Научная статья на тему 'ДУНЁ ХАМЖАМИЯТИДА ТЕХНОЛОГИЯ ИЖТИМОИЙ ЎЗГАРИШ ОМИЛИ СИФАТИДА'

ДУНЁ ХАМЖАМИЯТИДА ТЕХНОЛОГИЯ ИЖТИМОИЙ ЎЗГАРИШ ОМИЛИ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

60
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДУНЁ ХАМЖАМИЯТИДА ТЕХНОЛОГИЯ ИЖТИМОИЙ ЎЗГАРИШ ОМИЛИ СИФАТИДА»

Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022 Prospects for Training International ^^pecwUstsjnJheF£ldo£Trampor^

ДУНЁ ХАМЖАМИЯТИДА ТЕХНОЛОГИЯ ИЖТИМОИЙ УЗГАРИШ

ОМИЛИ СИФАТИДА

Д. А. Муратова

Тошкент давлат транспорт университети "Ижтимоий фанлар" кафедраси

в.б.доц

Улмас Орифжон ртли Иброхимов Тошкент давлат транспорт университети магистратура талабаси ё1Могашига1:оуа959@2ша11. сот

Техноген цивилизацияда инсон онги трансформациялашуви натижасида нафакат фан, балки фалсафа хам эндиликда ижтимоий тараккиёт муаммоларини тушунишга кодир эмаслигини тан олмокда. Бунга Гарб футурологларининг энди "уз цивилизацияларининг келажаги кандай булишини башорат кила олмай колганлари" хакидаги У.Дайзард[1] фикри мисол була олади. Чиндан хам, ижтимоий фалсафа муаммоларини урганиш буйича изланишлар олиб бораётган файласуфларнинг тан олишларича, хозир кечаётган глобал эволюцион кризис шароитида биз яшаётган тарихий даврнинг узига хослигини шу вактга кадар тарих фалсафаси, социология, политология, иктисодиёт назариясида ва б.ларда куллаб келинган бирон бир структуравий тип - цивилизация, формация, модернизация кабилар - оркали тушуниб булмай колди.

Шунинг учун хам хозирги жамиятшунослар, иктисодиётчилар давр талабидан оркада колаётганлари хакидаги фикрларни билдирмокдалар[2.8-11]. Бу ажабланарли хол эмас, чунки глобаллашув ва глобал кризислар муносабати кишилик жамиятида аввалги тартибланганлик хам тобора йуколиб, хаос холати кучайиб бормокда, бифуркация холатлари авж олмокда. Бизга маълумки, XX асрнинг иккинчи ярмида табиий ва ижтимоий фанлардаги ютуклар натижаси уларок, объект ва субъект, жамият ва инсон, турли жамиятлар уртасидаги алокаларга янгича ёндашув шакллана бошлади. Бунда синергетикага асосланган холда, глобаллашув жараёнларини талкин килишда ер юзидаги барча мамлакатлар узаро муносабати зиддият, карама-каршилик антагонизми оркали ифодаланмаслиги, балки бу алокалар хамжихатлик, хамкорлик, бирликка асосланиши керак деган фикрлар долзарблик касб этмокда.

April 21-22

444

Tashkent State Transport University Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022

Google Scholar indexed Prospects for Training International

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-24-29 Specialists in the Field of Transport

Купгина далилларга таянган холда хозирги вактда дунёда юзага келган купгина нотинчликларнинг сабабини картезианча дунёкараш туфайли юзага келмокда»[3.336]. Техноген цивили-зацияни тузилиши хакида шаклланган тасаввурда жиддий ноаникликларга йул куйилганлиги сабабли, хозирги вактда табиий ва ижтимоий-гуманитар фанлар хамда уларнинг конуниятлари орасида узвий богликдиклар хакидаги тасаввурлар етарлича ишлаб чикилмаган. Шу туфайли бу фанлардаги техноген цивилизация тараккиёти билан боглик купгина муаммоларнинг ечимини аниклаш хар бир фан доирасида тахлил килинади. Вахоланки, табиий ва ижтимоий-гуманитар фанлар орасида умумий конуниятлар борлиги хамда бу муамммоларнинг мохияти техноген цивилизацияда инсон онги трансформация-лашувининг эвристик1 асослари ва синергетик2 моделлари хакидаги караш-ларнинг теранлигига богликлиги инобатга олинганда уларнинг ечимини топиш анча енгиллашар эди. Техноген цивилизацияда инсон онги трансформация-лашувининг эвристик асослари ва синергетик моделларини урганиш жараёнида йул куйилган ноаникликлар хилма-хил муаммоларнинг ечимини тор тушунча-лар доирасида излашга ва фанларнинг чексиз тармокланиб ёки дифферен-циациялашиб кетишига олиб келди. Ушбу масалага синергетик ёндашишда Гарб таклиф килаётган "тараккиёт йули"дан фаркли, инсоният ривожланишининг мукобил йулларини хам курсатиш мумкин. Бунда субъектларнинг бошкалар эвазига юксалиши эмас, балки замонавий технологияларга асосланган уз миллий хужалигига эга булган бир неча ижтимоий тизимларнинг бир вактнинг узида тараккиёти кузатилади. Шу аснода купкутбли дунё манзараси вужудга келадики, бунда синергетика тушунчаларидан бири булган бифуркация3 феномени, яъни динамик тизимлар параметрлари узгариши туфайли, уларнинг янгича сифат касб этиши кузатилади.

Инсониятнинг тафаккури бир неча минг йиллик тараккиёти давомида юксак даражага етди деб хисобланаётган хозирги даврда унинг олдида зудлик билан хал килиниши лозим булган глобал муаммоларни ечиш кундаланг турибди. Илмий-технологик тараккиёт ва иктисодий усиш янги хаёт сифатини

Эвристик- 1.Назарий текширишда янгиликлар кашф этиш жараёнида кулланадиган мантилий усуллар ва методик коидалар мажмуи; шундай усул ёки методика назарияси; 2. унумли ижодий фикрлаш (тафаккур) жараёнларини урганадиган фан.

2 Синергетика- узини ташкил этиш назарияси. Хаос ва тартибнинг холатини чегаралаш заруриятини белгилайди. Шунингдек, синергетика фани хам мавжуд булиб, у уз-узини ташкиллаштириш, мураккаб динамик тараккиёт тизимларининг номунтазам даврларда холати кескин узгариши мумкин булган универсал конуниятлари тугрисидаги таълимот хамдир.

3 Бифуркация- иккига айрилиш, икки ёкка, икки тармокка айрилиб кетиш (дарё, кон томири, йул ва х. к. хакида).

April 21-22

445

Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022 Prospects for Training International ^^peciaUstsjnJh£FedofTrampor^

шакллантирди, тобора усаётган истеъмол даражасини таъминлади, тиббий хизматлар сифатини ошиши уртача яшаш даврини узайтиришга олиб келди. Купгина кишилар цивилизациянинг шу сингари тараккиётига таянган холда келажакка жуда катта умид билан карай бошлади. Лекин, бундан карийб ярим аср илгари хеч ким айнан техноген цивилизация инсониятни глобал таназзулга олиб келишини ва бу хилдаги ривожланиш жараёни инсониятни узини-узи йукотиш погонасига олиб келишини хаёлига хам келтирмаган эди. Экологик таназзул, антропологик таназзул, бегоналашиш жараёнининг тобора усиши, янгидан-янги оммавий йукотиш воситаларини кашф килиниши бутун инсониятни фалокатга олиб келиши мумкин булган тахдидлар техноген ривожланишнинг махсули хисобланади. Бизнинг фикримизча, глобал муаммоларни хал килиш учун биринчи навбатда инсоният тафаккурини тубдан узгартиришни такоза килади. Х,ар кандай маданият инсонларда тегишли таффаккурни шакллантиради. Инсон эса уз хаётий фаолиятида аксарият холларда узида шаклланган тафаккурга таянади.

Инсонларда соглом тафаккурни шаклланиш жараёни жамият вакиллари уртасида кандайдир умумий асосга эга булган дунёкарашни шакллантириш билан боглик[6,7,8,9]. Фикримизга биноан, бу вазифани инсониятда хар тамонлама асосга эга булган синергетик тафаккурни шакллантириш оркали амалга ошириш мумкин.

Хрзирги вактда цивилизациянинг янги технологик киёфасини шакллантиришда табиатшунослик фанларининг роли кескин ошди. Булар жумласига физика, кимё, биология, ирсий инженерия, молекуляр физиология ва бошка бир канча йуналишларни киритиш мумкин. Бу фанларда кулга киритилган ютуклар эса ривожланган мамлакатларда согликни саклаш, кишлок хужалиги, озик - овкат ва фармацевтика саноатида жуда жиддий ислохотлар олиб боришга шарт-шароит яратмокда. Жумладан, илгор илмий ишловларга асосланган технологияларни ишлаб чикувчи ва улардан фойдаланувчи фирмаларнинг инновацион ва ишбилармонлик фаоллиги кескин ошди. Мазкур фанлардаги янги технологияларни яратиш ва такомиллаштириш энг даромадли тижорат турларидан бирига айланди.

Бугунги кунда синергетиканинг жадал ривожланиши хам кузатилмокда. Синергетика нафакат табиатшунослик фанларининг балки ижтимоий-гуманитар фанларнинг хам мустакил сохасига айланмокда. Хрзирги замон фанлари мураккаб тузилишга эгалиги билан тавсифланади. Чунки, фандаги экспериментам ва назарий

April 21-22

446

Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022 Prospects for Training International ^^pecwUstsjnJheF£ldo£Trampor^

методлар жуда мураккаблашди. Масалан, синергетика сохасидаги хозирги маълумотлар базаси тарихан шаклланган билимлар йигиндисига, уларни таснифлаш ва туркумлашга таянсада, баъзи масалаларда мутлоко янги ёндашувларни таклиф этмокда. Уларнинг орасида энг янгилари сифатида ночизиклилик, уз-узини ташкиллаштириш, бифуркация, флуктуация, аттрактор, диссипатив тизимларни кайд этиб утиш мумкин. Замонавий Гарб фалсафаси лугатида синергетика - "70 йилларда юзага келган илмий тадкикотларнинг фанлараро йуналиши булиб, у узини асосий вазифаси сифатида - турли физикавий, кимёвий, биологик, техник, иктисодий, ижтимоий каби системаларда уз-узини ташкиллаштириш жараёнлари асосида ётувчи умумий конуниятлар ва принципларни билишга эътибор каратади"[10] дейилади. Бизнинг назаримизда, мазкур таъриф хам синергетиканинг яхлит илмий -фалсафий манзарасини ёритиб бера олмайди.

ХХ асрнинг иккинчи ярми жахон фанида бутун дунё хамжамиятининг дунёкарашини тубдан узгартириб юборган иккита катта кашфиёт билан тавсифланади. Булардан, биринчиси кашфиёт - аникланган системалар фаолиятининг маълум сохаларида квазистохастик режимлар булиши мумкинлигини тушуниш (Лоренц, Арнольд, Хакен). Иккинчиси эса, содда системаларда тасодифий флуктуациялар таъсирида замон ва маконда уз-узини ташкил этиш мумкинлигини тушуниш (Пригожин, Тьюринг, Чернавский) хисобланади.

Синергетика мана шу каби муаммоларнинг юзага келишини, илмий жихатдан ёритиб беради ва назарий курсатмалар ишлаб чикади. Соха "жамиятнинг тараккий этиш концепцияларни ишлаб чикади ва бир катор фундаментал узига хосликларни очиб беради"[5.481]. Жамият уз-узини ташкилловчи тизим сифатида куйидан юкорига, соддадан мураккабга томон зиддиятли тараккий этиб боради. Жамият тараккиёти ёки таназзулида инсон омилининг роли мухимдир. Шахсларнинг ижтимоий конунларга амал килиб яшашлари жамият тараккиётига олиб келса, унга кур-курона ёндошув, ушбу конунлардан уз манфаатлари йулида фойдаланиш эса унинг таназзулига сабаб булади.

Синергетика жамиятнинг тараккиёт жараёнидаги кескин утиши сифат узгаришининг сакраш нуктасига боглик булишини, сакраш жараёнида турли вариантлар пайдо булиши ва улардан "танлов" содир булишини илмий асослаб беради. Тараккиёт жараёнида мувозанатсиз системаларнинг ривожланиши, уларнинг

April 21-22

447

Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022 Prospects for Training International ^^pecialistsJnJheFeldofTranspor^

xaрaкaти, турли тартибсизликлар ва улардаги янги системаларнинг шаклланишини асослаб беради. Шу билан бир каторда тараккдетда макро ва микро даражалар yртaсидaги чамбарчас боFликдик мaвжyдлигини кyрсaтиб беради. "Синергетика асосан физикавий, кимëвий ва биологик xодисaлaрни, шу билан бирга иктисодий, техник ва ижтимоий жaрaëнлaрнинг Уз-Узини ташкил этиш, уз-узини бошкариш, тартиблиликдан тартибсизликка утиш, чизикли ва чизиксизлик каби xолaтлaрнинг моxияти ва конуниятларини изоxлaйди"[5.481].

Хулоса килиб шуни айтиш керакки, xозиргa келиб уз-узини ривожлантирувчи мураккаб тизимларни билиш ва технологик узлаштириш илFор фан ва технологик ривожланиш стратегиясини белгиламокда. Бундай системалар жумласига xозирги замон биологик технологияларининг, энг аввало ирсий инженериянинг объектлари, замонавий лойиxaлaш системалари, маданий мyxит ва бошкалар киради. Maзкyр системаларни синергетик нуктаи-назардан тaxлил этиш эса бу соxaдaги янги билимларни шаклланишига асос булади. Зеро, синергетикада шундай имкониятлар мавжуд.

REFERENCES

1. Дайзард У. Наступление информационного века.// Новая технократическая волна на Западе. М.: Прогресс. 1986.

2.Осипов Ю.М. Теория хозяйства. Т. 3. М., 1998; Львов Д.С. У экономики России есть будущее // Обозреватель. 1999. № 3. 8—11 б.

3.Капра Фритьоф. Паутина жизни. Новое научное понимание живых систем. -К.: «София»; М.: ИД «Гелиос», 2002. -С.336.

4.Современная западная философия: Словарь / Сост.: В.с. Малахов, В.П. Филатов - М: Политиздат, 1991. С.276.

5.Ах,медова М. Фалсафа. Т.: Узбекистан файласуфлар миллий жамияти нашриёти, 2006. -Б.481.

6. Muratova, D. (2021). Technologies as a factor of social change in the global community. South Asian Journal of Marketing & Management Research, 11(10), 181-188.

7. Муратова Д. (2021) Техноген цивилизация жараёнида онгдаги узгаришлар динамикаси // Таълим ва инновацон тадкикот журнали. №7. - Б. 322-325.

8. Adilovich N.R., Sharifovna Y.N., Upashevna A.L., Vladimirovna T.S., Juraevna N.N. THE PHENOMENON OF FRIENDSHIP IN THE SOCIAL VIEWS OF EASTERN

April 21-22

448

Tashkent State Transport University Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022

Google Scholar indexed Prospects for Training International

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-24-29 Specialists in the Field of Transport

THINKERS // Journal of Critical Reviews, 2020. T. 7. № 13. C. 4695-4698.

9. Juraevna, N. N. (2021). Development of Communicative Competence the Youth as a Factor of Affecting Competitiveness (On the Example of Foreign Language Teaching). Pindus Journal of Culture, Literature, and ELT, 9, 73-79.

10. CoBpeMeHHaa 3anagHaa ^Hnoco^na: CnoBapt / COCT.: B.C. MaraxoB, B.n. OnnaroB - M: nonHTrogaT, 1991. C.276.

April 21-22

449

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.