Научная статья на тему 'ВОПРОСЫ СОЦИАЛЬНОЙ СРЕДЫ, ТЕХНОГЕННОЙ ЦИВИЛИЗАЦИИ И МОРАЛИ'

ВОПРОСЫ СОЦИАЛЬНОЙ СРЕДЫ, ТЕХНОГЕННОЙ ЦИВИЛИЗАЦИИ И МОРАЛИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
31
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
нравственность / глобализация / личность / окружающая среда / социальная среда / культура / цивилизация / искусственная цивилизация. / morality / globalization / personality / environment / social environment / culture / civilization / man-made civilization.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Йулдошев Отабек Абдуганиевич

статья посвящена проблемам духовного и нравственного воспитания подрастающего поколения в условиях глобализации. Автор статьи утверждает, что основной задачей современного общества является воспитание здоровой, гармонично развитой личности, соответствующей требованиям времени.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TECHNOLOGY-CENTEREDCIVILIZATIONS GENESIS, DEVELOPMENT PROSPECTS

this article is devoted to the problems of spiritual-enlightenning and moral education of the rising generation in the context of globalization. The author of the article asserts that the foremost task of the modern society is upbringing a healthy, harmoniously developed generation that meets the requirements of the time.

Текст научной работы на тему «ВОПРОСЫ СОЦИАЛЬНОЙ СРЕДЫ, ТЕХНОГЕННОЙ ЦИВИЛИЗАЦИИ И МОРАЛИ»

TECHNOLOGY-CENTEREDCIVILIZATIONS GENESIS, DEVELOPMENT PROSPECTS

O.YOLDASHEVa

Tashkent state University of law, Tashkent, 100047, Uzbekistan

ВОПРОСЫ СОЦИАЛЬНОМ СРЕДЫ, ТЕХНОГЕННОЙ ЦИВИЛИЗАЦИИ И МОРАЛИ

О.ЙУЛДАШЕВа

Ташкентский государственный юридический университет, Ташкент, 100047, Узбекистан

ИЖТИМОИЙ МУХИТ, ТЕХНОГЕН ЦИВИЛИЗАЦИЯ ВА АХЛОК МАСАЛАЛАРИ

О.ЙУЛДАШЕВа

Тошкент давлат юридик университети, Тошкент, 100047, Узбекистон

Аннотация: ушбу мацола глобаллашув шароитида техниканинг табиатга булган муносабатининг ортиб бориши ва бу жараёнда ёш авлодни маънавий-ахлоций тарбиялаш муаммоларига багишланган. Мацола муаллифи замонавийжамиятнинг асосий вазифасидавр талабларигамувофиц кучли авлодни тарбиялаш мууимлигини таъкидлайди.

Калит сузлар: ахлоц, глобаллашув, шахс, мууит, ижтимоий мууит, маданият, техноген, цивилизация, техноген цивилизация.

Аннотация: статья посвящена проблемам духовного и нравственного воспитания подрастающего поколения в условиях глобализации. Автор статьи утверждает, что основной задачей современного общества является воспитание здоровой, гармонично развитой личности, соответствующей требованиям времени.

Ключевые слова: нравственность, глобализация, личность, окружающая среда, социальная среда, культура, цивилизация, искусственная цивилизация.

Annotation: this article is devoted to the problems of spiritual-enlightenning and moral education of the rising generation in the context of globalization. The author of the article asserts that the foremost task of the modern society is upbringing a healthy, harmoniously developed generation that meets the requirements of the time.

Keywords: morality, globalization, personality, environment, social environment, culture, civilization, man-made civilization.

Аслида, атроф-мух,итга техника билан ёндашув инсон зоти пайдо булгандан бошланган. Авваллари инсоннинг табиатга булган таъсири жуда суст булиб, табиатнинг тикланиш ^обилияти унинг натижасини бартараф этиб келган. Илмий-техникавий таравдиёт кучайиб, техниканинг

табиатга булган муносабатининг кучи орта борган. Она табиатнинг тикланиш кобилияти буни бартарф эта олмай, узи бу таъсирларга мослаша борди.

Одамзод хужалик юритиш жараёнида табиий унсурлардан уз эхтиёжи учун фойдаланиш жараёнида уларга таъсир этади. Айни пайтда у бу унсурларни кайта ишлаб, ички ва ташки тузилишларини узгартиради. Баъзиларини бошка худудларга ташиб, куп микдорда жамлайди,яна бошкаларини тайёр махсулот сифатида истеъмол жараёнида сарфлайди. Натижада унсурларнинг баъзилари йук булиб кетиб, бошкалари узининг асл шакли, мазмуни ва маконини узгартиради ва узгача шароитга тушади. Шунда улар уз хусусиятларини узгартирибгина колмай, борган жойларининг табиатига хам таъсир этади. Окибатда она табиат, шу жумладан инсоннинг узи хам асл холатидан бошка бир холатга ута бошлайди.

Хрзирги кунда ер куррасининг тобора узгариб боришида техниканинг роли шу кадар ошиб кетганки, у ер юзида содир буладиган геологик кучларга тенглаштирилмокда. Чунки уттиз минг йил аввал инсон табиатга жуда жун ишлаб чикариш куроллари: тош, болта, таёк, ёгоч омоч ва хоказолар билан, кейинчалик оддийгина мослама ва машиналар билан ёндашган булса, бугунги кунда у жуда кудратли ишлаб чикариш куроллари булган мураккаб машиналар - ун икки плугли трактор, бирваракайига беш-ун тонна тог жинсларини олувчи ковушга эга экскаваторлар, бир неча минг от кучига эга бульдозер ва шунга ухшаган кудратли техника билан таъсир этмокда. Бундай кучли ишлаб чикариш куроллари инсон мехнатини енгиллаштириб, самарадорлигини куп фоизга ошириши билан бирга ер юзида бир катор муаммоларни хам келтириб чикармокда.

Одамзод ишлаб чикариш куроллари ва технологияларини тинимсиз такомиллаштира бориб, табиатга булган таъсирни хам мислсиз тарзда кучайтириб бормокда.

Диалектика конуни буйича микдор сифатга утиб, инсон узининг ва табиатнинг аввалги холатини узгартира бошлади. Натижада ер курраси билан жамият хамда жамият таркибидаги ижтимоий гурухлар ва шахслараро муносабатларда бир катор муаммолар келиб чикмокда. Бундай муаммоларни тахлил килиш ва уларни бартараф этиш билан бир нечта илм-фан тармоклари шугулланади. Уларга фалсафа, экология, психология, зукукшунослик, одобшунослик, социологияни киритиш мумкин. Кейинги вактда бу фанлар аниклаган билимларни умумлаштириб, интеграл холатга келтирувчи ва бутун жамият учун ривожланишнинг рационал тавсияларини ишлаб чикувчи фалсафа таркибида янги илмий-тадкикот йуналиши шаклланиб, "техноген цивилизация муаммолари" деб номланиб келмокда. Бундай муаммоларга сайёрамиз ва ундаги биосферани хамда биосфера таркибидаги усимлик, хайвонот дунёси ва инсониятни халокатдан саклаб колиш; техноген цивилизациянинг окибати хисобланган кишилар маънавияти бузилишидан саклаб колиб, уларда табиат, инсоният ва бутун оламга булган мехр-мухаббатни тарбиялаш киради.

Техноген цивилизация: турлари ва келиб чикиш шарт-шароитлари.

Инсон доимо узининг харакатларини рационаллаштириш, яъни окилона ташкил килишга интилади. Бу инсон табиатининг ажралмас белгиларидан биридир. Инсон мехнат жараёнини рационализациялаштириш йулида ишчи куроллари билан уларнинг куллаш йурикномаси (технологияси)ни такомиллаштириш каторида ишлаб чикариш суръатини хам тезлаштириб, ахоли хаётининг фаровонлигини ошириб борди. Рационализациялаштириш жараёнининг жадаллашуви, даставвал, Европада индустрлаштириш асридан аввал, яъни кишлок хужалиги ва касб-хунар сохаларида унуми юкори булган механизмларни куллай бошлаган чогда XVII асрдан бошланган ва ишлаб чикаришда турли машиналар кулланиладиган индустрия даврида тезлашиб кетган. Бугунга келибнафакат ишлаб чикариш, балки барча сохаларда ута мураккаб машина ва мосламалардан фойдаланиш натижасида рационаллаштириш жараёни мисли курилмаган тезликни кашф этиб, инсоният ва бутун заминимиз хаётида бир канча муаммоларни келтириб чикарди.

"Техноген цивилизация" атамаси тамаддун ривожининг узига хос типини англатиб, у XV-XVII асрларда Fарб маданияти деб атаб келинаётган Европа худудида вужудга келиб, тарихий киска муддатда бутун дунёга ёйилиб кетди.

Техногенцивилизациянинг тарихий ривожланиш боскичлари уч типга ажратиб урганилмокда.Биринчиси - "индустриал жамиятгача булган техноген цивилизация", иккинчиси-"индустриал цивилизация" ва учинчиси - "постиндустриал цивилизация".

Яъни индустриал жамиятгачааграр техноген цивилизация даврида техника энди ривожланаётган булиб, унинг таъсир кучи табиатга деярли зарар етказмаган. Зарар етказилганда хам табиат бу таъсирни узининг тикланиш кобилияти билан бартараф килиб келган. Техноген цивилизациянинг иккинчи боскичи - индустриал жамиятда техника яхшигина ривожланиб, унинг таъсир кучи табиатнинг тикланиш кобилиятидан ортиб, натижада, ер юзидаги мувозанат бузила бошлаган. Учинчи боскичда- техникани табиатга курсатган таъсири шунчалик ортиб кетганки, табиат узини унглолмайдиган булиб колган. Натижада техноген цивилизациянинг салбий томонлари намоён була бошлаган.

Хрзирги кунда бир-икки авлоднинг умри жараёнида инсонни ураб турган техносфера билан унга мос булган одамларнинг хаёт тарзи шу кадар узгариб бормокдаки, натижада янги сунъий мухит билан янги инсон шахси шаклланиб, янгича одоб, янгича урф-одат ва анъаналар таркиб топмокда.

Ижтимоий хаётни узгартирувчи омиллардан асосийси, техника ва технологиянинг тинимсиз узгариб бориши деб айтилди. Дархакикат, ким йигирма йил аввал, яъни бир авлоднинг умри давомида уяли телефон пайдо булиб, одамлар ахоли яшайдиган маконлардан анча узокдаги чулубиёбон, тогудараларда юрган кишилар билан бемалол сузлаша оладилар, деб хаёлига келтирган. Шу кунда хеч ким узини ён телефонисиз тасаввур кила олмайди. Ёки радио,

телевидение ва компьютерни олайлик,булар даётимизга чукур кириб бориб, уларсиз даётни тасаввур килолмаймиз. Бундай мисолларни купдан-куп келтиришимиз мумкин.

Шундай килиб, одамлар даётида сунъий мудит ролининг ортиб бориши билан боглик ривожланишнинг янги типи пайдо булмокда. Уз навбатида, табиатнинг тез-тез янгиланиб бориши янгича ижтимоий муносабатларни келтириб чикармокда. Бир авлоднинг умри давомида кишининг фаолият турлари, уларнинг воситалари, даёт тарзи ва кадриятлари кескин узгариб бориш доллари кузатилмокда. Техноген цивилизациянинг фаол иштироки ва таъсирида юкорида таъкидлаганимиздек, асосан уч турдаги жамият шаклланган - "аграр", "индустриал" ва "постиндустриал". Аграр билан индустриал жамият тадлилига тухтамай, постиндустриал жамиятга эътибор каратсак.

Постиндустриал жамият - бу одамларнинг моддий ва маънавий э^тиёжини кондиришга йуналтирилган билим даражаси ва технологиялари ута юкори булган ва беминнат хизмат курсатувчи со^алар тез ривожланаётган жамият. Хрзирда ишлаб чикариш содаси билан бир каторда хизмат курсатиш содаси миллат ютуги сифатида кайд килинмокда. Хизмат курсатиш содаси билан турли муассаса ва корхоналар шугулланади. Авваллари хизмат курсатиш содаси эътиборсиз сода булса, айни пайтда у энг нуфузли содага айланган. Мисол тарикасида созандаю хонандаларни олсак. Авваллари карнай-сурнайчи, ногорачию дофизлар жуда камбагал одамлар булган. ХХ асрнинг 50-60 йилларида меднат килган хонанда ва карнай-сурнайчилар судбатларидан маълум булишича, улар битта нонга бир неча соатлаб ашула айтиб, карнай ва сурнайларни чалиб беришар экан. Хрзирги кунда эса бу содадагилардан бадавлат одам йук. Бу техноген цивилизациянинг окибати.

Техноген цивилизация карийб 300 йилдан аввал бошланиб, бошка цивилизациялардан узгарувчанлиги ва тезкорлиги дамда табиатга нисбатан ута дужумкорлиги билан ажралиб туради. У анъанавий жамият маданиятини бутунлай узгартириб, узига буйсундириб олди. Техноген цивилизациянинг бундай фаол даракатлари анъанавий жамият даётини узгартириб, баъзиларини бутунлай йук килиб, янги техноген жамият маданиятини, урф-одат ва анъаналарини вужудга келтирди.

Анъанавий жамиятдан техноген цивилизацияга утишнинг асосий белгиси инсон кадриятларининг узгариб боришидир. Унда шахс муайян бир миллатнинг, элатнинг, ижтимоий гуруднинг ажралмас кисми, унсури сифатида каралган. Техноген цивилизацияда инсон бирор-бир миллат, элат, уруг, меднат жамоаси ва оила билан узвий боглик булмайди.

Инсон техноген цивилизацияда дунёни доимо узгартириб борувчи фаол бир мавжудот сифатида намоён булади. Техноген цивилизация уз кадриятларига эга булиб, улар куйидагилардир:

- барча жараёнларнинг янгиликка йуналтирилиши;

- киши шахсиятининг уурматланиши ва цадр-цимматининг царор топиши;

- индивидуаллашиш, киши шахсининг автономиясининг урнатилиши;

- рационаллик;

- эркинлик идеали, тенглик, багри кенглик;

- хусусий мулкка уурмат;

-давлат бошцарувининг бошца турларига нисбатан демократик бошцарувга мойиллик курсатиш.

Техноген цивилизацияда ижтимоий ривож тезлашади, экстенсив тараккиёт интенсив тараккиёт билан алмашинади. Унда энг олий кадрият инновация, ижод, фаолиятни узгартирувчи янги гоялар, эзгу максадли кадриятлар дисобланади. Анъанавий урф-одат ва кадриятлар асл долича кайтарилавермай, янги гоялар асосида доимо модификациялашиб боради.

Техноген цивилизациянинг белгиларидан яна бири илмийлик категорияси узига хос рамз касб этишидадир. Барча эзгу ниятларнинг руёбга чикиши, халк фаровонлиги ва пировардида унинг бахти илм билан узвий богликликда курилади. У барча ривож ва гуллаб-яшнашнинг биринчи шарти сифатида англашилади.

Аммо техноген цивилизация ва унинг ютуклари, хусусан, жамиятнинг гуллаб яшнаши ва халк фаровонлигининг яхшиланиши, одамларда жамият факат шундай тараккиёт йулидан бориши керак деган иллюзион фикр пайдо килиб, уларнинг алданиб колишига сабаб булмокда. Глобал тадкикотлар натижасида ХХ асрнинг иккинчи ярмига келиб инсоният ва бутун сайёрамиз даёти хавф остида эканлиги маълум булди. Инсоният биринчи бор узини узи ва бутун ер куррасини нобуд килиб юбориши мумкинлигини англаб етди. Атроф-мудит интенсив равишда узгариб

бормокда, аммо одамлар онгида ханузгача табиатнинг бойликлари, шу жумладан ичиб турган сувимиз ва нафас олиб турган хавомиз тугамайди деган дунёкараш сакланиб колмокда.

Бундай жамият аъзоларининг фикрича, табиат битмас-туганмас бойлик ва куч-кувватга эга, ундан канчалик фойдаланаверсак хам у узининг аввалги табиий холатини узгартирмайди, унинг тикланиш кобилияти чексиз. Бундай уй-фикрлар, техноген цивилизациянинг хусусиятларидан асосийси булган табиатга хужумкорона ёндашувни келтириб чикарди.

Охирги йиллардаги бир катор тадкикотлар шуни курсатдики, табиат шиша каби нозик хусусиятга эга булиб, у маълум бир вактгача узига курсатилган таъсирни енгиб, таъсир меъёри ошиб кетганда, биллур шиша сингари чилпарчин булиши ва унда унглаб булмас жараёнлар бошланиб, хамма халокат томон юз тутиши мумкин экан.

Далилларга кура, XVII асрдан ХХ асргача Ер сайёраси а^олисининг умумий сони 1млрд.дан 2 млрд.гача купайган. 1920 йилдан 2020 йилгача Ер шари а^олисининг сони 8 млрд.гача ошиши кутилмокда.

Кишлок Му^итнинг А^оли

хужалиги биологик СОни

ма^супоти долати

Шу боис табиатнинг техноген халокати билан биргаликда инсонни ижтимоий халокат кутаётганини хам эътиборга олишимиз лозим. Техника инсонни табиий офатлардан саклаб, унга иссик ва чиройли турар жойлар, арзон кийим-кечак ва озука махсулотларини хамда бошка бир катор яшаш учун зарур булган кулайликларни яратиб, шу билан бир каторда уни табиатдан ажратиб, унинг табиат билан мулокот куламини торайтириб куйди. Мехнат жараёнини технологиялаштириш эса одамларнинг хам жисмоний, хам интеллектуал харакатини,абстракт тафаккурини сусайтириб, рационал аклга булган юкни ошириб юборди. Ишлаб чикариш жараёнининг купгина вазифаларини машина бажариб, ер юзида ишсизлик хамда буш вактни сарфлаш муаммолари келиб чикди. Техниканинг бир канча ютукларига карамай, инсон ташвишлардан холи булиб бахтли була олмади. Аксинча, техникавий жараён усиши баробарида одамларнинг ташвиши орта бориб асаби бузилиб, турли "техноген цивилизация касалликлари" деган хасталикларга учраб, узини бахтсиз сеза бошлади.

ХХ асрнинг охирига келиб хар 10-15 йилда билимлар хажми икки баробар ортиб, технологиялар тез эскириб колмокда, урнига принципиал янги технологиялар келиб, мутахассисларни кайта тайёрлаш муаммоси келиб чикмокда. Уларни нимага укитиш ва кандай укитиш керак, деган бир канча саволлар пайдо булган. Бундай саволларга жавоб топишда, сузсиз, ахолига табиий, гуманитар, иктисодиёт ва касбий билимлар каторида экологик билимларни етказиб бериш зарурлиги биринчи уринда туради. Негаки умумкурравий, умуминсоний ва умумжамият муаммолари факат абстракт, яъни фалсафий тафаккур ёрдамида ечилади.Бунинг учун уларда синергетик дунёкараш асосида шаклланувчи фалсафий ва экологик тафаккурни бунёд этиш зарур. Шунингдек, ахоли, айникса, ёшлар таълим-тарбиясини "инсонпарварлаштириш" тамойили асосида ташкил килиш максадга мувофик.

References:

1. Tillayeva G.H. Ijtimoiy muhit va yosЫar tarbiyasi. -Toshkent: Falsafa va huquq instituti, 2009. -B. 22.

2. Gizo F. Istoriya sivilizatsii V Yevrope. - М.: Territoriya budushyego, 2007.

3. Morgan Ь. Ре^оЫШоуе obshyestvo: Issledovaniya progressa chelovechestva iz dikogo sostoyaniya к varvarstvu i iz varvarstva к sivilizatsii. -8РЬ: L.F.Panteleyev, 1900.

4. Engels F. Proisxojdeniye semi, chastnoy sobstvennosti i gosudarstva: v svyazi s issledovaniyami Lyuisa G. Morgana. - M.: URSS, 2007.

5. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch. -Toshkent: Ma'naviyat, 2008.

6. B.Ziyomuhammadov. F.Ismoilov. Barkamol avlodni voyaga yetkazish sirlari. -Toshkent: TAMADDUN.

7. Yaspers K. Smisl i naznacheniye istorii. - M.: Respublika, 1994.

8. Danilevskiy N. Rossiya i Yevropa: vzglyad na kulturniye i politicheskiye otnosheniya slavyanskogo mira k germano-romanskomu. -M.: Eksmo, 2003.

9. Toynbi A. Sivilizatsiya pered sudom istorii. - Moskva: AYRIS PRESS, 2006.

10. Shpengler O. Zakat Yevropi. Geshtalt i deystvitelnost. Ocherki morfologii mirovoy istorii. -M.: Eksmo, 2006.

11 . Veber M. Agrarnaya istoriya Drevnego mira. -M.: Kanon-press, 2001.

12. Bell D. Gryadushyeye postindustrialnoye obshyestvo: opit sotsialnogo prognozirovaniya. - M.: Academia, 2004.

13. Rostou U. Politika i stadii rosta. - M.: Progress, 1973.

14. Toffler E. Shok budushyego. - M.: AST, 2003.

15. Toffler E. Tretya volna. - M.: Eksmo, 1999.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.