21FTAMP 03.20.00
К. СapткloжaYлы
Л.Н.Гумилeв aтындaFЫ Еуpaзия улттык унивepситeтi, НYp-СYлтaн, Kaзaкстaн
(e-mail: kharjaubay@mail.ru)
КYЙc-ТолFOЙ (НТ1) брахми мэтшшщ байыргы тYрiкшe о^ылымы
Ацдатпа. Орталыщ Азияныц квшпелi халыщтардыц тЫне, тарихына байланысты тарихи ^yжаттар бYган дейт ж.с. VIII-XI гг- да жазылып, бугЫге жеткенедь Олар: бай-ыргы турт бтк жазулары (руника), согд, манихей алфавитмен жазылган мэттдер едь 1974 жылы Ортальщ Монголия жертен алгаш рет ежелгi санскриттщ брахми алфавитмен жазылган Yстын табылды. Ол Yстынныц мэтiнi 2017 жылга дешн щ^пиясы ашылмай 43 жылды артща тастады. 2017 жылы санскриттанушы немк галымы Дитер Мауе осы щYпияныц клтж тауып тек щана транслитерациясын жариялады. О. Ма-уеншц транслитерациясын А.Вовин, Л. Хурцбатарлар пайдаланып квне моцгол тiлдi ^Yжат деп кврт талпыныс жасады. вктштiсi бYл талпыныс сэттi болмады. Осы мащаланыц авторы брахми алфавитiмен байыргы турж тшнде жазылган мэтiндi ощып, жацгыртып, тарихи жэне лингвистикалыщ анализ жасап Y^imm отыр. Мэтж бYдан 1400 жыл бYрын жазылган. Алгашщы Квк Турж щаганатына байланысты тарихи ощигалардан ащпарат бередi. Алгашщы Квк Турт щаганаты батыс, шыгыс болып бвлжген кезецдегi Елбасшыларыныц тагдырына, влемне байланысты сенiмдi ащпарат щалдырган.
Моцгол yстiртiндегi бэсекелес ек1 улкен топ щыпшащтар мен огуз группасыныц басты тайпаларыныц к-щимылдарын свз еткен. Онымен щатар тYтынган дШ, палеоэтногра-фиясынан хабардар етедi.
Ty^h сездер: Куйс-Толгой; брахми шрифту байыргы турж тш; Моцгол тш; Нири (Нири) щаган; Твлес щанаты; шивэй; Керей; байырщу; бугра; транлитерация; транскрипция, i (i), ï (ы), у (й), h (q), ñ=r¡ (ц), j (ж).
DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2021-136-3-105-132
Tyctí: 20.07.2021 / Жарияланымга ру^сат етыдк 05.08.2021
Мак,аланыц взектыт
КYЙс-ТoлFaй (НТ1) мэтш epieopia FaсыpдaFы oтaн xap^bm жaцFыpтуFa ^сылып oтыpFaн rnpeK (уни^льный) тYпнYCкaлapдьщ 6ipirern. БaйыpFы typík бтк фута), сoFды, мaниxeй aлфaвиттepмeн iypKÍ i^i^e жaзылFaн тYпнYCкaлapдaн б^ы^ы к¥жaт. Дэлipeк a^caK элeмдeгi xypkí плдД aлFaшкы дepeк. npaTOiypiK т^нщ 6i3re жeткeн aлFaшкы н^с^сы. Б^л жaFынaн aлып KapacaK
npaioiYpÍK 11л лингвисxикaсыньщ xeopиялык мэсeлeсiн кaйxa KapayFa жaцa дepeкxep иxepмeлeп oxыp. M: «J» (ж) фoнeм мэсeлeсi.
Typík тapиxыньщ aлxын apкaуы py, тaйпaдaн бaсxaлaды. Осы aлxын apкayдьщ Yлкeн жeлiсiн YCxaFaн Кepeй, Kияx, Y^rn, ^^ы, БYFpa xaйпaлapы Ka3aK тapиxымeн Kaiap opia FaсыpдaFы бYкiл xypkí тapиxын жaцFыpxaxын нeгiзгi кiлx.
Кeйiнгi Ka3aK мeмлeкexiн (xaндыFын) К^ушы Кepeй xaйпaлык oдaFы, Ko^ipai,
аргын тайпаларыньщ аргы бабаларга болушы байырку, К,араханид хандыгын курушы Бугра (карацыз. Бугра Султан Садук) тайпалары ic-эрекеттершен тамшыдайын болса да акпарат беpедi.
Нактылап айтсак казак халкыныц тарихын ею мыц жылга созып карастыратын мYмкLндiкке кол жетюзедД.
1 сурет. КYЙc-ТолFOЙ устыны Зерттеу aAierepi
Бул устынды алFаш мэрте Мощолия Fалымдаpыньщ Тарих институтыныц Fылыми кызметкеpлеpi М. Шинэху 1974 жылFы жазFы экспедиция кезiнде тауып жаpиялаFан [1, 100 б.]. Келеа жылы археолог Д. Наван Орталык Мощолия Хащай Ycтipт1нiц (БулFын аймаFы МоFды сумыны) КYЙе-ТолFай деген жердеп уcтынFа тап болып Улан- батар калаcындаFы Тарих институтыныц коймасына алып келiп cактаFан [2].
¥стынныц орналаскан координаты N49°, Е103о. Бipiншi устын (НТ1) биiктiгi 154 см, келденещ, 0,41 см, калыцды^ы 0,12-0,15 см. Екiншi устын (НТ2) биiктiгi - 162 см, келденещ - 0,40-0,45 см, калыцды^ы - 0,20-0,21 см.
Мэтш жоFаpыдан темен карай баFытталып жазылFан.
2 сурет. КYЙc-ТолFOЙ устыны
1984 жылы осы жолдардыц авторы устын туpFызылFан оpынFа барып сипаттамасын, Улан-батаpдаFы устыннан кешipмеciн жасады [3]. Куйс-тс^ай еcкеpткiшiн 2003 (казак т^нде), 2007 жылFы (орыс тiлiнде), басылымдарына енгiзiп жарияланды. Аталмыш Далалык экспедиция есебшде де, монографиямызда да, Аталаста да, ^йс-толFOЙ мэтiнi ежелп бархми алфавит1мен жазылFанын кадап айткан едiк.
Н.Базылхан КYЙc-толFOЙ устыныныц сипаттамасы, фотосын беpiп, жазу брахми алфавитамен жазылFанын айтып 2003 жылы устын мэтшшен эстампаж алып, фотоFа туарш кешipмеciн жасап, 2011 жылы Индияныц Жаца Дели каласында болFан халыкаралык конференцияда баяндама жасады [6, 71-77].
3 сурет. ^йс-Толгой кeшiрмесi
Германияныц атак,ты санскриттанушы галымы Дитер Мауе 2014 жылы Улан-батар к,аласына барып, к,оймада сак,талган ^йс-толгой устынын фотага тYсiрiп, жазуын к,олмен кeшiрiп к,айтк,ан. Нэтижесiнде «The Khuis Tolgoi inscription - sings and sound» атты ецбепн жазды.
Галым Дитер Мауе 2017 жылы Венгрияньщ Szekertehervar к,аласында Алтайтанушылардыц 60 жиынында (PIAC) КYЙс-толFOЙ НТ1 устынындагы брахми алфавитшщ кiлтiн тауып эрiп кескшдершц мэнш белгiлеп элем филологтарын тацк,ылдырган сенсациясын жариялады [7].
1. Дитер Мауе ецбеп 4 бeлiмнен турады. Онда: 1. Брахми жазуларыныц нуск,алары (вариант) туралы тYсiнiк (вариант) (Ощуспк, Шыгыс ТYркiстан, Сагд, Тохар, ¥йгур).
2. НТ1-дегi КYЙс-толFOЙ мэтiнiндегi мэш белгiсiз бiраз алфавиттердi Бугыты (Моцголия), Кергенас (К,азак,стан Тарбагатай атауы), Тумшукес (Тэжiкiстан) жерiнен табылган брахми эрш кескiндерiмен салыстыра к,арастыра отырып ^йс-толгой устын жазуыныц кiлтiн тапк,ан.
Зерттеу нысанына осындай анализ жасаумен к,атар мэтшнщ транслитерациясын, транскрипциясын жасаган. ^йс-толгой мэтiнiнде брахми алфавитшщ Тохар нуск,асы басым болганымен бiраз эрiп кескiндерi онда кездеспейдi екен. Осы алфавиттердщ мэнiн Тарбагатай тауынан табылган Кергентас Моцголиядагы Бугуты, К,азак,станныц Тараз к,аласынан табылган алфавитiмен салыстыра анализ жасай отырып белпаз кескщдердщ мэнiн анык,таган. Онда: дауыссыз 4 дыбысты белплеген шрифтi мен дауысты 2 дыбысты белплеген эрiп кескiндерi НТ1-де Бугуты, Кергентас алфавитшщ сыртында Бактриян эршш к,олдашан. Бул ненi бiлдiредi? Бiздiц сез етiп отырган НТ1 (^йс- Толгой) ¥стыны Бугуты (Монголия), Кергентас (К,азак,стан) мэтiндерiн сабак,тастыгын кeрсетедi. Эрi аталмыш ей устынан кейiн жазылган жазу болганын Д.Мауе нак,ты дэлелдермен (К, gla буындар мэнi) керсетш, тужырымдаган.
Тохар брахми жазуы солдан оща к,арай горизантал багытта жазылады. Ал мына НТ1-жазуы жогарыдан темен к,арай жазылган.
3. Брахми алфавит сол плдщ буын ерекшелшне арналап жасагандык,тан, жат плдщ ерекшелшн деп басып бере алмайтыны тYсiнiктi. Д. Мауе брахми плшщ эсершен шыга алмагандык,тан, бетен плдщ дыбыстарын жащыртып бере алмаган.
Брахми алфавитш к,олданушы, жат плдщ дыбыс жYЙесiнiц ерекшелiгiн мецгерген болу керек. Мауе мацында жYрген адамдардыц эсерiмен ^йс-толгой тiлiн протомонгол тiлi деген тужырым жасаган. Ондагы CYЙенген дэлелi мэтш тiлiндегi сингорменизм зацдылыгы едi. Алтай тект тiлдердiц
барлы^ында сингормонизм зацдылы^ы непзп рел аткарады. Соныц iшiнде Typm, Мощол т1лдеpiнде осы зацдылык басым cакталFан.
4. Д. Мауе брахми алфавит1мен жазылFан мэтшнщ эр61р буынын таблицаFа енг1зе отырып транслитерациясын жаcаFан. Сол аркылы жащыртып транскрипциясын берген.
Осыншама ауыр да, азапты жумысты Жанкештiлiкпен жасап шыккан Fалым Дитер Мауе мыpзаFа мыц кайтара алFыc айтып бас иемiз.Д. Мауе мырзаныц бул ецбеп урпактан урпакка жалFаcып отыратын болады. Санскриттанушы Fалым Д. Мауеннщ жаcаFан транскрипцисымен танысалык:
Дитер Мауэннщ транскрипциясы:
(01]
(02]
(03)
(04)
(05)
(06)
(07)
(08)
(09)
(10)
(11)
Франциялык лингвиcт-тYpколог
А.Вовин, Д. Мауеннщ руксатымен оныц транслитерациясыныц бipде 61р нYктеciн езгершестен пайдалана отырып мэтшнщ баскаша жащыртпасын жаcауFа эрекеттенген. Оныц езiнде тертак cездiц баскаша транскрипция жасады. Олар 2 жолдаFы- xiri (Kera); 3-жолдаFы-hügbü (hügbüt); 4-жолдаFы-nälän (nelan); 6-жолдаFы -xiri härgin (Kera erkin) сездер болмак . Александр Вовинн1ц жаcаFан жацFыpтпаcымен танысалык [8]:
1. biti[g]-nar qayan digin sine-n bodi-satva törö-k
2. qayan buda qayan-u uqa-qu uqa-Ju kera Anaq
3. [?]-i te-n Ja-qu bod-i beg-ey-nar bayyi-0 dolu Ja-Ju (h)ügbü +?
4. b[i]ti[g] jilo-nar q[a]ra-n[V]ya-yun tuwa puro -r cici-rä pügtig nele-n
5. [+] q[a]ya[n-u? + ] qato-nar düge-d niri _ qayan türük qayan
6. uc d[ö]rö taya-ju kera erkin bar-yo[l] palxir [+] xaci h igbi-j
7. tüg-jü uqa-ba-r-nar qayan qan-i Jula-ba tün-ü tüg-n[V]yä tuwa
8. [ir]ge[n] tu _ [] to[yo]-yun pügtig-ci sini-n bodi-satva törö-k qayan
9. [+]l[][+] []i-yU uc bitig-in [ + + ] g[*-+] tuwa„ par qayan törö-k qayan-un
10. pada- Niri qayan türüg [qa]ya[n] [k/g]iJi-n ubi-J Jalo-ba-J darqa-d Jay bi
11. [e']ün bitig [+]säg pag [ +? +? ] J[] [ +? +? ] darqa-n b[i]ti-be qa
bjtirriitr kagan digijn iiifim bodi-salv;i torpx kj^.in ¿yda kaganu ukaxukaju xiiri aflakay ...ii ihn jax bodi bigiy-nar dolujaju hüg/)«l ? ] + 'bjijtii /ii/оняг k(j)rjny;i{yin luwu purqriifiira pügtiig n.ikii) * &[a|cfa[nu?J + bto-Aor dügiid rinn kagan türügkagan Lit" d(o)ru itniiju зфг) hiirgin bargu(l] palx|ir 1+JsaCi hngbiij tüg/ü и&лЬаг-ггнг кас/.ш xun| Julabatutiu tügnyif tmva + xa{] tu[j to(gö?l0un püyi/güi sjjfiui bodisatvatorox kagan (+]/[] + [Jiyti u£ bitii/jiiii ++ <yiix (tiwa-/jar kagan turyx kaganu л + padart«qi>n kj^aii türüg [ka]ga(n] {\fifin ubnj [a/obaj darkarfjayab; l?)rii/i bitig + srig pag ( + + J j[] [? Jdarkati ba t| ba ka [blanco]
А. Вовин бул жацFыpтпаcына лингвистик алык туpFыда тYciнiктеме бермек болFан.
Макаласында: «К,аз1рп жаFдайда толык окып тYciнiктеме беру мYмкiн емес. Ары карай терец анализ жасаса кандай 61р мощол т1лд1 мэт1н болатынына кYдiктенуге болмайды» деген. Арыкарай: «Накты себептермен жазылFан бул т1лд1к мэт1нд1 пpотомоцFOлдыц 61р нускасы деп атауFа болады. Онын накты еpекшелiг1 Щивэй-киден тiлiмен уксасты^ы. НТ1 т1л1 моцFOл тектес оpтаFаcыpлык жэне казipг1 т1л1 моцFOл тiлдеpiмен тым жакындыFы» дейд1 [8].
Бул фраздан нет тYciнуге болады? - Мэтш толык окылмаFан, тYciнiктеме беру мYмкiн емес;
- Сейте тура, терец анализ жасаса мэтш моцгол т1лд1 болатынын алдын ала болжайды;
- «Накты себептермен жазылган протомоцгол (жыл санаудан бурынгы ежелгi моцгол автор) т1л1тц 6ip нускасы» дейд1. Шивэй тiлiц4е жазылган бiр сейлем, бiр сез бiздiц заманымызга жеткен жок. Сонда ол кандай тiлдi айтып отырганын тYсiне алмадык.
- 1шк1 Моцголия галымдарыныц Кидан тiлiн жацгыртып жариялаган макалаларымен таныспыз. НТ1 мэтш т!лш кидан тiлiндегi сез корымен салгастырып карадык. ©к1шшт1а уксастык таппадьщ.
- Моцгол тектес орта гасырлык жэне бYгiнгi тiрi тiлiмен ^йс-толгой тiлiнiц уксастыгын кере алмай турмыз.
- Осылай бола тура А. Вовин: «Макаласында «НТ1 мэтiн т1л1 Киданнан герi Моцгол тiлiнiнiц жYЙесiне тым жакын дегенге мен сенiмдiмiн. Бул географиялык орналасу мэселесi тарапынан алып карасацыз, езш-езi актайды. НТ1 солтYCтiк Моцголияда орналаскан Кидандардан алыс» дейдi.
А. Вовиннiц бул уэжi НТ1 тiлiн моцгол т1лд1 деп корытынды шыгаруга дэлел бола алмайды. Кепiлдiк бере алмайды. Кидан т1л1тц жазба кужаттары 1Х-Х11 гг. аралыгынан белгiлi бола бастаган А. Вовиннщ жасаган жацгыртпа транскрипциясынан мен езбасым бiрде бiр моцгол сезш таппадым.
Осы жолдардыц авторымен моцгол т1лш улттык тiлiмнiц децгейiнде мецгерген адаммын. Университтете Моцголдыц купия шежiресiн жаттап естiк. Кене моцгол т1лш моцгол галымдарыныц моцголтанушы галымдардыц децгешнде мецгерген моцгол филологиясыныц (лингвистика) маманымын. Онымен катар емiрiмдi Байыргы тYрiк
руникалык жазуын iздеп табу, оку, тарихпен уштастыру, этнолингвистикалык анализ жасауга арнаган адаммын.
Александр Вовин макаласында «¥лы даланыц аглотативтiк тiлiнiц жазба нукскасы деп дэлелденген алгашкы Алтай теки т1л1-тYркi тiлi емес екетне толык сенiмдiмiн. Менiц дайындаган баяндама тiлбiлiмiне жацалык енгiзумен катар, аса Yлкен тецкерiс алып келдД» [8] депсiз. Оган уакыт атты катал
сыншы бага бередi.
^йс-толгой жазуын окуга Yшiншi болып талпынган адам Германияда бизнеспен эрi гылыми iзденiспен жYрген К,ХР-ныц бурынгы азаматы Л.Хурцбаатар Д. Мауеге жолыгып оган шэк1рт1кке енген екен. К,ХР-ныц 1шк1 Моцголияда туып ескен моцгол Л.Хурцбаатар доктор Д.Мауенщ КYЙс-толFOЙ мэтiнi моцгол т1лшде жазылган болуы мYмкiн деген пiкiрi мен «Моцгол даласындагы брахми жазу» деген сезiн малданып, казiргi моцгол тiлiмен окуга кYш салган. Л. Хурцбаатар Моцголияныц Археология институтыныц коймасындагы мэтiнге кешiрме жасаганы туралы ецбег1нде белгiленген. Б!рак, оныц бул кешiрмесi Н. Базылхан, Д. Мауелердiц кешiрмелерiмен салыстырганда каншалыкты ойырмашылыкта болганы туралы сез козгамаган. 0йтсе, Д. Мауенiц жасаган транскрипцисын толык пайдалана отырып, моцгол т1лшде окып аударуды максат еткен (2019). Мэтш орта есеппен не бэр! 84 сезден Л. Хурцбаатар есеб! бойынша 100 сез турады. Соныц iшiндегi 6 сездi Д.Мауеден белекше транскрипция жасаган. Олар: 1-жолдагы Buda (boda); 4-жолдагы agun (xong); nalan (па1ап);7-жолдагы tuwa (tuwar);9 жолдагы фрагмент ..i..iyu uc (dolajaju); 10-жолдагы ijin (gojin) лексикондар. Л. Хурцбаатар транскрипциясында казiргi моцгол т1л1н1ц сездДк корына CYЙенiп, мэт1нд1 моцгол т1лшде окымакшы болган. Оныц езi 3-4 сезден аспайды.
Мэт1н лексикасы шшде дауысты дыбыспен басталган сездер тым аз. ТYркi, моцгол т1лдерi анлаут талдер. Yш автордыц дауысты дыбыспен басталатын сездерiн таблицамен керсетейiк:
^йс-толгой брахми мэт1н1н1ц к1лтш тауып алгаш рет транслитерация, транскрипция жасаган Д.Мауе, мэт1н моцгол т1лiнде жазылган болуы мYмкiн деген ой айткан. Ал, аталмыш транскрипция жацгырган окыган А.Вовин, Л. Хурцбаатарлар мэтш моцгол т1л1нде жазылган деген тужырым жасады.
0йтсе моцгол т1л1 кашан калай калыптасканы туралы мэселен1 ец алдымен кыскаша алып карастыруга бул авторлардыц птр б1зд1 итермелеп отыр.
1. biu när kayan digin £ini-n bodisatva töröh(ö)
2. kayan boda kayan-u ukah ukaju hiri anakaya
3.....bidin Jaha bodi bigiyä när bäyi dolujaju fiügbü
4. bili jilo nar kara naya yong tuwar pürör £i£iri pügtig nälän
5. niri kayan-па kato nardägid niri kayan türiig kayan
6. иба dora tayiju hiri fiärgin baryo pahiruhaCi fiigbijü
7. tügäjü ukabar nar kayan hani julaba tünü (ügäniyä tuwar
S.....disatva ti katon kayan pügtigüi sini-n bodisatva töröh(ö) kayan
9. dolajaju lo(!a) uCa-da bitigin kayan-hi tuwar nar kayan töröh(ö) kayan-un-a „
I Q.pada niri kayan türiig kayan göjin ubijü julabaju darkad Jäyibi
11. uh bitig .... säg paya(pay) ja(ju) .... darkan biiibä ka
Таблицамен керсетсек:
Жеке
сездер Uqaju Uc Uc Ukabar Ubiju Erkin Anaqaj
(2 жол) (6,8 жол) (6-жол) (7-жол) (10-жол) (3 жол) (2-жол)
Авторлар
Д. Мауе + + - + + - +
А. Вовин + + + + + + +
Л. Хурцбатар + + - + + - +
Не бары жетi-акl сез. Ойланатын мэселе.
Л. Хурцбаатар жащыртпасы. (Бул Д. Мауе жащыртпасыньщ 6ip нуск,асы)
БYгiнгi KYHi «моцгол» деп аталган хальщтьщ бабаларын (протомоцгол) галымдар К,ытайдыц Вэйшу, СYЙшу, EcKi Таншу (ЦТШ), Жаца Таншу (СТШ) тупнускаларында МэнгY Шивэй, Мэнва (menba) шивэй деп аталган тайпалардан таратады. Бул пiкiрдi ту баста францияныц талым П.Пеллио белсене колдаган едi [10, 146, 326]. Ширатори К. [24, 502-205], П. Пеллионыц усынысын Ту жи [11, 687; 1,2], Л.ГЛегети [18, 334], И.Амбис [12, 126127], Х.Серрюс [13, 475], Л.Л. Викторова [20, 4167], В.С. Таскин [21, 135-141], Кычанов [26, 138], П. Рачневский [14,152] сиякты галымдар мен бiрге моцголдьщ т!лш^ тарихшы галымдары колдап, моцголдардьщ аргы тегi Мэнгу-шивэйлерден шыккан деген к,орытындыга келген [22,123-139].
Шивэй атанган тайпалар 840 жылга дейiн рулык жYЙеде басы косылмай ру басшылардыц басшылыгымен eмiр кешкен. Тац династиясыныц кене шежiресiнде (ЦТШ). Олардыц руларын «bu» деп атаган. Онда шивэйлер бiрнеше ондаган тYтiн, кейде бiрнеше жYЗдеген тYтiн бiрiгiп коныстанып eмiр CYредi. [21, 140, 138] деген. В.С. Таскин «bu» атауын «кочевье» деп аударган. Бул «курень» болуы мYмкiн деген пiкiрдi синолог Г. СYхбаатар устанады [25,45].
Иэ, ол заманда каушаздж Yшiн, eзiн-eзi баска тайплардыц коргау максатында eb (тYрiкше), курень (моцголша) болып кeшiп конып жYрген.
Олар ЭргYнэ дариясыныц бойын (кейiн «Амур» деп аталган) мекендеген. Амурды
кытай дерепнде «Ваньшуа дариясы» деп атаган. Олар 840 жылга дей1н йес1з (без хозяина) ем1р CYpreH. СYЙ династиясыныц дэу1р1нде 25 бу шивэй болган. Тацныц соцгы кезещнде йес1з 17 бу болган. Тацныц соцгы дэу1р1нде 9-га тусш булардыц саны азайган. Олар басшыларын «мохэ фу» деп атапты [23, 276]. Ол байыргы тур1кше «бага» деген шеннщ атауы.
Тац династиясыныц соцгы кезец1 кез1нде Yш Yлкeн топка ж1ктеле бастаган.
1. Нань шивэй: Оган Yсуrу, Шаймо, Хэжэ, Сайхэжи, Улоху, Нали Уваньо, Дун Шивэй, Дагоу.
2. Бэй шивэйге: Линси, Шаньбэй, Хуантоу, Да РYжэ, Сяо Ружэ, Пово, Нэбэй, Лото.
3. Да шивэйге: да шивэй, си шивэй, мэнrY, лото шивэй [22, 134; 15, 174-175; 14, 246] деп ж1ктеп керсеткен.
Онымен катар осы Тац династиясыныц есю тарихында (ЦТШ): «Да шивэй мен мэнгу шивэй екеу1 б1р т1лде сейлесед1. К,алган баскалары булардыц т1л1н б1лмейд1» [14, 246; 22, 133; 21, 139]. Бул аппарат Да шивэй мен Мэнва шивэйден баскалары Тунгус немесе Маньчжу талдД болуы мYмкiн деген ойга жетелейдД. Ал Да шивэй мен Мэнва (Мэнгу) шивэй тYpiк т1лд1 тайпалар (куреньдер) болуы мYмкiн деген тужырымга итермелейд1. Олар 1Х-Х1 FF.
Онон дариясыныц бастау басы Кентай тауына кел1п коныстанганын Моцголия Республикасынан FA-ныц академип;тарихшы-медиавист Ш. Нацагдорт [29, 51], тарихшы-медиавист доктор Д.Гонгор [30, 43-65] гылыми сараптама жасай отырып аньщтаган. К,ытайдыц кене нускаларын жет1к мецгерген 1шк1 Моцголияныц атакты филолог1я эр1 тарихшы М. Иринчин: «ТYpiк, уйгырлардыц кYЙpeуi Моцгол Yстipтiнe топ-тобымен IX гасырдыц соцынан бастап Шивэйлар кешiп кeлуiнe мYмкiндiк тудырды [31, 126] деп накты керсеткен. Онымен катар Моцгол тарихыныц, эдебиетанщ, т1л1н1ц бiзгe жеткен алгашк,ы тарихи тупнускасы «Моцголдыц купия шeжipeсi» атты ецбекте Бодончор агасы Буха-К,атак,ига: «жацагы Тункeлi булак бойындагы адамдар иеаз. Басшысы жок, жаксы мен
жаманда айырмайды. Осыларды жаулап алсак, калай карайсыз» дейд1. Олар Аданхан Урианхайлар ед1. Кентай тауынан бас алFан, Онон дариясыныц басыюты осы адамдар тобын жаулап алFаннан бастап кей1н МоцFOл аталFан халык топтаса баcтаFан [28, 36-39] МК,Ш-де бул адамдар Кебсукел (Ховсгел) келшен ет1п келген1 туралы сез етедД [28, 1, 3943] Кебсукел ол заманда байыpFы ТYpiктеpдiц мекет ед1.
Bodun-байыpFы тYpiкше «халык» cor - сол топтыц тайпаныц басшысыныц лауазымы.
Сияньбилер Иньшань, Ордоска карай жылжы^аннан кей1н олардыц еск1 мекетне мэнгу- шивэйлер кел1п коныстанды деп ЦТШ хабарлайды [22,127]. Сияньбилерд1ц еск1 мекен1 Хянган жотасыныц cолтYCтiг1, Келенбор, Далайнур болып келед1. Нактырак айтсак байыpFы тYpiк тайпаларымен араласып керш1лес коцсы конFан. М1не, бурын тунгус, маньжулармен мыцдаFан жыл б1рге ем1р CYpген шивэйлер кей1н 840 жылдан соц сияньбилермен керш1лес болып тYpкiтiлдi халыктармен жацаFы Бодунчор басшылык еткен тайпалармен араласкан. Шивэйлер т1л1 осылайша тунгус, маньжу, тYpiк т1л1мен араласып жаца т1лдД болFан. Сейт1п жаца т1л пайда болды. Ол бYгiнгi моцFOлдаp т1л1 ед1.
Галымдардыц анализ1 бойынша бYг1нгi моцFOл т1л1н1ц тYбip сез1н1ц 50-60% тYpкi т1лдермен уксас болса, жалFаулыктаpыныц 70% б1рдей [27]. Ойтсе моцFOл т1л1 ж.с. 1Х-Х111 ff. аpалыFында калыптаскан т1л болмак. Ж.с. 600 жылдары Шивэйлер (протомощолдар) рулык децгейде, бастарын курай алмай, б1р тудыц астына жинала алмай жYpдi. Империя курып, бYкiл Орталык АзияFа билшн жYpг1зiп туpFан алпауыт тYpiктеpдiц мемлекетпк т1л1 тайганыц жабайы шивэйлер т1лшде болды, рухани кундылыктарын сол т1лде (пpотомоцFOл) жасады дегенге ХХ1 Fаcыpда ешк1м сене коймас-ау!
К,. Сартк,ожаулыныц нуск,асы
Непзг1 нысан (объект) болып отыpFан КYЙc-толFOЙ мэтшнщ т!лш байыpFы тYpiк т1лшщ сез корынан каpаcтыpуFа тура келдД.
Бiз Д. Мауеннщ жасаган транскрипциясын пайдалана отырып, 600-жылдары брахми алфавитамен typïk тiлiнде жазылган ескерткштщ мэтшш байыргы тYрiкше жащырта окуга талпындык. Бул ниетiмiз бiрден-бiр дурыс багыт дегенге сенiмдiмiз.
Д. Мауеннщ транслитерациясын кезаз кeшiре салмадык. Оньщ кагаз бет1не тYсiрген эрбiр брахми эрш кескiндерiн Н.Базылхан, Л.Хурцбаатар, М. Шинэхуу сиякты автор кeшiрмелерiмен салыстыра карастырдык. Солардыц iшiнде Д. Мауе, Н.Базылхан, Л.Хурцбаатарлардыц жасаган кeшiрмелерi
сэтп болганын баса айта кешудi жен кердДк [25,81-82]. Бул галымдарга рахмет айтамыз. Сондыктан да тастагы эрш кесюндерш бiр шама дурыс кеш^генше сенiмдiмiз. КYЙс-толFOЙ мэтшшщ эр бiр буындарга беле карастырган тYпнускасын, оныц транслитерацисын, жэне байыргы тYрiкше жащыртпасын берiп отырмыз. (Таблица №1) К,ыскартылган есiмдер: -DM- Dieter Maue
- AB- Александр Вовин
- Л. Хурц. -Л. Хурцбатар -К,С- К,аржаубай Сарткожа
№1 таблица Eipimui жол
С93 № буын № тупнуска дм ав л.хурц. КС байылгы TypÏK me жангыртпасы
1 2 3 4 5 6 7 8
1 1.1. ы bi bi bi bitî—
1.2 и ti [g] ti ti —bit (t)i [l]
2 1.3. i nar (gar) -nar nar aqar aqar[2]
3 1.4. ka qa ka qa qayan
1.5 gan yan gan yan
4 1.6. S У Il 'j* о di di di ti tigin
gin gin gin gin
5 1.7. ч о 1 sï äi sin (sjn) sïn sïnïn [3]
nin rjen nin nïn
КШ1Ш жол
1 2 3 4 5 6 7 8
8 2.1. ka qa ka ka qayan
2.2. f gan yan gan yan
9 2.3 bu bu bu bu bud[d]a
2.4 z da da da da
10 2.5 ka qa ka qa qayani'
2.6 <4 ga Yan ka ya
2.7 I I1U nu nu n'i
11 2,8 3 u uq u u uquh-~*uquy[5]
2.9 % ka=xs/kax aqu u quh
12 2,10 J, u u u u uqaju
2.11 ka qa qa qa
2,12 <r j ju J ju
13 2.13 Ч--0 xi ke hi ke kerey [6]
У ri re ri/rj re[j]
14 2.14 2-1 a a a a
2,15 to na na na na
2.16 O. ka-y qay kay qaja anaqaya [7]
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 3(136)/2021 113
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
YmiHiui жол
1 2 3 4 5 6 7 8
15 3.1 эрозия эрозия
16 3.2 V sO 1 bi eb ebden [8]
3.3 V / 2Г T tä-n ten di-n din/den
3.4
17 3.5 S ja ja ja Ja jaqa
3.6 xs X ha qa
18 3.7 bo bo bo ab abad [10]
3.8 N > da d-i da ad
19 3.9 v. / bi be bi eb ebgie (табынга) [И]
3.10 V. / z. gä-y gey giya gie
20 3.11 щ när nar nar ar)ar aqar
21 3.12 ba ba bä ba bayi'EU]
3.13 V / 1 r* У! yyi yi yi
22 3.14 do do do to juja~* v у jusa—
3.15. J 1 J- lu lu lu ff Jusa- jusafdi] [13]
3.16. ja/ju ja Ja ju
3.17 f ju/ja Ju Ju V ja
23 3.18 к Jl hüg (h)ug hüg käg kögbün-kögüb-* kögüp [14]
3.19 bü bü bü bw
Тертшш! жол
1 2 3 4 5 6 7 8
24 4.1 bi bi bi bi bit[t]i [15]
4.2. 7> ti ti [g] ti ti
25 4.3 —r ji ji Ji Jolo[16]
4.4 d !o lo lo lo
26 4.5 4.6 \ nar nar nar Щ ar aqnar
27 4.6 4.7 krar~*kara n[v] kara qara qara
28 4.8 4.9 ya ya naya ja jay in [17]
29 4.10 gun yun yong yi'n
30 4.1 1 Zj tu tu tu tu tuwar—*tuvur [IS]
4.12 —-<=. va/wa/ wa war war
31 4.13 4 pu pu pu bo boruci [19 J
4.14 IT ror ror ror ru
4.15 Vj 6i v * C] ci Ci
32 4.16 N ъ ei ci ci [i]ci icre
4.17 У га ГЙ. ri re
33 4.18 pug pug pug Ьоц[й] bogu [20]
4.19 ai aiti's
4.20 tig tig tig ti
4.21 v = is
34 4,22 11С na ay aijlan
4.23 la-n/lan Ian lan lan
Алтыншы жол
] 2 3 4 5 6 7 8
44 6.1. Jh и u u u uca
6.2 п/£ 6 V с ca
45 63 V dro/doro doro dora toro toro [21]
46 6.4 7> ta ta ta ta tayaju [22]
6.5 Уа ya yi jy e
6.6 T Ju ju ju ju
47 6.7 xsa/xj ke hi ke kerey
6.8 7 re/ri ra ri re [i]
48 6.9 T ha-r er har qar qarkín [23]
6.10 4 ' f go-n kin gin k'ín
49 6.11 T7 ba-r bar bar ba[j]r bajírqu [24]
6.12 go YO ЦО gu
50 6.13. pa pa pa pu buyra [25]
6.14 xSa/xa x'ír ha yura
6.15 I с i xaci ci éí cibijü [26]
6.16 я bi/ba = bi bi
6.17 У j j Jü Jü
51 6.18 V hiq hiq hig hog hog ebjü-
6.19 ч ^ ba bi bi jbi t-7]
6.20 £ j j Jü jü
Жетшш1 жол:
1 2 j 4 5 6 7 8
52 7.1 £ tüg tüg tüg t'is ~*tisjur [28]
7,2 j jü jü jür
53 7.3 3 u u u u uqa bar [29]
7.4 Ü ka qa ka qa
7.5 ? bar ba bar bar
54 7.6 nar nar nar aqar ацаг
55 7.7 'rx: ka qa ka qa qayan
7.8 Ч gan yan yan yan
56 7.9 ъ xsa/xa xa ha xan xani
7.10 ЧУ na/ni ni ni ni
57 7.15 £ X ju/JT Ju ju jir j'irlap (жоктап) (мк.й.282:лок.78)
7.12 яЗ la la la la
7.13 ba ba ba ap
58 7.14. 7о tu tü tü tü tüner
7.15 ? nü nu nü ner
59 7.16 7.17 7-и EU-g= tüg tügä= ötüg ötügneb
7.18 nya/nyä nya niyä nev
60 7.19 Г- tu tu tu te taver~*tabar
i va/wa wa war ve
Сепзшш1 жол:
1 2 3 4 5 6 7 8
61 8.1. хса/ха? И bo эрозия эрозия
8.2 tu tu di
8.3. и —
62 8.4 эрозия эрозия * M — tog
8.5 эрозия [va -
8.6 to to ton toi]
63 8.7 .A л1 (go) ka qa/ya qayan
8.8 f gun yun yan yan
64 8.9 -21 püg Püg Püg bögü bögü
8.10 täg/tig tig tig etgü etgüci
8.11 4 X 3 ci ci £i Èi
65 8.12 ч /* sä si v • SI v • SI si nïn
8.13 ni-n/ni-in ni-in ni-n nïn
66 8.14 ЯР bo bo bo bo bodisatva
8.15 ч / z> di di di di
8.16 % sat sat sat sat
8.17 Ъ va va va va
67 8.18 т tö tö tö tö törük
8.19 rö rti rö rü
8.20 xs/x к h(ö) kü
68 8.21 ka qa ka ka qayan
8.22 ? gan yan yan yan
Тогызыншы жол:
1 2 3 4 5 6 7 8
69 9.1. и — —' do pa/ba? ТОЛЫ К ем ее
9.2 эрозия эрозия = la = эрозия
70 9,3 Ш — ja sa? sarci sarij+ci-sarci [30]
9.4 1 эрозия — ]u ra/re
71 9.5 ъ 4» V 1 у UC/UC ü£ lo/la gi+ с
72 9.6 ? bi bi bi bi bitigin
9.7 V ^ ti ti ti ti
9.8 сЗ hä-n/hin gin gin gin
73 9.9 = g ka qa qayamy ih~ ig/ iq [31] '
9.10. gu/gux yan yan
9.11 7о xs hi hi/th
74 9.12 tu tu tu ta tevir~*tebir [32]
9.13 va/wa wa war vir
75 9.14 i? nar par nar ацаг aqar
76 9.15 £ ■—■> ka qa ka qa qayan
9.16 f gan Ya yan yan
77 9.17 'ъ1 tö tö tö tö törökü
9.18 rö rü rö rö
9.19 7Ь xs/x к hö kü
78 9.20 ka qa ka qa qayanin
9.21 — ga yan Ya Ya
9.22 1 nun nun nun ПШ
Оныншы жол:
1 2 3 4 5 6 7 8
79 10.1 и pa pa pa aba abada
10.2 z da da da da
80 10.3 \ ^ ni 111 ni ni niri
10.4 V T ri ri ri ri
81 10.5 ka qa ka qa qayan
10.6 Ц gan Van yan yan
82 10.7 to to to tii tiiruk
10.8 л: rug rug rug rug
83 10.9 ka qa ka qa qayan
10.10 f gan уап yan yan
84 10.11 xa/i k/g go i/e ejin—*upas']' [34]
10,12 jan Jin Jin Jin
S5 10.13 u u u u upaji—*upas'i [35]
10.14. bi bi bi pa
10.15 € i j ja jfu aJi
zul [36] 10.16 f ja ja V Ju zu zul [36]
10.17 1o lo la la
10.18 ba ba ba ba baju
10.19 j j j" ju
87 10.20 dar dar dar sar sarqi'd [37]
10.21 kad qad ka-d q'i'd
88 10.22 ja Ja JS Ja jay'ib—* Jajib
10.23 ya У yi yi'
10.24 bi/be bi bi b
Он oipiiinii жол:
1 2 3 4 5 6 7 8
89 11.01. эрозия =
90 11.02. эрозия -
91 11.03 N > :э bi bi bi bi bitig
11.04 N Г tig tig tig t'g
92 11.05 = = = = —
93 11.6 § sag Säg säg окылмайды
94 11.7 и pag Pag paya baya
95 11.8 магынасын табылмады
96 11.9 эрозия
11.10 эрозия
97 11.11 € j j ju j
98 11.12. эрозия
99 11,13 г 1 dar dar dar dar darqan
11.14 ¥ kan qan kan qan
100 11.15 W о ba bi* bi bi bitib
11.16 75 ti ti ti ti
11.17 ^ ba be bä ib
101 ж ka qa ka qa qa...
Куйс-толгой мэтттщ жацгыртк,ан транскрипциясы (К,. Сарткржаулы нускдсы)
1. Bit[t]I [1]. Agar1 [2] qayan tegin si'nin [3] Bodisatva [4] törükü
2. Qayan Buda2 qayani uquq [5] uqaJu. Kerey3 [6] anaqaya4 [7]
29
3. ... ebden5 [8] Jaqa6 [9] abad7 [10] ebgie8 [11]
agar baji [12] toli JuJa9 [13] kögübü10[14]
4. Bit[t]I [15]. Jolo agnar11 [16] qara Jayin12 [17] tuvar[18] boruci13[19].
Icre14 bögü15 [20] ajtis aglan16.
5. Niri qayarng qatu[ni] agar. Edgü17 Niri qayan Türük qayan
6. Uca. Törö[21] tajacu18 [22] kerey qarqin19[23], bayirqu20[24], buyra21[25], cibiJü22 [26] kög ibiJü (ebiJü)23[27]
7. Tisiyar24 [28] uqa bar[29], agar qayan xani Jirlap tüner25, ötünip tabar26
8............tog qayan27 bögü etgüci28 sinin
bodisatva Türük qayan
9.......cariyci[sarci] [30] bitigin29 qayarii [31]
tevir[32]. Agar qayan törükü qayani'g
10. Abada30 [33] Niri qayan Türük qayan ejin (idin)[34] upasi'31 [35] zula[36] bayi sarqid[37] jajib
11.......bitig ......baya ......ju.......darqan...
bitib qa..
1. DM: biti- Nar; AB: bitig-nar; ЛХ: biti nar
2. DM: buda; AB: buda; ЛХ: boda
3. DM: xiri; AB: k'era; ЛХ: hiri (kerey)
4. DM: anaqay; AB: anaqay; ЛХ: anaqaya
5. DM: tin; AB: ten; ЛХ: bidin
6. DM: Jax; AB: Ja-qu; ЛХ: j"aha
7. DM: bodi; AB: bod-i; ЛХ: bodi
8. DM: bidiy-nar; AB: bed-ey-nar; ЛХ: bidiya nar
9. DM: dolujaju; AB: dolu jJaJu; ЛХ: dolu jJaJu
10. DM:hugbu ; AB: (h)ugbut; ЛХ: hugbu
11 DM: jJilonar; AB: jJolo-nar; ЛХ: jJilonar
12. DM: karenyayun; AB: qara-n['v] jJayun; ЛХ: kara naya yong
13. DM: purur; AB: puro-r; ЛХ: puror
14. DM: cicira; AB: aci-re; ЛХ: aciri
15. DM: pugtig; AB: pugtig; ЛХ: pugtig
16. DM: nalan; AB: nele-n; ЛХ: nalan
17. DM: dugid; AB: duge-d; ЛХ: dogid
18. DM: doro tayaju; AB: doro tayaju; ЛХ: toro tuyi u
19. DM: hiri hargin; AB: këra erkin; ЛХ: hiri hargin
20. DM: bargo[l]; AB: bar-yo; ЛХ: bargo
21. DM: palxir; AB: palxir; ЛХ: pahiru
22. DM: xaci; AB: xaci; ЛХ: xaci
23. DM: higbijJ; AB: higbi-j; ЛХ: higbiju
24. DM: tugju; AB: tug-ju; ЛХ: tugeju
25. DM: jjulaba; AB: jjulaba; ЛХ: jjulaba
26. DM: tugnya tuwa; AB: tug-n ya tuwa; ЛХ: tuganiya tuwar
27. DM: +xa[] tu[] to[go] gun; AB: [ir] ge [n] tu [] ta [yo] un; ЛХ: [kodisutva] katon kayan
28. DM: pugtigci ; AB: pugtig-ci; ЛХ: pugtigci
29. DM: +l[]+[]iyu uc bitihin; AB: ...yu uc bitigin; ЛХ: dolajaju lola uca-da bitigin
30. DM: pada niri kayan; AB: pada niri qayan;
ЛХ: pada niri kayan
31. DM: щп иЫ1; АВ: Щ-п иЬп; ЛХ: gбíin иЫуи
32. DM: darkad Jíayabi; АВ: darqat Jíay bi; ЛХ: darkad уауШ
КYЙс-толFOЙ мэтшшщ магыналы^
аудармасы (К,. Сартк,ожаулы нуск,асы)
1. Бiттi. Мунда к,аган устынынан бодисатва [болып к,аган к,айта] туады.
2. Каган, Будда -к,аган тарихатын (укук,тарын) уагыздау Керейдщ Анак,ая тауында (прародина = Отукенде) болды.
3. Аба (ау) курып [ац] табынанын толтыра йiрiп , к,оныстан (куреньнен) атк,алаганда [ацдар] бейберекетаз шашылып жатты.
4. Бiттi. Ылацшы [к,оргаушылармен] (тезарада) ымырага келiп, сез байласты. 1ште мурит [адамдарды] дуалады.
5. Нири к,аган Катуны (ханымы) бэрiн сездi. Сейтiп, Тэщр к,аган ТYрiк к,аган.
6. ¥шты (к,айтыс болды). Терге (билiкке) бата талек тiледi. Керей Карк,ын, Байырку, Бугра, ЧiбижY [Билiкпен] макулдасты, келiстi.
7. Сырттай-угысты. [Олар] ездерiн [жак,сы] устады. Онда к,аган к,атуны
(ханы [мы] жаны кYЙiп, зарлап, жок,тап тYнедi. Жалбарына тiлек тiлеп тэуеттъ
8......... Каhарлы к,аган кYш куат берушi
устыннан Бодсатва болып к,айта туатын к,аган.
9. ... [эрозия] шаршы [тастагы] бiтiгтi (устынды) кушакдап улык,таса к,аган к,айта туады.
10. Кепш^ Нири ^аFан-ТYрiк к,аган йемiздщ к,аптаган шэкiртерi шырак, устап самсытты. [Аруак,тьщ] сарк,ытасы (к,онак,асы) жайылды
11. ... [эрозия].... мэтш (бiтiк)...... [эрозия]
Бага (лауазым) Тархан жазып к,а.....
ТYCшiктемелер
[1]. Biti (bit[t]i). Бул сездщ 1-буынын Dieter Маие (будан былай DM деп к,ыск,артып бер^едД), оныц шэкiртi Л. Хурцбаатар (будан былай ЛХ деп к,ыск,артылып бер^едД) <^Ъ> деп, 2-буынын ti-деп транскрипция жасап. DM-Biti, ЛХ- Bid (бз) деп жацгыртк,ан. Мундагы 4- ерщдДк емес, iлгерiндi, кетерщй дыбыс (негубной, передний ряд, верхний подъем).
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 3(136)/2021 123
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
ЛХ-бул дыбысты т1л ортасымен CYЙемелденiп кедергшз шыгатын элсiз дауыссыз дыбыспен -у- (-й) шатастырып алган. -I, мен-y eKeyi eKi тYрлi айтылатын дыбыстар.
Бул дыбыстар колданылган сeздщ мэнi мYлдe баскаша болып eзгeрeдi. Александр Вовин (АВ) eкiншi буынныц соцына -g-дыбысын косып транскрипция жасап «Biti» [g] деп ок,ып жацгыртк,ан. Бiз «bit[t]i» деп окыдык,. Бiр тулганыц 6ip гумыры 6ÍTTÍ, eлдi. Bit-аяктау, б1ту (ЭСТЯ.1978.с.352; ДТС.103;МК^4616)
[2] aдar-сeзiн DM -«дат» деп транскрипция жасаган, АВ мен ЛХ екеу1 бул eскeрткiштeгi мэтщд ежелг1 моцгол тiлiндe жазылган мура етш жасау максатында моцгол т1л1нщ «nar» (кeпт1к) жалгауы eт1п окуга тырыскан. 0к1н1шт1с1, авторлардыц максатын мэтшнщ 1-жолындагы сейлем логикасы кабылдамай тур. б1з бул буынды DM-нщ транскрипциясы бойынша «адат» деген кeмeкшi сез рет1нде окып жацгырттык (suv.24711; KT.IV.11; Tyj.20).
[3]. 5 сeз «simm-ды кураган sín+nin буындарын жогардагы Yш автор бiрдeй транскрипция жасаган. Бер!лген атау сeздiц мэн1н дeп басып айтып бере алмаган. «sin tas» -устын тас (МК.Ш.65; казiргi с161р тYрiктeрi, казактар ежелг1 устын тастарды сынтас деп атайды (КТС. 2013.б. 1193; МК.Ш.65; ДТС.503)
[4] Botisatva -будда дшшщ философиялык атауы «акылман, данагой» деген магына беред1. Будда дДт философиясын жетт1к мецгерген даналар адами тургыда жет1л1п, дYниeтанымы мYлдe eзгeрeдi мундай д1н1 кайраткерлерд1 будда дшшде кайта туган адам деген тYсiнiк калыптастырган. Олар -Бодисатвалар. «sekiz jükmek» деп аталатын будданыц касиетп кттабында мYриттeрi (quvray) бодисатва болып даналыкка кол жетазгет туралы акпарат калдырган (TT.VI.424; ДТС.107). Алгашкы ^к TYрiк каганатыныц Таспар (Нивар) каганы будда дшш кабылдап, 6y*m хальщты сол д1нге енг1зуге ниет еткен. Халык кабылдамагандыктан будд1 д1н1 Нири каган eлгeн соц тYрiктeр ортасынан мYлдeм шеттет1лген.
[5] Екшш1 жолдыц 11 сeзi «uquy~*uquy». КYндiз -тYнi тэует1п, к1тап окып б1л1мге жет1лу (QBN 237; QBH 1625; MK.I.62; Юг С22)
[6]13 сез «кереу» тайпа этнонимi (атауы)
[7]14 сез «anaqaya». Бул атауга жогардагы Yш автор туатк бере алмаган. Апа-ана (мать) (МК.1.93;169; Юг В291;ДТС.43). «qaya»- жартас, таулы жер (МК.Ш.20;177;ТТ^П.2913; ДТС.406). Сезбе сез магынасы Ана жер (исконная земля, прародина), Ана жартас немесе Ана кырат, жотасы. Олай болса бул т1ркеске байланысты Yш тYрлi тYсiнiк беруге болады.
1. Куйс Толгой устыны бYгiнгi куш Хацгай жотасы аталып отырган ежелп Отукен байтагынан табылып отыр. Байыргы тур1кше Отукен йыш (Отукен орманы) аталмыш мэтiн бойынша бул жер ол заманда Керей тайпалык, Одагыныц байыргы мекенi екенiн сез етш тур.
2. Байыргы туржтердщ дэстурi бойынша улы адамдардыныц мурдесiн таудыц уст1не , немесе жартас уцпрше жерлейт1н болган.
3. Будда дДтнщ муриттерi Кудайга жалбарынганда, гибадат жасаганда таудыц уцпрше барып орналасып , сонда б!р неше кун, немесе б!р неше ай бойы уагызнама окып, гибадат жасайтын болган. Сондай 61р киелi орын Керей тайпасыныц мекенiнде болган болуы мумкш. Соны мегзеп «Керей анакаяа» (anaqaya) деп жазып калдырган болуы да мумкш.
Тур1ктщ Таспар каганы 570-жылдарда Будда дДтн кабылдап бук1л халыкты сол дшге к1рг1збек болганы тарихта белпль
Осы уш турл1 акпарат туаткте «Анакаяа» деп байыргы Отукендi айтып отырган сиякты. Ол байыргы турштердщ Тогыз-огыз кауымыныц (теле) Керей тайпасыныц байыргы тургын мекенi.
[8] Yшiншi жолдыц 1-буын эр1п кескеш эрозияга ушыраган. Одан кейiнг1 2-буынныц алгашкы шриФт1с1 «bi»анык жазылган осыдан кейiнг1 61р эр1п жазылатын орын бос тур. Мунда эр1п болуы мумкш деген оймен DM, АВ екеу1 бул буынды окымаган сиякты. Ал, ЛХ жолдыц б1ршш1 буынымен б1рдей деп кер1п «Вид» (6i3) деп ок,ыган. 1- жолдагы «bit» со.шпц t-дыбысы деген кескшмен бершген. Ал мунда ~ ' (d) шрифтамен жазылган. Бул екеу1н1ц магынасы ек1 белек туб1р сез екен1н б1лд1ред1. Сондыктан б1з «ebden» деп окуды усынып отырмыз. Eb -алка -котан (курень)
[9] jaqa-жагалап , жакындап бару (ЭСТЯ. 1989.с.81), jaq~*jay- умтылу (сыпаться) (МК.1. 494; ДТС.224).
[10] Abad= ab-d; ab-ацдарды сай саладан жинап, ауга (аЬга) тYсiру. - d кепт1к жалгау. Сонда «Abad» сезi болады. Магнасы абадагы ацдар.
[11] ebgie- табын , ац табыны
[12] Жогардагы Yш автордыц Yшеуi де «baji»деп окыган. Оюшштш магынасын деп басып бере алмаган. Baji-сол сэтте (ЭСТЯ. 1978.с.30-31;МК.315; Suv 4137; ДТС.79).
[13] JuJa~*Ju-sa ~+* Jusa+ [dï]= Jusadï. Бей-беркетсiз кулап жатты. Jusa-жусау (ЭСТЯ.1989.с.30-31)
[14] kögbü~* kögüb~* kögüp- шашылу (ДТС.311*312; МК.Ш.131;ТТ Х440). Ойтсе, Yшiншi жолдыц 12-20 -буын арасындагы сездердi «agar baji tolu Jusaj kögüp» деп жацгыртып « сейтш , сол сэтте [мацай] толы [ацдар] жусай бей-беркетаз шашылып кулап жатты» деген сейлем шыгады. Сай-саладан куып жинап экелiп аЬ жасап аулаган ацдар осылайша атылып кырылып шашылып калды.
[15] Адамдардыц нэпiсi канга тоймай кездерш канталаган аласапран кезде ТYрiк каганы Нирид ацмен коса капияда атып елтiргенiн «bit[t]i» (аякталды, бiттi) деген жалгыз ауыз сезбен (4 -жолдагы) купиялап аяктаган.
Тертiншi жолдыц 24 сез «biti»- m алдынгы - «bid» co li мен о куга кел viei i/ij. Ойткеш мунда соцры -t- дыбысын брахми алфавитшщ pr (ti) буынмен баск,аша берген. Сондьщтан 6i3 «bit[t]i» деп окып, «аякталды», «соцы» деп аудардьщ. Не бiткенiн, окига немен аякталганын келсеi тiркестер керсетiп берген. Вй^ту, аяктау, орындалу , «жасакталу, жасау (ЭСТЯ.1978.с.152-154).
[16] «jolo agnar» -ымыралас, сез байласу (ЭСТЯ.1989.с.29)
[17] «qara jayïn»- кара ниетт1, жамандыкка жакын адам (ЭСТЯ.1989.с.63)
Бул арада Нири каганныц жеке коргаушыларыныц iшiнен карсы жактыц басшылары бiр адамды езше кемектесуге кендiрген болар. Сол адамды «qara jayim
(кара ниетт1 ) деп керсетш отыр. «^аут» тYбiр «жакын» деген магына бередi. <^ата (кара) сезi жамандык, зулындык, арамдыкты бiлдiредi. Сондыктан 61з бул <^ата ]ау'1п» т1ркеdн «кара ниетп» деп аудардык,.
[18] «tuwar» - тез арада, шапшац (Муталлибов С. 1962.с.171)
[19] ЬогС1. Bor-шарап (ДТС.17). Ьогс1-мас адам, жацжал, ылац шыгарушы, кызу адам. Б1з сейлемнщ магынасына карай «ылац шыгарушы», «ылацшы»-деп аударуд жен кердiк.
Онымен катар «Ьогап» сезiнiц тYбiрi «Ьог». Оныц ежелп формасы «Ьог~Ьог»- дауыл. (А. Фон. Гавэн, А. Сабожо ( А. Sauvogeat), К. Мэнгес, А. Иоки (LSg8) бул усынысты колдаган. Табигат кубылысындагы мэн1 «боран», адамныц iс-кимылына салыстыра тецесек «ылац», «шайкас», «жацжал».
[20] bбgu-Тэцiр Д1Н1Н1Ц дiнбасы, мYрит (ДТС. 116) Ьик/ Ьбк- жадылау, сикырлау, дуалау (колдовство, чародейство) (ЭСТЯ. 1978.с. 294). Олай болса bбgu (Ьики) а^» т1ркесi «дуа жасады» деп аударылады.
[21] Т6г-6ил1к (власть) (Теркин. III; QBN.55) Буган дейiнгi тYпнускалардаFы «Тбг, Т6г1» сездерiн «жасаушы», «жаратушы» (творец) деп аударып келген. Б1р гана С. Е. Малов «Тбг» атауын 6ил1к (власть) « орындаушы 6ил1к» деп аударган (Малов С.Е. 1959.с.104). осы аударма дурыс. Баска галымдар кешпелi тYрiктерде «6ил1к» (власть) болмаган деп кателiкке урынган сиякты.
[22] Тауа}и -жалбарыну. Курбан шалып жалбарыну. Буддалык атау ^шт.36119; ДТС. 528).
[23] Керейдщ 9 тайпасыныц 61р1. Кейiн каркын тайпасы Орта Азияга етш кет1п ТYркiмен халкыныц б!р белдi тайпасына айналган.
[24] Ьа[у]гуи~Ьау1щи-тогыз огуздыц (VI-VIII гг) белд 61р тайпасы. Кытай деректерiнде «bajegu» деп белгiленген (ЦТШ).
[25] buyra-тайпаныц атауы. Кытай дерегiндегi Пугу тайпасыныц байыргы тYрiкше атауы. Ганьчжоу уйгурларыныц басшы тайпасы. Наньшань, Ганьсу, соцында Бесбалык мацын мекендеген. Ань Лушань
кетер^сш басу Yшiн Тац империясы Уйгур К,аганатынан кемек сурауга мэжбYP болды. Тац Ордасыныц ресми ек1лш Уйгур каганатына ертiп барып, дипломатиялык миссия жYргiзiп, ара агайындык, жасаган атакты Хуаэньнщ шыккан тайпасы.
Кейiн Х гасырда К,араханит хандыгын орынаткан Сатук Бугра К,ара хан жэне оныц урпактары осы Бугра тайпасынан шыккан хандар. К,арахан хандыгыньщ онга жуык хандар «Бугра» еамш ез теп (фамилиясы) ет1п алып жYрген.
[26] Cibijü -бYFан дешнп байыргы тYрiк тiлiнде кездеспеген. МYмкiн солтYCтiк шыгыстагы Шивэй тайпасыныц кене туржше атауы болуы эбден мYмкiн.
[27] kög ibijü (еЬуй)-ынтымактасу. Kög-келiсу, макулдау (ЭСТЯ. 1997.с.82)
Eb. I- курень (корганыс конысы). Eb baryq-гибадатхана 5К32,МЧ.14,
Eb- Yй (MK.I.79,1.333;1.112;
Ebet - макул болу, уйгару (МК.1.85., I. 50)
Ebdi- жиналды ( Муталлибов (I. 146, 179)
К,азак тiлiнде «Eb» тYбiрi «ептеу, ыцгайлау, икемдеу, жарастыру» деген магына бередi (КТ.2001.394-бет). Ал, моцгол ттнде адамдардыц ез ара жарастыгын, ынтымагын, келiсiмiн бiлдiредi (Цэвэл. 1966.-865 бет).
[28] tïsiyur. Tïs-сырт, - jur-багыттаушы
жалгау (ДТС. 540) ~ jur---ur =iс-кимылдыц
осы шагын жэне келер шагын бiлдiретiн жалгаулык (ДТС. 656, 667).
[29] Uqa bar-угысты (MK.III. 20; QBN.3343; Юг В119)
[30] эаиуа-* carcï, Алтай тобыныц кейбiр ттнде -у- дыбыс тYсiн калады. Carcï лексиконы турю тiлдерiнде квадрат деген магына бередь «Шаршы тас»- тгк терт бурышты геометриялык елшем. (К,С. Алматы. 2013.-139 бет).
[31] -ïy, - тк септiгiнiц жалгауы. 1с -эрекет к1мге тэн екендiгiн бiлдiретiн магына бередД.
[32] tevir~-tebir- кушактау. M: tebre qabcï-кушактап кысу (ДТС.546; Suv. 6172)
[33] abada [n] -кепшш, халыкшыл (ДТС. 1;
ЮВ399)
[34] ejin-* ije-idi -йе, басшы (ДТС. 203,205)
[35] upajï~*upasï -каптаган шэкiртi,
карашасы (TT.VH.409;VII.40118; UiqII.3882; ДТС.613)
[36] Jul -шырак (буддалык атау) (Цэвэл. 1966.-235 бет)
[37] 10-жолдыц 20-буыны деген шрифтшщ 6ipiHini кескш И^ деген сызбасын авторлар ^ деп Keniipin алып «d» деп транскрипция жасаган. Устында осы кескш (s) деп кашалган.
Ал, 11-жолында «darqan» лексиконныц -d-фонемш ^ шрифттмен жазылган. Екеу1 eid ryp/ii шрифт1. Сондьщтан екеуш б1рдей -d-дыбысымен окуга болмайды. Бул буынды 6i3 «dar»eMec «sar» деп транскрипциия жасадык,. Оган жалгаск,ан деген
шрифтгт алдыцгы авторлар -qat деп окыган. Ойтсе бул сезд1 «sarqid» деп окуга тура келед1. Осы «sarqid» (курметп ас) сез1н1ц логикалык магынасын келес1 сез ашып берген.
Енд1 осы «sarqid» сез1н1ц магынасына тус1н1к берел1к.
Буган дей1нг1 «sarqid» сезше тус1н1ктеме берген галымдар шетелдДктер болгандыктан оныц тупк1 мэн1н тусшбей «калдык ас», арак-шарап (ЭСТЯ.2009. с.205-206) деп тус1нд1рген. Саркыт беру салты буг1нге дей1н турк1 халыктардыц ортасында сакталган.
Ел басшыларына, халык арасында беделд1, кесем-кереген, аузы дуалы адамдарды курметтеп дастархан жояды. Курмет дастархандагы жацагы беделд1 адамдар келешеп бар, эдепт1 де тэрбиел1 жастарга сааркыт беред1. Саркыт алган жастардыц бедел1 ес1п, ез ортасында баскага улг1 керсет1п, келешекте дастархан басындагы улы адамдардай болуга езш тэрбиелейд1. Улылардыц ыкыласына беленед1.
«Моцголдыц купия шеж1рес1» атты ецбекте бул курметп асты «sarqid» деп атаган (МНТ.§70). С.А. Козин, Е. Хэниш бул сезд дастарханда калган калдык ет (Козин С.А. 1941.88; Haenish E.962.132) деп кате тус1нген. К,ХР-ныц галымы Э. Ардажав бул атау тур1кше атау екен1н дэлелдей отырып, моцгол т1л1нде «bilayur» деп аталады. XIII г-да «sarqud- bilayur» деп тур1к, моцгол атрибуттык байланысты кос сез ретшде бер1лген. Магынасы улылардыц тарапынан алкап бер1лген «курметт1 ас» деп тусщдДрген. Нег1зг1 магынасы осы сиякты.
2. Моцгол империясыньщ заманында арак-шарапты осы курметп ас еттщ орнына арак, беретiн болган. Сол дэу1рден бастап мощолдар арактыц 6ipi атауы ретiнде «sarqïd» сез1н колданган (Шагж С. 1976. 811)
3. Ж.с. VII гасыр басында (НТ 1) маркумныц дYниеден еткен сол адамныц атынан халыкка конак асы берiлген. Тэщрл1к дiн, будда, христиандыктар да еткен адамныц атынан конак асы беред1 Бул дегетщз маркумныц халыкымен белiскен ец сощы асы- саркыты. ТYрiк халыктары бул салтты бYгiнге дейiн устанып келедД.
[37] ja-ya-ba~*jajïb = жага (МК.Ш.29; ДТС.226; ЭСТЯ.1989.с.12; P.III.13 езбек , казак, телеуiт)
Алдыщы «sarqïd» сезiмен тiркесiп «дастархан жайылды (раскладывается)» деген магына бередi. 0йтсе О дYниелiк болган адам атынан оныц соцгы саркыты рет1нде кепшiлiкке дастархан жайылганын ашык белгiлеген.
Тарихи мацыздьгеы
Жогарда сез еткен анализдердiц нэтижесшде аталмыш устындыгы мэт1нн1ц тарихи мацыздылыгын ашып берудi жен кердiк.
Мэт1нн1ц непзп мазмуны алгашкы Кек тYрiк каганатыныц Алтай, моцгол Yст1рт1не йелiк жYрг1зiп турган телес (шыгыс) каганатыныц ханы Нири (Нили) ел1мше байланысты.
Нири каган Кек тYрiк хандыгын империялык децгейге кетерген атакты Мукан каганныц шеберес1. Нири каганга арналып ек1 мэрте ескерткш устын орнатылган. Оныц б1р1 К,ХР ШУАР-дыц 1ле казак-автономиялык облысына карасты Моцгол куре (Чжаосу) аудан орталыгынан оцтYCт1к-шыFыска карай 5 км кашыктыктаFы жазык далада орналаскан [32,32].
АлFаш мэрте бул тасмYсiндi 1ле археологиялык экспедиция жетекш1с1 У Болунь тапкан [33, №12]. ТасмYсiн мэт1т жэне мYсiн туралы зерттеулер жалFасып тапты. БуFан Р.Х. Итс [34, 100-103], Л.Б. Кларк (1978), Иошида Иутака (1991), Ван Инмей (1972),
Осава Такаши (1999) атасалысып зерттеу жумыстарын жYргiзiп, мэтiннiц транкрипция жэне аудармасы, тYсiнiктемесiмен коса макалаларын арнады.
Моцголкуре Тэщртауы мен Тарбагатай-тауыныц арасы. Бул Ниридщ туган жерi. Онымен катар бабаларынан бермен карай эулеттiц иелшндеп жер. Мунда да устын орынатылган. Ал Моцголиядагы Орхон бойы Кек ТYрiк каганатыныц Телес (Шыгыс) каганатыныц карамагындагы аймак. Орхон дариясыныц бойына оган арналган гибадатхана КYЙс-толоFай устыны орнатылган. Мiне бул сурак Fылымда бYгiнге дейiн белгiсiз болып келген тYЙiндi шешуге кемектеседi деген сенiмдемiз.
Бул туралы кейiн арнайы токталамыз. Таспар каган 581 жылы дуние салды.
Сол кезден бастап Кек ТYрiк каганат Ордасында так таласы басталып саяси ахуал кYн санап шинел^е келiп, 605 жыл ¥лы каганат еюге белiндi. Кек ТYрiк дэуiрiндегi ец бiр кYрделi кезец едД. Осы кезецге байланысты кытайдыц Орда деректерше ыждагаттыкпен жан-жагына терец YЦiле, анализ жасамаса, кеп жагдайда кателжке урынады. Мэселен бiрнеше Ышбара (шаболюэ) хандар, ей Чуло (Чури, Чур) кагандар кытай деректерiнде хатталган. Осыдан болып кептеген галымдар кателiкке урынган. Нири (Нили) каганды Iстемi каганныц шебересi дей келiп
генеологиясын 1стеми -► Дату (Дяньгу)
Тардуш хан-Яншух тег1н -► Нили (Нири)
каган —► Даман (Чори каган) деп керсеттлген [35, 460]. К,ытай галымы Сюэ Цзунчжэн; Нили 1стемшщ эулетi емес Мукан каганныц эулет деп дэлелдеп бердД. Ол: Бумын-►
Мукан-Долобянь -Янсоух тепн —►
Нили (Нири) каган деп керсеттi [36,275-276]. Мукан каганнан агалы-Дтл Долобянь мен Янсоух тег1н туады. Моцголкуреден табылган тасмYсiндегi мэт1н Сюэ Цзунчжэннщ усынысы 100% дэлелдеп бердД. Осы тасмYсiндi жасаткан Нири каганныц улы Чуло (Чури) каган. Ior^i кайтыс болган соц Тардуш (батыс) каганатыныц тагына оныц улы Дату. Ие болып, езш Тарду (Тардуш хан) деп улыктады. Таспар каган кайтыс болган соц оныц улы Аньлоны каган сайлайды. Негiзiнде
бул жолы Долобянь отыруга тшсп болган. Долобяньныц шешесi К,ытай болгандыктан такты оган бермеген. Аньло (Он-улук) элсiз болып ез орнын Коло Исицзи улы Шетуге такты ез ерк1мен бердi. Мохэ Маболюэ Бага Ышбара немесе Аспара деген хандык атакпен улыкталды. Жогарда Таспар каган заманында эр канатты ез iшiнен Yшке белш Yштiк жYЙемен баскаруды жарлык етш кiшi хандарды тагайындаган [37,233-240]. Сол жYЙе бойынша Шабалюэ каган Тардуш канатыныц бiр кiшi ханы етш Долобяньды тагайындап «Апа каган» деп улыктаган. ¥лы каганат тагына отыруга ек1 мэрте жолы болмаган Долобянь бул орынга кецiлi толмай, Шабалюэ мен жацжалдасып калады. Шаболюэ (Ышбара) каган Долобяньнiц Ордасын шауып , анасын елтiредi. Долобянь Тардуш ханы Датуга кашып барып одан кемек алып Ышбара (Шаболюэ) каганды жецедi. Кеп кешiкпей Долобянь Дату каганмен де келiсе алмай Шаболюэнщ орнына отырган улы каган Чулохоудыц шабуылына iлiгiп, СYЙ патшалыгыныц туткынына айналды. Оныц иелiгi болган Алтай жотасынан ОцтYCтiк, солтуст1г1нен бастап ОтYкен (Орхон, Селенгi, Тул Бойы) байтагы к1рген Телес канатыныц к1ш1 хан тагына Яньсух тегiннiц улы Нири (Нили) каганды отыргызады [37, 239-241; Ошан Ж. 2006-252-256 бет).
Осы аралыкты Жоцгар ойпатындагы телеспктер мен моцгол Yстiртiндегi телестiктер карсылык керсет1п Ел 1ш1 саяси дагдарыска урынады.
Осы 61р саяси дагдарыстыц кесiрiнен болып Телес канатыныц Керей каркын, Бугра, Байырку, Чибижу тайпаларыныц араласуымен ОтYкен жерiнде кастандыкпен Нири каган елген сиякты. Сондыктанда оган арнап ^йс-толгой устынын тургызган. Осы саяси дагдарыс ¥лы империяны ек1ге белiп батыс, шыгыс тYрiк каганаттар пайда болды.
Нирид елтiру Yшiн ¥лы аб уйымдастырып Керейдiц Анакаиа (Анажартас немесе
Ана жер) жершде елт1ргенiн ^йс-толгой мэтiнiнде жазып калдырган.
КYЙс-толFOЙ мэтттнде буддалык идея, буддалык устаным анык, байкалады.
Ол елген кезде будда дшшщ мYрит шэкiрттерi сансыз шырак жагып оныц дацкын улыктагап соцында конакасы (саркыт) бергенi ашык жазылган. Онымен катар Нири каган буддалык 1л1мд1, буддалык тарихатты жаксы мецгергет мэтiнде арнайы белг1ленген.
Таспар каган дэу1ршен бастап будд1змд1 Кек ТYрiк империясына енг1зуге кеп кYш жумсаган. Таспар каган будда д1н1н ерекше улыктап Бейж1ннен ек1 Лама алып келш, Ел 1ш1не будда 1л1м1н таратуга кYш салган. Соныц б1р кер1н1с1 осы КYЙс-толFOЙ мэт1н1нде кершк тапкан.
Мэт1нде белг1ленген Керей, Керейдщ каркын тайпасы, байырку (баегу), Бугра (Пугу) конфедерациялары какында кей1н накты деректер аркылы этникалык тарихына анализ жасап беретш боламыз.
Байыргы тYрiктердiц тайпасымен,
эскери группаларымен б1ршп ац аулайтын «ab» (аб) дэстурш де кей1н нактылап халыкка усынамыз.
1400 жыл бурын б1р гана Нири (Нили) каганга арналган 11 жол тYпнуска тYрiктердiц улт тарихыныц езекп мэселелер1н шешуге каншалыкты рел аткаратынын сез1нген боларсыздар.
К,ыск,артылЕан атаулыр
ЦТШ - Цзю Тан Шу (Старая хроника династии Тан)
СТШ - Син Тан Шу (Новая хроника династии Тан)
JA - Journal Asiatique
CAJ - Central Asiatic Journal
AO - Acta Orientalia Hungarica
ТХГБС - ТYYхийн хYрээлэнгийн тар бичмэл ийн сан (Моцголия. Тарих институты колжазба хоры)
Эдебиеттер TÏ3ÏMi
1 Шинэхуу М. Новый эпиграфический памятник с неизвестными письменами // ТС. -Улан Батыр.
- 1974. - С.100-102
2 Наваан Д. Хээрийн шинжилгээнист тайлан / Д. Наваан. - Улан Батор: Монголия тарих институты колжазба коры, 1975. - 200 с.
3 Сарткожаулы К,. Хээрийн шинжилгээнист 1984 оны тайлан // ТХ.ГБС. -Улан Батор, 1984. - С. 100.
4 Сарткожаулы К. Орхон муралары.Т.1 / К. Сарткожаулы. - Астана: Тылым, 2003. - 345 б.
5 Сарткожаулы К. Атлас Орхонских памятников.Т. I. / К. Сарткожаулы. - Астана: Култегш, 2003. -360 с.
6 Bazylkhan N. Unknown stone steles from Mongolia with Brahmi inscriptions from Ancient India // India and Kazakhstan Silk Road Synergy continues. - New Delhi: Academic Excellence, 2011. - P.71-77.
7 Maue D. The Küis-tolgoi inscription-signs and sounds. Presented August 27, 2017, at 60th PIAC. Hungary. Szekerfehervar. [Электрон. ресурс]. - 2017. - URL: https://www.academia.edu/34589694/The_ Kh%C3%BCis_Tolgoi_inscription_-_signs_and_sounds (колданган куш: 01.07.2021).
8 Vovin A. interpretation of the The Hüis-tolgoi inscription. 2017 at 60th PIAC Hungary. [Электрон. ресурс]. - 2021. - URL: https://www.academia.edu/34550816/Interpretation_of_the_H%C3%BCis_Tolgoi_ Inscription (колданган куш: 01.07.2021).
9 Хурцбаатар Л. 1400 жыл бурынгы пратомоцгол ты1 / Л. Хурцбаатар. Cologne, 2019. - 300 с.
10 Pelliot P. A propos des Comans // JA.ser.II.T. XV. - Paris. -1920. - P. 146.
11 Pelliot P. Note sur les Tou-yu-houen et les Sou-p'I // T'oung Pao, Second Series. -Vol. 20. - No. 5. - 1921.
- P.326.
12 Hambis L. L'histoire des mongols avant Gengis-khan d'apres les sources chinoises et mongoles, et la documentation conservee par Rasïdu-d-'dïn. Central Asiatic Journal. - Harrassowitz Verlag. - Vol. 14. - No. 1/3.
- 1970. - P. 126-127.
13 Serruys H. Mongyol: Moyal and Mangyus: Mayus // AO Hungarica. - No. 1-3. 1982. - P. 475-484.
14 Ratchnevsky P. Les Che-wei etaient ils des Mongols? - "Melanges de Sinologie" - Paris: Extrait, 1966. -228 p.
15 Xu Elina-Qian. Historical Development of the Pre-dynastic Khitan. Academic Dossertation, University of Helsinsky. - 2005. - P.175.
16 Clark L.V. Two stone sculptures of the «Old Turkic» type from Sinkiang // Ural-Altaische Jahrbücher 50. -1978. - P. 42-48.
17 Yoshida Yutaka.(Reports on the Sogdian texts newly discovered in Xinjiang, in Studies on the lnnerAsian Languages, Kobe City University of Foreign Studies. - 1990. - Vol.VI. - P. 57-83.
18 Легети Л.Г. Рецензия на книгу: Д. Санжеев. Сравнительная грамматика монгольских языков // Studia Lingue et literarum.T.VIII. tacs.11. -Ulanbator. -1970. - P. 334.
19 Ту Жи. Монголын туухэн тэмдэглэл / Жи Ту. - Хех хот, 2007. -125 с.
20 Виктерова Л.Л. К вопросу о расселении монгольских племен на Дальнем Востоке в IV в. до н.э.// Ученые записки ЛГУ.№256. вып.7. -1958.- С.41-67.
21 Таскин В.С. Материалы по истории древних кочевых народов группы Дунху /В.С. Таскин. - Москва: Наука, 1984 - 487 с.
22 Батсурэн Б. Ухуань (авар), ба Сияньби (Сэрби) /Б. Батсурэн. - Улан-Батор, 2016. - 139 с.
23 Воробьев М.В. Маньчжурия и Восточная Монголия с древнейших времен до !Х в. включительно) / М.В. Воробьев. - Владивосток: Дальнаука, 1994. - 276 с.
24 Ширатори К. Дунхулар туралы зерттеу (Токо Минзоку-ко). Шивэй. Мэйжидщ 43-жылы. - Токио. - Т/VI. - 100 c.
25 Сухбаатар Г. Монголчуудын эртний овог / Г. Сухбаатар. -Улан-Батор: ШУАХ , 1980. - 287 с.
26 Кычанов Е.И. Монголы в VI-первой половине ХП в. Дальний Восток и соседние территории в средние века // История и культура Востока Азии. - Новосибирск, 1980. - 138 с.
27 Базылхан Б. Моцгол-казак плдершщ салыстырмалы грамматикасы. Элгий. - 1973. - С. 10.
28 Моцголдыц купия шежiресi (МКШ). - Кек-хот. - 2013. - C. 2.
29 Нацагдорж Ш. Монголын феодализмын ундсэн замнал / Ш. Нацагдорж. -Улан-Батор, 1978. - 436
с.
30 Гонгор Д. Холх товчоон / Д. Гонгор. - Улан-Батор, 1970. - 256 с.
31 Иринчин М. Дундад улсын умарт дахины учсаатанууд болон монголын учсаа язгуур // Бутээ-лийн чулга. - Кек-хот. - 2007. - Б. 11.
32 Суцгытай С. Орта гасырльщ жэдiгерлер // Казахстан тарихы туралы кытай деректерь - 2005. - 32
б.
33 У Болунь. СолтYстiк-батыс мэдениет мекемесшщ Шиньжан елкелiк мэдени ескерткiштердi бар-лау тобы // Вэнь-у санькао цзэляо. - 1953. - Б. 12.
34 Итс Р.Х. О каменных изваяниях в Синьцзяне // Советская этнография. -1958. - № 2. - Б.100-103.
35 Гумилев Л.Н. Древние тюрки / Л.Н. Гумилев. - Москва: Наука, 1993. - 460 с.
36 ^^ / - Бэйжш, 1952. - 400 с.
37 Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии и древние времена / Н.Я. Бичурин. - Москва: Наука, 1950. - 228 с.
Орталык Азияныц кешпелi халыктардыц тыше, тарихына байланысты тарихи кужаттар буган дейiн ж.с. VIII-XI ff- да жазылып, бYгiнге жеткенедi. Олар: байыргы TYрiк бтг жазулары (руника), соFд, ма-нихей алфавипмен жазылган мэтiндер едi.
К. Сарткожа
Евразийский национальный университет Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан Древнетюркское прочтение текста брахми Куис-Толгой (HT1)
Аннотация. Исторические документы, связанные с языком и историей кочевых народов Средней Азии, были написаны в VIII-XI веках и сохранились до наших дней. Это древнетюркские письменности (руника), древнесогдийские, манихейские тексты.
В 1974 году в Центральной Монголии впервые был обнаружен столб, написанный на древнем санскрите алфавитом брахми. Текст колонны до 2017 года был не расшифрован и 43 года надпись оставалась без внимания. В 2017 году немецкий специалист по санскриту Дитер Мауе нашел ключ к этому тексту и опубликовал только транслитерацию (D. Maue, 2017). Транслитерацию Д. Мауе использовали А. Вовин и Л. Хурцбатар и представили текст как документ на древнем монгольском языке. К сожалению, их работа не увенчалась успехом.
Автор статьи прочитал текст на древнетюркском языке алфавитом брахми, воспроизвел и выполнил его историко-лингвистический анализ.
Текст был написан 1400 лет назад. Предоставляет информацию об исторических событиях, связанных с Первым древнетюркским каганатом. Оставлены достоверные сведения о судьбе и гибели вождей того периода, когда Первый Древнетюрский каганат был разделен на западный и восточный.
В нем говорится о двух крупных соперничающих группах на Монгольском плато: кипчаках и основных племенах огузской группы. В то же время он информирует о религии и палеоэтнографии.
Ключевые слова: Куис-Толгой; шрифт брахми; древнетюркский язык; Монгольский язык; Нири (Нири) каган; крыло Толес; шивэй; Керей; байырку, бугра; транлитерация; транскрипция, i (i), i (ы), у (й) h (q^ п=ч (ц^ j (ж).
K. Sartkoja
L.N. Gumilev Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan Ancient Turkish reading of the Brahmi text Kuis-Tolgoi (HT1)
Abstract. The article considers published historical documents related to the language and history of the nomadic peoples of Central Asia from the eighth to the eleventh centuries and preserved to this day. Such as Old Turkic scripts (runic), ancient Sogdian, Manichean texts.
In 1974, a pillar written in ancient Sanskrit in the Brahmi alphabet was first discovered in Central Mongolia. Until 2017, the text of the column was not deciphered, and the inscription had been ignored for 43 years. In 2017, German Sanskrit specialist Dieter Maue found the key to this text and published only transliteration (D. Maue, 2017). Transliteration D. Maue was used by A. Vovin and L. Khurtsbatar presented the text as a document in the ancient Mongolian language. Unfortunately, their work was not crowned with success.
The author of the article read the text in the ancient Turkic language using the Brahmi alphabet, reproduced and performed its historical and linguistic analysis.
The text was written 1400 years ago.It provides information about historical events related to the First Ancient Turkic Khaganate. There has been left reliable information about the fate and death of the leaders of the period when the First Ancient Jurassic Kaganate was divided into western and eastern.
It considers two large rival groups on the Mongolian plateau, the Kipchaks and the main tribes of the Oguz group. At the same time, It informs about religion and paleoethnography.
Key words: Kuis-Tolgoi; brahmi font; ancient Turkic language; Mongolian language; Niri (Niri) kagan; Toles wing, shiwey, Kerey, bayirku, bugra, transliteration; transcription, i (i), ï (h), y (m), h (q), n=g (n), j (:«:).
References
1 §inehüü M. Novyi epigrafiçeski pamätnik s neizvestnymi pismenami [A new epigraphic monument with unknown script], TS. Ulan Bator. 1974. P.100-102, [in Russian].
2 Navaan D. Heeriin çinjilgeenis tailan [Field Analysis Report], (Mongolia tarih instituty qoljazba qory, Ulan Bator, 1975, 200 p.), [in Mongolian].
3 Sartqojaüly Q. Heeriin çinjilgeenis 1984 ony tailan [Field analysist 1984 report] TH.GBS.Ulan Bator.1984. P. 100, [in Mongolian].
4 Sartqojaüly Q. Orhon müralary [Orkhon heritage], (Gylym, Astana, Vol.1, 2003, 345 p.), [in Kazakh].
5 Sartqojaüly Q. Atlas Orhonskih pamätnikov [Atlas of Orkhon monuments], (Kultegin, Astana, Vol. 1, 2003, 360 p.), [in Russian].
6 Bazylkhan N. Unknown stone steles from Mongolia with Brahmi inscriptions from Ancient India, India and Kazakhstan Silk road Synergy continues-New Delhi. Academic Excellence. 2011. P.71-77.
7 Maue D. The Küis-tolgoi inscription-signs and sounds. Presented August 27,2017, at 60th PIAC. Hungary. Szekerfehervar. Available at: https://www.academia.edu/34589694/The_Kh%C3%BCis_Tolgoi_ inscription_-_signs_and_sounds (accessed: 01.07.2021).
8 Vovin A. interpretation of the The Hüis-tolgoi inscription.2017 at 60th PIAC Hungary. Available at: https://www.academia.edu/34550816/Interpretation_of_the_H%C3%BCis_Tolgoi_Inscription (accessed: 01.07.2021).
9 Hursbaatar L. 1400 jyl büryngy pratomongol till [Pratomongolian language 1400 years ago], (Cologne, Germany, 2019, 300 p.), [in Kazakh].
10 Pelliot P. A propos des Comans, JA.ser.II.Vol.XV. Paris.1920. P. 146.
11 Pelliot P. Note sur les Tou-yu-houen et les Sou-p'I, T'oung Pao, Second Series, Vol. 20, No. 5. 1921. P.326.
12 Hambis L. L'histoire des mongols avant Gengis-khan d'apres les sources chinoises et mongoles, et la documentation conservee par Rasïdu-d-'dïn. Central Asiatic Journal [The history of the Mongols before Genghis-khan according to Chinese and Mongolian sources, and the documentation preserved by Rasïdu-d-'dïn. Central Asiatic Journal].Harrassowitz Verlag. Vol. 14. No. 1/3.1970. P. 126-127, [in French].
13 Serruys H. Mongyol: Moyal and Mangyus: Mayus [ The History of Mongolia], AO Hungarica.Vol. XXXVI (1-3), 1982. P.475-484, [in Belgian].
14 Ratchnevsky P. Les Che-wei etaient ils des Mongols?, - "Melanges de Sinologie" [Were the Che-wei Mongols?, - "Mixtures of Sinology"], (Extrait, Paris, 1966, 228 p.), [in French].
15 Xu Elina-Qian. Historical Development of the Predynastic Khitan. Academic Dossertation, University of Helsinsky. 2005. P.175.
16 Clark L.V. Two stone sculptures of the «Old Turkic» type from Sinkiang, Ural-Altaische Jahrbücher 50, 1978. P. 42-48.
17 Yoshida Yutaka. Reports on the Sogdian texts newly discovered in Xinjiang), in Studies on the lnnerAsian Languages, Kobe City University of Foreign Studies, 1990.Vol.VI. P. 57-83.
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 3(136)/2021 131
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. Historical Sciences. Philosophy. Religion Series
18 Legeti L.G. Resenzia na knigu: D. Sanjeev. Sravnitelnaia gramatika mongölskih äzykov, Studia Lingue et literarum.T.VIII. tacs.11. Ulanbator.1970. P. 334.
19 Tu Ji. Mongolyn tüühen temdeglel [Notes on the Mongols], (Höh hot,2007, 125 p.), [in Mongolian].
20 Vikterova L.L. K voprosu o raselenii mongölskih plemen na Dälnem Vostoke v IV v. do n.e. [On the Settlement of Mongolian Tribes in the Far East in the 4th Century B.C.E.], U§enye zapiski LGU [Scientific Notes of the Leningrad State University], No.256. Issue7. 1958. P.41-67.
21 Taskin V.S. Materialy po istorii drevnih ko§evyh narodov grupy Dunhu.M.[ Materials on the history of the ancient nomadic peoples of the Dunhu group], (Nauka, Moscow, 1984, 487 p.), [in Russian].
22 Batsüren B. Uhuan (avar), ba Sianbi (Serbi) [Wuhan (Avar), and Xiangbi (Serbi)], (Ulan-Bator, 2016, 139 p.), [in Mongolian].
23 Vorobyov M.V. Man§juria i Vosto§naia Mongolia s drevnei§ih vremen do IH v. vklü§itelno), [Manchuria and eastern Mongolia from ancient times to the ninth century inclusive)], (Dalnauka,Vladivostok, 1994, 276 p.), [in Russian].
24 §iratori K. Dunhular turaly zertteu (Toko Minzoku-ko). VI. §ivei. Meijidin 43-jyly (japon tilinde) [Research on dunhular (Toko Minzoku-ko). Shivey. 43 years of Meiji], Tokio. Vol. VI. P. 100.
25 Sühbaatar G. Mongol§üüdyn ertni ovog [Ancient Mongol tribes], (Shuah, Ulan-Bator, 1980, 287 p.), [in Mongolian].
26 Ky§anov E.i. Mongoly v VI-pervoi polovine HII v. Dälni Vostok i sosednie teritorii v srednie veka [Mongols in the VI-first half of the XII century. The Far East and neighboring territories in the Middle Ages] istoria i kültura Vostoka Azii [History and culture of the East of Asia]. Novosibirsk. 1980. P.138, [in Russian].
27 Bazylhan B. Mongol-qazaq tilderinin salystyrmaly gramatikasy. Ölgi. [Comparative grammar of Mongolian-Kazakh languages. Olgium], 1973. P. 10, [in Kazakh].
28 Mongoldyn qüpia §ejiresi (MQ§) [The Secret Chronicle of the Mongols]. Kök-hot. 2013. P. 2, [in Kazakh].
29 Nasagdorj §. Mongolyn feodalizmyn ündsen zamnal [The main course of feudalism in Mongolia], (Ulan-Bator, 1978, 436 p.), [in Mongolian].
30 Gongor D. Holh tov§oon [Holh timeline], (Ulan-Bator, 1970, 256 p.), [in Mongolian].
31 irin§in M. Dundad ulsyn umart dahiny u§saatanud bolon mongolyn u§saa äzgur [The uchsatans of the Middle East and the Mongolian waters root], Buteeliin §ulga [Butel chulga],Kök-hot. 2007. P.11, [in Mongolian].
32 Süngytai S. Orta gasyrlyq jädigerler [Medieval relics], Qazaqstan tarihy turaly qytai derekteri [Chinese sources on the history of Kazakhstan]. 2005. P.32., [in Kazakh].
33 U Bolun. Soltüstik-batys mädeniet mekemesinin §injan ölkelik mädeni eskertki§terdi barlau toby [Research group of Chinjan Regional Cultural Monuments of the north-western cultural institution] Ven-u sankao szeläo [Wen-y sancao tzeliao].1953. P. 12., [in Kazakh].
34 its R.H. O kamennyh izvaianiah v Sinszäne [About stone sculptures in Xinjiang], Sovetskaia etnografia [Soviet ethnography].1958.No.2. P.100-103, [in Russian].
35 Gumilyov L.N. Drevnie türki [Ancient Turks], (Nauka, Moscow, 1993, 460 p.), [in Russian].
36 Sjuje Czunchzhjen. Tuczjue shi [Turkish history], (Beijin, 1952, 400 p.), [in Chinese].
37 Bi§urin N.ia. Sobranie svedeni o narodah, obitav§ih v Srednei Azii i drevnie vremena [Collection of information about the peoples who lived in Central Asia and ancient times], (Nauka, Moscow, 1950, 228 p.), [in Russian].
Автор туралы аппарат:
Сартцожаулы Крржаубай - филология гылымдарыныц докторы, профессор, TYpKiTaHy маманы, Л. Н. Гумилев атындагы Еуразия улттыщ университетшщ TYpкология жэне алтаистика F30 директоры, Нур-Султан, Казахстан.
Sartkojauli Kharjaubay - Doctor of Philological Sciences, Professor, Turkologist, Head of Research Institute of Turkic and Altai Studies at L.N. Eurasian National University , Nur-Sultan, Kazakhstan.
