклятая вышыня», «Мёртвым не балiць», «Ранак-свгганак» прысутнiчае дые-гетычны наратар, якога Н.А. Ншолша акрэслiвае як «моуцу» («рассказчика») [5, с. 95]. На наш погляд, парадыгматычныя i сштагматычныя адносiны персанажных намiнацый, эксплiкаваных займеннiкавымi формамi, садзейнiчаюць не столькi агульнай семантычнай звязнасцi тэксту, яго кагерэнтнасщ i рэалiзацыi макраструктуры, колькi перасячэнню канструктау вобразау герояу. Персанажы узаемадзейшчаюць памiж сабой фiзiчна i духоуна, iх еднасцi у гэтым плане спрыяе займеннiк мы, якi, мяркуючы па дыскурсе В. Быкава, супастауляе дзейных асоб у семе 'агульная справа', а раз'яднанасцi - займеншк ён з эфектам супрацьпастаулення па семах 'фiзiчны стан', 'духоуны стан'.
Дыялапчную прыроду тэкставых кампанентау на узроуш асабовых займеннiкау выяуляе i КМ я - ты аповесщ «Мёртвым не балiць». Канектарны рад субстанцый «я» дыегетычнага наратара «як асаб-лiвага складнiка структуры лггаратурнага твора, адной з яго галоуных семантычных фiгур» [6, с. 217] звязаны з пэуным эмацыянальным станам у разгортванш апазiцыi рэальнаеЛрэальнае. Рэальнае як рэтра-спектыуны план мадэлюе апавядальнiка у iменных i дзеяслоуных прэдыкатах з дамiнантнай семай 'вша', узмоцненай пауторам: Так, я вшаваты таксама. Вшаваты перад табой I перад тваёй мац1...; Каюся, я доуга вагауся I недзе гады праз два пасля вайны паслау ёй паштоуку...; Што ж, я вшюся перад табой I каюся. Прэзенс вшы кантрастуе з iрэальнасцю цяперашняга стану наратара, эксплшаванага кан'юнк-тывам з мадальным значэннем дэлiбератыунасцi. «Я» адмауляе свае дзеянш у мiнулым, пераглядаючы адносiны да найлепшага сябра, якому шмат у чым дапамог, праз дыялагiчны па сваёй сутнасщ маналог з адлюстраваннем мадыфiкацыi ранейшага «я»: Цяпер бы я не зраб1у бы так; Я б пастарауся не ад-далщца ад цябе; Мабыць, я раней зразумеу бы тваю роспач, I яна б не абарвалася тым недарэчным стрэлам... Неапрауданы комплекс вшы субстанцьи «я» мшулага фармiруе яшчэ адну субстанцыю «я» -удумлiвага суб'екта цяперашняга, рэпрэзентаванага разважаннем з кантамшацыяй ацэню i прэскрыпцый (з камунiкатыунай мэтай вызначэння дзеянняу для выйсця з пэунай жыццёвай сiтуацыi): Цяпер я разумею, што у адностах да цябе, параненага, пастав1уся амаль па-здраднщку. Трэба было мне не адыходзщь ад цябе да канца. Выснова прэскрыпцый, актуалiзаваная прэдыкатывам трэба у спалучэнш з iнфiнiты-вам, у пэуным сэнсе мадэлюе субстанцыю будучыш «я», гатовага з улшам набытага вопыту да перамен. Адрасант «ты» разгляданай мадэлi мае рэферэнцыю (Юрка), вербалiзаваную карэферэнтнымi намiнацы-ямi-метафарамi iменных прэдыкатау, канатацыйна узмоцненымi азначэннямi з семай асаблiвай знач-насцi у паралельных сiнтаксiчных канструкцыях: Ты - самы вялМ мой боль у жыцц1. Ты - незагойная мая рана. Тэма-рэматычная аргашзацыя прэдыкатыунай часткi з узрастальнай сэнсавай i эмацыянальна-экспрэаунай градацыяй ..а ты муляеш, крываточыш I балгш... кульмшацыйна працягваецца лакатывам духоунага стану, эксплiкаваным месным склонам з дадатковым адценнем паунаты горкага пачуцця: ...ты - рана у сэрцы. Цяперашняе пастаяннае адрасанта «ты», вербалiзаванага назоуным склонам з семай несмяротнасщ, супрацьпастаулена этчнаму прэтэрыту з семай фiзiчнай смерщ, у якiм канектарны рад адрасанта фармiруецца толькi ускоснымi асабовымi i прыналежнымi формамi табой, тваёй, тваю, цябе, тваё. Гэта дазваляе актуалiзаваць апазщыю назоуны склон/ускосныя склоны з кантрасныЕШ семамi, паколькi граматыка мае значны уплыу на эксплiкацыю сэнсу, параунальны нават з уздзеяннем трапеiч-ных сродкау. «Ты» як пачатковая форма у граматычных адносiнах мадэлюе вечную памяць пра сябра -надзейнага i светлага чалавека, а ускосныя формы, падуладныя аб'ектыуным фактарам, здольны мяняць асобу толькi фiзiчна. У вынiку такога падыходу актуалiзуецца першааснова духоунага стану, якая працягваецца у памящ iншых, застаецца узорам, прыкладам для пераймання.
Варта адзначыць, што аповесць «Мёртвым не балщь» мае адметную кампазiцыйную будову з чар-гаваннем двух асноуных планау - рэтраспектыунага i цяперашняга, яюя, перасякаючыся у прэзенснай форме падачы, аб'ядноуваюцца i архiсемай 'вайна'. Дынамiка КМ я - я рэпрэзентуецца палирай разна-стайных пачуццяу i перажыванняу дыегетычнага наратара, для якога мшулае i сучаснасць - узаема-пранiкальныя сутнасцi. ^<Я» мшулага (я 1) i сучаснага (я 2) - разважлiвыя iпастасi асобы, але я 1 у сваiм разважаннi-прэскрыпцыi - актыуны суб'ект, яю шукае выйсця. Гэта эксплiкуюць прэдыкатыуныя формы з iнфiнiтывамi: ТанкИ Адкуль яны узялгся тут, I што мне, падстрэленаму, рабщь далей? Вядома, трэба як хутчэй далажыць начальству. Трэба прымаць нейтя захады, нельга дапусцщь, кабу тылах батальёнау
6bwi maHKi. Разважанне я 2 звязана найперш з рэфлекаяй, калi у мiрны час ваенныя падзеi аналiзуюцца ужо з пазщьи разумення ix глыбш. Суб'ект не столькi дзейшчае, колькi экспрэауна ацэньвае колiшнiя факты праз: 1) звароткьадухауленш: Ц не хотць, праклятая вар'ятка вайна?Цi не мала табе таго, што ты нарабыа на зямлi дваццаць гадоу назад ? Навошта ты яшчэ i цяпер джалш людзей свaiм зазубленым джалам?; 2) пытальныя сказы з пауторамк Але няужо цяпер, праз шмат гадоу пасля вайны, mmi стольт перавярнулася у грамадсшм жыццi краты, няужо нiчогa не змятлася у свядомaсцi гэтых людзей?; 3) апавядальныя сказы з ацэначнымi азначэннямк Гэта страшная, часам невытлумачальная з'ява - фа-шызм... Мне здаецца, гэты сфткс разгадваецца проста: шалёная актыунасць адных пры мяшчанскай пaкорлiвaсцi другiх. Дынамша я 1, прэсупазщыйна абумоуленая трагедыяй ваеннага часу, супрацьпас-таулена фшасофскай разважлiвасцi я 2.
Заключэнне. Таюм чынам, мастацю дыялог - гэта не толью рэплiкi персанажау у традыцыйным разуменнi, але i iмплiцытны кантакт, яю складваецца памiж наратарам i персанажам ауктарыяльнага апо-веду i персанажамi дыегетычнага аповеду. Такi кантакт экспл^ецца разнастайнымi моунымi сродкамi, яюя актуалiзуюць iдыястыль пiсьменнiка.
Л1ТАРАТУРА
1. Ахметова, Г.Д. Живой литературный текст / Г. Д. Ахметова. - М. : Ваш полиграфический партнер, 2012. - 232 с.
2. Золотова, Г.А. Категории времени и вида с точки зрения текста / Г.А. Золотова // Вопросы языкознания. - 2002. -№ 3. - С. 8-29.
3. Салтанова, Н.Ю. Специфика рассуждения в художественном тексте (в сравнении с рассуждением в научном тексте) : автореф. дис. ... канд. филол. наук : 10.02.01 / Н.Ю. Салтанова ; Рос. ун-т дружбы народов. - М., 2008. - 18 с.
4. Курляндская, Г.Б. Художественный метод Тургенева-романиста / Г.Б. Курляндская. - Тула : Приок. кн. изд-во, 1972. - 344 с.
5. Николина, Н.А. Филологический анализ текста : учеб. пособие / Н.А. Николина. - 4-е изд., испр. - М. : Академия, 2014. - 272 с.
6. Zawadzki, A. Autor. Podmiot literacki / A. Zawadzki // Kulturowa teoria literatury. Glowne poj^cia i problemy / red. M. Markowski, R. Nycz. - Krakow : Universitas, 2006. - S. 217-247.
Пастушу 21.12.2020
DYNAMICS OF COMMUNICATIVE SPACE PROSAIC DISCOURSE VASIL BYKAU
T. STARASCIENKA
The article is devoted to the analysis of the explication of communicative models of the auctorial and die-getic narrative by Vasil Bykau in the middle of the 20th century. They realize the distinguishing characteristic of internal dialogue, which differs from the traditional understanding of dialogue as replicas of characters. The novelty of this study is that for the first time V. Bykov's prose is considered in the context of communicative stylistics. The nomination of models of the main communicants, among which the narrator and character, as well as the characters, allows us to rethink the specifics of the writer's style, to realize the peculiarity of using language tools. The article pays great attention to grammatical explicants, in particular verbs capable of creating distinctive artistic images through the opposition and participating in artistic communication. The study confirms that the dynamics of prosaic discourse depend on implicit dialogue and the means of verbalizing it.
Keywords: narrator, character, auctorial, diegetic, opposition, explication, communicative model.
