Научная статья на тему 'ДУНЁ ВА РЕСПУБЛИКАМИЗ ХАЛҚ ХЎЖАЛИГИДА ПИЛЛАЧИЛИКНИНГ ЎРНИ'

ДУНЁ ВА РЕСПУБЛИКАМИЗ ХАЛҚ ХЎЖАЛИГИДА ПИЛЛАЧИЛИКНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

82
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ипак / пилла / тола / ипакчилик / ипак қурти / ѐввойи ипак қурти / ғумбак / капалак / элита / суперэлита

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Рамуза Парахатовна Мамбетова, Фарида Байрам Кизи Узакова

Мазкур мақолада дунѐ ва республикамиз халқ хўжалигида пиллачиликнинг ўрни турли илмий далиллар ѐрдамида таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДУНЁ ВА РЕСПУБЛИКАМИЗ ХАЛҚ ХЎЖАЛИГИДА ПИЛЛАЧИЛИКНИНГ ЎРНИ»

ДУНЁ ВА РЕСПУБЛИКАМИЗ ХАЛЦ ХУЖАЛИГИДА ПИЛЛАЧИЛИКНИНГ УРНИ

Рамуза Парахатовна Мамбетова

Коракалпогистон Кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти Ипакчилик ва Тутчилик кафедраси ассистенти

Фарида Байрам кизи Узакова

Коракалпогистон Кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти Ипакчилик ва Тутчилик таълим йуналиши 3 боскич талабаси

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада дунё ва республикамиз халк хужалигида пиллачиликнинг урни турли илмий далиллар ёрдамида тахлил килинган.

Калит сузлар: ипак, пилла, тола, ипакчилик, ипак курти, ёввойи ипак курти, гумбак, капалак, элита, суперэлита.

КИРИШ

Инсон уз хаёти давомида табиий ва сунъий толалардан фойдаланади. Хусусан, пахта, ипак, жун, каноп ва бошка хил толалардан турли газламалар, кийим-кечак, курпа-ёстик ва турли уй-рузгор буюмлари тайёрланади. Табиий толалар орасида мустахкам, энг чиройли ва гигиеник жихатдан инсон учун энг фойдалиси ипак куртлари ураган пиллалардан чуватиб олинадиган ипак толаларидир. Табиий ипак тукимачилик, радио, электроника, мудофаа саноатлари ва медицинада кенг кулланилади. Ипакчилик куплаб мамлакатлар кишлок хужалигида асосий уринлардан бирини эгаллайди. Табиий ипак манбаи булган пилла етиштириш дунёнинг турли минтакаларида жойлашган мамлакатларда ривож топган. Табиий ипак толаларининг асосий кисми ипак курти ураган дуб, айлант, клешивин ва тут ипак куртлари ураган пиллалардан олинади. Ёввойи ипак куртларини хонакилаштириб, пилла етиштириш ва ундан нафис ипак толаларини олиш хамда бетакрор чиройга эга булган газламалар тайёрлаш бундан 4,5 минг йил аввал Хитойда амалга оширилган. Бошка тарихий, хусусан, этнографик манбаларга караганда табиий ипак етиштиришнинг ватани Туркистон замини булган. Тахминан 4 минг йил илгари ипак матолар тукиш Фаргона водийси, Зарафшон дарёси бош кисмида булган. Бунга милоддан

September, 2022

298

аввалги иккинчи минг йилликдан бизгача етиб келган ипакли матолар далилдир.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Дуне халк хужалигида пиллачиликнинг хозирги кундаги холати. Бугунги кунда дуне буйича ипакчилик сохаси ривожланган 20 дан зиед давлатларда 2224 млн кути тут ипак куртининг суперэлита, элита ва саноатбоп тухумлари тайерланади хамда ишлаб чикилаетган ипак курти тухумларининг 80,1 фоизи Хитой Халк Республикаси, 1,3 фоизи Узбекистон ва 6,0 фоизи бошка давлатлар улушига тугри келади. Ипакчилик сохасида етакчи хисобланган Хитой Халк Республикасида 200,7 минг кути, Х,индистонда 32,6 минг кути ва Узбекистонда 7-8 минг кути, бошка давлатлар эса уз эхтиежлари учун суперэлита ва элита тут ипак курти тухумларини тайерлайдилар. Ипакчилик ривожланган давлатларда 850-860 минг тоннадан зиед пилла хомашеси тайерланади, колган бир кутидан олинадиган пилла хосили ХХР да 85 кг, Х,индистонда 80 кг ва Узбекистонда 5759 кг ни ташкил этади. Бугунги кунда ипакчилик саноати дуненинг етакчи тармокларидан бири хисобланиб, хозирга келиб 60 дан зиед мамлакатларда пилла ва ипакни кайта ишлаш йули билан тайер ипак матолари ишлаб чикарилмокда. "...дуне буйича ипак ишлаб чикариш охирги 5 йилда 15,7 фоизга купайиб, ялпи ипак махсулоти 192,694 тоннани ташкил этади. Хитой Халк Республикасида 146000 тонна (82%), Х,индистонда 28708 тонна (16%), Узбекистонда 1100 тонна (0,6%) ни ташкил килиб, колган 1,4 фоизи Вьетнам, Таиланд, Бразилия, Шимолий Корея ва Туркия каби давлатларнинг хиссасига тугри келмокда. Ипак толасининг текислиги ва пиллаларнинг калибри буйича бир хиллик даражаси ХХР, Х,индистон, Вьетнам ва Бразилияда 90-95% булса, Узбекистонда уртача 50% га тенг. "...дуне буйича ипак матоларининг халкаро савдо айланмаси 25 минг тонна еки 2-2,3 миллиард доллардан ортикни ташкил этмокда. Бунда етакчи экспорт килувчи давлатлар Хитой Халк Республикаси -49,2 фоиз, Италия17,0 фоиз, Х,индистон - 7,1 фоиз, Франция - 6,1 фоиз, Япония - 4,5 фоиз, Корея - 4,4 фоиз, Германия - 2,5 фоиз, Буюк Британия - 2,1 фоиз ва Узбекистонда 0,005 фоизни ташкил этиши кузатилган". Дуне микесида юкори метрик номерга (ингичка) эга ипак толаси берадиган пилла махсулотига талаб йил сайин ошиб бормокда. Ипак махсулотлари ишлаб чикарувчи етакчи ХХР, Х,индистон, Италия, Франция ва Япония каби давлатлари пиллани кайта ишлаш корхоналарининг асосий талаби 3А, 4А, 5А типидаги ипак калаваларга каратилган. Ингичка ипак толасидан нафис ипак

матолари, жаррохлик иплар ва электроника, авиация денгиз

September, 2022

флотида фойдаланиладиган ута пишик табиий ипакдан тайёрланадиган товарлар хамда халк хужалигининг турли тармоклари учун зарур махсулотлар ишлаб чикарилади. Селекция ва наслчилик ишининг янги самарали услубиятларини ишлаб чикиш оркали пилладан хом ипак чикиши, толанинг умумий узунлиги, толанинг метрик номери (ингичкалиги), мустахкамлиги ва шу билан бирга турли иклим шароитларга мос, пилла хосилдорлиги юкори зот ва дурагайларини яратиш борасида бир катор ютукларга эришилган.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Ипакчилик узбек халккининг нихоятда кадимий касбларидан булиб, унинг сир-асрорлари то хозирги кунларгача авлоддан-авлодга утиб келмокда. Туркистон уртасида ипакчилик тармогини илмий асосда ривожлантириш максадида XIX аср охири - XX аср бошларида илмий ташкилотларга асос солинди. Хусусан, 1912 йилда Тошкент ипакчилик станцияси ташкил этилди ва 1927 йилга келиб унинг асосида Урта Осиё ипакчилик илмий-тадкикот институти юзага келди ("Туркшелк" Урта Осиё акционерлик жамияти Бошкарув мажлисининг 1927 йил 12 ноябрдаги карори асосида). Ушбу институт олимлари ва мутахассислари саъй-харакатлари билан ипакчилик фанига асос солинди. Айникса, курт бокиш агротехникаси, тут ипак курти генетикаси, селекцияси, наслчилик иши, тут селекцияси ва генетикаси, агротехникаси ва тут ипак курти экологияси каби йуналишларда улкан ютукларга эришилди. Тут ипак курти жинсини сунъий равишда бошкариш, гетерозис, микдор белгилари генетикаси, биохимик генетика сохасида олимларимиз эришган ютуклар дунё биологолимлари томонидан тан олинди. Шуни таъкидлаб утиш жоизки, Туркистон улкасига етук олий маълумотли кадрларни тайёрлаш 1930 йилларда бошланади. 1934 йилга келиб, Тошкент кишлок хужалик институти ташкил этилиб, унинг таркибида тутчилик ва пиллачилик кафедралари ташкил этилади. Мустакиллик йилларида ушбу институт Тошкент давлат аграр университети деб номланади. Бугунги кунга кадар ушбу олий таълим даргохида умумий 3000 дан зиёд ипакчилик агрономлари тайёрланиб келинган. Факультетни тамомлаган мутахассислар нафакат республикамиз балки Урта Осиё ва хамдустлик давлатларида хам уз илмий ва ишлаб чикариш фаолиятларини олиб бормокдалар. Мамлакатимизда фаолият олиб бораётган йирик олим ва мутахассислар томонидан яратилган янги ишламалар айникса тут дарахтлари навлари, тут ипак куртининг зотлари ва дурагайларини яратишда хам катта ютукларга эришилган. Нафакат Узбекистонда, балки Урта

September, 2022

300

Осиё республикаларида устирилаётган тут навлари ва дурагайлари, купайтирилаётган ипак курти зотлари, дурагайлари, куртларни парваришлаш агротехникавий коидалари, тут ипак курти наслчилик ишининг асосий услубий коидалари, ок пиллали ипак курти дурагайларини парваришлаш агротехнологияси, тут ва ипак курти касалликларига карши кураш чора-тадбирлари, пиллаларга дастлабки ишлов бериш технологиялари, ипак курти тухумлари, тут кучатлари, пилланинг барча турларига давлатлараро ва республика стандартлари Узбекистон ипакчилик илмий тадкикот институти олимлари ва мутахассислари томонидан яратилган. Узбекистон мустакилликка эришгач, олимларнинг тадкикотлари янада самаралирок булди. Кейинги йилларда тут ипак куртининг йигирмага якин янги дурагайлари яратилиб, давлат синовларига топширилиши ва улардан ун турттаси районлаштириш учун кабул килиб олиниши фикримизнинг далилидир. "Узбек ипаги" уюшмасининг 2001 йил 12 июнда чикарган 56-сонли буйруги асосида Узбекистон 5, Узбекистон 6, Турон 1, Ипакчи 1 х Ипакчи 2, Ипакчи 2 х Ипакчи 1 дурагайларини ташкил этувчи Орзу, Юлдуз, С-8, Ипакчи 1 ва Ипакчи 2 зотларини наслчилик станцияларида купайтириш ва уругчилик заводларида саноатбот тухумларни тайёрлаш ишлари жадал суръатда олиб борилмокда. Янги дурагайларнинг энг мухим хусусиятлари - ураган пиллаларининг йирик, ипак толаси чикиши юкори хамда пилла толасининг узун булиши билан изохланади. Узбекистон ипакчилик тармогида салмокли ютуклар билан бир каторда хали уз ечимини кутаётган муаммоли масалалар хам бор.

Ипакчилик тармогининг ривожланиш даражаси. Кейинги йилларда республикамизда ипакчилик амалиёти учун нихоятда мухим булган йуналиш -такрорий курт бокишда юкори пилла хосилдорлигига эришишнинг назарий ва амалий масалаларини тадкик этиш буйича атрофлича изланишлар олиб борилмокда. Бу борада, ипак куртини ёз ва куз мавсумларига мослашган сермахсул зот ва дурагайларини яратиш, нокулай паратипик омиллар таъсирини компенсациялаш, турли антисептиклардан наслли куртларни парваришлашда фойдаланиш буйича муайян натижаларга эришилган хамда пиллачилик амалиётига кенг жорий этилган. Ёз ва куз мавсумларида такрорий курт бокишга чидамли янги моновольтин зотлар иштирокида наслли дурагайларни яратиш, такрорий курт бокиш мавсуми учун уругларни саклашнинг оптимал муддатларини аниклаш, генотипларни репродуктив ва пилла махсулдорлик белгилари буйича генетик потенциалини тулик намоён этиш имконини берувчи самарали услубиётларини ишлаб чикиш мухим илмий-амалий

September, 2022

301

мyaммoлapдaн xиcoблaнaди. Реcпyбликaмизнинг ëз вa КУЗ мaвcyмлapидa тaкpopий кypт бoкдшгa чидaмли ипaк «ypra дypaгaйлapини яpaтиш бyйичa биp ^aTOp мyaйян нaтижaлapгa эpишилмoкдa. Аммo тaкpopий ипaк Hyp™ ëз вa куз мaвcyмлapининг кескин yзгapyвчaн, нoк;yлaй тaбиий икдим шapoитидa пapвapишлaшгa мoc зoт яpaтиш, пиллa хрсилини oшиpyвчи aгpoтеxникaдapни ишлaб чиккиш вa ишлaб чик;apишгa жopий этиш, пиллaнинг мaxcyлдopлик xaмдa теxнoлoгик кypcaткичлapини oшиpиш бopacидaги илмий тaдк,ик;oтлapгa етapличa эътибop ^apam^ara^ Узбекистан Реcпyбликacини 2017-2021 йиллapдa янaдa pивoжлaнтиpишгa мyлжaдлaнгaн Xapa^raap cтpaтегияcидa кдшлoк xyжaдигини xycycaн, пиллaчилик тapмoFини pивoжлaнтиpиш, унинг экcпopт caдoxиятини oшиpиш мacaдacигa aдoxидa эътибop ^apam^a^ Бу йyнaдишдa селекция вa таслчилик ишининг caмapaди ycyллapидaн кенг фoйдaлaнгaн xpлдa мaмлaкaтимизнинг кескин yзгapyвчaн тaбиий икдим шapoитигa чидaмли, caнoaт кopxoнaлapи тaдaбигa жaвoб беpaдигaн янги зoт вa нacлли дypaгaйлapни яpaтиш, тaкpopий к;ypт бoкдш учун тут итак «ypra тyxyмлapини тaйëpлaш, тyxyмлapни coвитгичдapдa caкдaш ycyллapини яpaтиш, yлapнинг pепpoдyктив вa пиллaдapни мaxcyлдopлик xдмдa теxнoлoгик кypcaткичдapини яxшилaшгa oид илмий acocлaнгaн теxнoлoгия xдмдa ycлyбиëтлapни ишлaб чикиш вa ишлaб чик;apишгa жopий этиш илмий-aмaлий axдмиятгa эгa 6Ули6 ^и^бл^^и. Узбекистан Реcпyбликacи Пpезидентининг 2017 йил 29 мapтдaги "Узбекипaкcaнoaт yюшмacи фaoлиятини твшкил этиш чopa-тaдбиpлapи тyFpиcидa" ги ПK-2856-coнли, 2018 йил 12 янвapдaги "Реcпyбликaдa ипжчилик caнoaтини янaдa pивoжлaнтиpиш чopa-тaдбиpлapи тyFpиcидa" ги ПK-3472-coнли вa Узбекистан Реcпyбликacи Вaзиpлap Мaxкaмacининг 2017 йил 11 aвгycтдaги "2017-2021 йиллapдa пиллaчилик тapмoFини кoмплекc pивoжлaнтиpиш чopa-тaдбиpлapи дacтypи тyFpиcидa"ги 616-coнли биp Barop кapopлap кдбул килиниб, ушбу кapopлap œx,a pивoжигa acoc 6ули6 xизмaт кдлади. Мaмлaкaтимиз Пpезиденти вa Вaзиpлap Мaxкaмacи тoмoнидaн пиллaчилик кдшлoк xyжaлиги вa caнoaтини pивoжлaнтиpиш бopacидa к^бул килинaëтгaн кapopлapдa тapмoк;ни pивoжлaнтиpиш ягота cтpaтегияcи ишлaб чикилиб, уни бapк;apop pивoждaнтиpишни тaъминлoвчи, шхдни xan^ дapoмaд мaнбaигa aйлaнтиpиш вa дyнë мик;ëcидaги нуфузини oшиpиш учун ипaкчилик кopxoнaлapини ^ama жиxpзлaш, xopижий инвеcтициялapни ж&лб килиш opeara ишлaб чик;apилaдигaн тaйëp мaxcyлoтлap cифaтини кескин яxшилaш opeara ипaкчилик тapмoFи экcпopт caдoxиятини oшиpиш билaн дyнë бoзopигa киpиб бopиш вa мyнocиб ypинни эгaдлaш кyздa тyтилгaн. Ушбу

September, 2022

302

карорлар ижросидан келиб чикиб, фермер хужаликларида мавжуд тутзорларни куриб чикиш, уларни реконструкция (кайта тиклаш) килиш, сув тежамкор сугориш технологияларини куллаш оркали янги тутзорлар ташкил этиш; -фермер хужаликларининг тут нихоли ва кучатига булган эхтиёжини таъминлаш максадида Коракалпогистон Республикаси ва вилоятларда 30 га сугориладиган ер майдонларида тутчиликка ихтисослашган махсус фермер хужаликларини ташкил этиш;

-мавжуд наслли уругчилик станциялари ва уругчилик корхоналарини кайта жихозлаш ва хорижий инвестицияларни юритиш; -наслли уругчилик станциялари ва уругчилик корхоналарида тайёрланадиган суперэлита, элита ва саноатбоп тут ипак курти уруглари сифатини кескин яхшилаш хамда келгусида фермер хужаликларининг тут ипак куртига булган эхтиёжини тулик таъминлаш;

-республика фермер хужаликларида парваришланадиган тут ипак курти уругларидан тайёрланадиган пилла хомашёсини купайтириш ва унинг сифатини саноат корхоналари талабларига мослаштириш;

-пиллага дастлабки ишлов бериш корхоналарини кайта жихозлаш ва пиллага дастлабки ишлов беришда янги техника ва технологияларни жорий этиш;

-пилла йигирувчи корхоналарига инвестицияларни жалб килиш ва уларни кайта жихозлаш оркали, дунё бозори талабларига жавоб берадиган хом ипак толаларини ишлаб чикариш;

-тайёр ипак матолари ишлаб чикарувчи тукимачилик корхоналари фаолиятини кайта тиклаш, уларни хорижий дастгохлар билан янгидан жихозлаш оркали сифатли экспортбоп табиий ипак матолари ишлаб чикариш.

Юкоридаги топшириклар ижросини таьминлаш хамда уни ишлаб чикаришга тулик жорий этишда илмий тадкикот институтлари ва Олий таълим муассасаларини жалб этиш:

-Ипакчилик илмий-тадкикот институти ва Тошкент давлат аграр университетида ипакчилик ва тутчилик йуналишларида етук, малакали бакалавр, магистр ва илмий тадкикотчиларни тайёрлаш;

-ипакчилик тармоги илмий-тадкикот ишларининг стратегик йуналишлари ва истикболли мавзуларни белгилаш, сохани жадал ривожлантириш ва юзага келадиган долзарб муаммолар буйича илмий изланишлар олиб бориш оркали, ечимини кутаётган масалалар назарий ва амалий натижалари устида аник ечимларни ишлаб чикиш;

September, 2022

303

-тут ипак курти ва тутнинг хужалик кимматли белгилари юкори булган зот ва дурагай, янги навлари селекциясини кучайтириш, уларни кенг синовдан утказиш;

-тут ипак курти зот ва дурагайлари, тутни нав хамда дурагайларининг бирламчи уругчилигини ривожлантириш оркали, худудлар табиий иклим шароитини хисобга олган холда, илгор ишланмалар ва интенсив агротехнологияларни ишлаб чикаришга жорий этиш.

-пиллачилик тармоги ишлаб чикариш жараёнларига янги инновацион гоялар, техника ва технологияларни жорий этиш, тажриба-конструкторлик ишларини амалга ошириш аник курсатиб утилган. Бажарилган илмий ва амалий ишлар якунида дунё бозори талабларига жавоб берадиган стандарт тут кучатлари, ипак курти тухумлари, пилла ва ипак хомашёлари ишлаб чикариш хамда "Uz-Silk" миллий бренди асосида дунё бозорига табиий ипак матолари ва тайёр ипак махсулотларини экспорт килиш оркали сохани иктисодий салохиятини ошириш масалалари уз аксини топади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 29 мартдаги «Узбекипаксаноат уюшмаси фаолиятини ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида»ги ПК-2856-сонли Карори.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 12 январдаги «Республикада ипакчилик саноатини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида» ги ПК-3472-сонли Карори.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 20 мартдаги «Пиллачилик тармогини янада ривожлантириш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисида» ги ПК-3616-сонли Карори.

September, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

304

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.