Научная статья на тему 'ДОРИВОР ЎСИМЛИКЛАР ВА УЛАРНИ ЕТИШТИРИШНИНГ ҚИСҚАЧА ТАРИХИ'

ДОРИВОР ЎСИМЛИКЛАР ВА УЛАРНИ ЕТИШТИРИШНИНГ ҚИСҚАЧА ТАРИХИ Текст научной статьи по специальности «Сельскохозяйственные науки»

CC BY
620
51
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ўсимлик / тиббиёт / қишлоқ хўжалиги / агротехника / фармацевтика / деҳқончилик / фермер / фермер хўжалиги. / plant / medicine / agriculture / agrotechnics / pharmaceutical / cultivation / farmer / farm.

Аннотация научной статьи по Сельскохозяйственные науки, автор научной работы — Пўлатов, Сарвар Мустафоевич, Нажимова, Дилафруз

Ҳозирги кунда бутун дунё бўйлаб фармацевтика корхоналарида ишлаб чиқарилаётган дори воситаларининг қарийб 50% доривор ўсимликлар хомашёсидан тайёрланади. Кўпгина мамлакатларда, жумладан, Ўзбекистонда фармацевтика саноатининг жадал ривожланиши доривор ўсимликлар хомашёсига бўлган талабнинг кескин ошишига сабаб бўлмоқда. Табиий шароитда ўсадиган доривор ўсимликларнинг ресурслари чекланганлиги сабабли фармацевтика саноатининг доривор ўсимлик хомашёсига бўлган талабини асосан доривор ўсимликлар етиштириш ҳисобига қондириш мумкин. Шу пайтгача мамлакатимиз ихтисослаштирилган хўжаликларида фермер, ўрмон, деҳқон ва бошқа мулкчилик шаклларида доривор ўсимликлар етиштириш технологияси тўлиқ ишлаб чиқилмаганлиги сабабли уларни илмий асосланмаган ҳолда парваришлаб келинмоқда. Шу боис фармацевтика саноатини сифатли, мўл-кўл, арзон ва экологик тоза хомашё билан таъминлаш катта муаммо бўлиб қолмоқда. Бу ҳолат, албатта, доривор ўсимлик хомашёси етиштириш билан шуғулланувчи фермер хўжаликларини доривор ўсимликлар етиштириш технологиясини ўзлаштирган мутахассислар билан таъминлашни тақозо этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

A BRIEF HISTORY OF MEDICINAL PLANTS AND THEIR CULTIVATION

Currently, approximately 50% of drugs produced in pharmaceutical enterprises worldwide are prepared from raw materials of medicinal plants. The rapid development of the pharmaceutical industry in many countries, including Uzbekistan, causes a sharp increase in the demand for raw materials of medicinal plants. Due to the limited resources of naturally growing medicinal plants, the pharmaceutical industry's demand for medicinal plant raw materials can be met mainly by growing medicinal plants. Until now, in the specialized farms of our country, farmers, foresters, peasants and other types of ownership, medicinal plants are being cared for without scientific justification due to the fact that the technologies of their cultivation are not fully developed. Therefore, providing the pharmaceutical industry with high-quality, abundant, low-cost and ecologically clean raw materials remains a big problem. This situation, of course, requires the provision of farms engaged in the cultivation of medicinal plant raw materials with experts who have mastered the technologies of medicinal plant cultivation.

Текст научной работы на тему «ДОРИВОР ЎСИМЛИКЛАР ВА УЛАРНИ ЕТИШТИРИШНИНГ ҚИСҚАЧА ТАРИХИ»

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(8), August, 2023

ДОРИВОР УСИМЛИКЛАР ВА УЛАРНИ ЕТИШТИРИШНИНГ

КИС^АЧА ТАРИХИ

Пулатов Сарвар Мустафоевич, Нажимова Дилафруз

Самарканд давлат ветеринария медицинаси, чорвачилик ва биотехнологиялар

университетининг Тошкент филиали E-mail: m-biolo giya@mail .ru

АННОТАЦИЯ

Хозирги кунда бутун дунё буйлаб фармацевтика корхоналарида ишлаб чицарилаётган дори воситаларининг царийб 50% доривор усимликлар хомашёсидан тайёрланади. Купгина мамлакатларда, жумладан, Узбекистонда фармацевтика саноатининг жадал ривожланиши доривор усимликлар хомашёсига булган талабнинг кескин ошишига сабаб булмоцда.

Табиий шароитда усадиган доривор усимликларнинг ресурслари чекланганлиги сабабли фармацевтика саноатининг доривор усимлик хомашёсига булган талабини асосан доривор усимликлар етиштириш уисобига цондириш мумкин.

Шу пайтгача мамлакатимиз ихтисослаштирилган хужаликларида фермер, урмон, дещон ва бошца мулкчилик шаклларида доривор усимликлар етиштириш технологияси тулиц ишлаб чицилмаганлиги сабабли уларни илмий асосланмаган уолда парваришлаб келинмоцда. Шу боис фармацевтика саноатини сифатли, мул-кул, арзон ва экологик тоза хомашё билан таъминлаш катта муаммо булиб цолмоцда. Бу уолат, албатта, доривор усимлик хомашёси етиштириш билан шузулланувчи фермер хужаликларини доривор усимликлар етиштириш технологиясини узлаштирган мутахассислар билан таъминлашни тацозо этади.

Калит сузлар: усимлик, тиббиёт, цишлоц хужалиги, агротехника, фармацевтика, дещончилик, фермер, фермер хужалиги.

ABSTRACT

Currently, approximately 50% of drugs produced in pharmaceutical enterprises worldwide are prepared from raw materials of medicinal plants. The rapid development of the pharmaceutical industry in many countries, including Uzbekistan, causes a sharp increase in the demand for raw materials of medicinal plants.

Due to the limited resources of naturally growing medicinal plants, the pharmaceutical industry's demand for medicinal plant raw materials can be met mainly by growing medicinal plants.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(8), August, 2023

Until now, in the specialized farms of our country, farmers, foresters, peasants and other types of ownership, medicinal plants are being cared for without scientific justification due to the fact that the technologies of their cultivation are not fully developed. Therefore, providing the pharmaceutical industry with high-quality, abundant, low-cost and ecologically clean raw materials remains a big problem. This situation, of course, requires the provision of farms engaged in the cultivation of medicinal plant raw materials with experts who have mastered the technologies of medicinal plant cultivation.

Key words: plant, medicine, agriculture, agrotechnics, pharmaceutical, cultivation, farmer, farm.

Доривор усимликлар устириш технологияси кишлок хужалигининг асосий йуналишларидан бири булиб, фармацевтика саноати хдмда дорихоналарни сифатли шифобахш усимликлар хом-ашёси билан таъминлашни уз олдига максад килиб олган. Маълумки, кишлок; хужалиги ишларининг мавсумийлиги, агротехника тадбирларни аник; белгиланган муддатларда еткизиш лозимлиги, хар йилги об-хдво шароитининг бир-бирига деярлик ухшамаслиги, хдр бир минтаканинг тупрок, икдим шароитини бир-биридан кескин фар; килиши ва бошка купдан-куп омиллар доривор усимликлар устириш технологиясини ишлаб чикишда куплаб нокулайликларни келтириб чикаради.

Таъкидлаш лозимки, хозирги вактда мамлакатимизда фармацевтика саноати ва дорихоналарни усимликлар хом-ашёси билан таъминлаш максадида ихтисослашган, фермер, урмон ва бошка мулкчилик шаклидаги хужаликларида энг купи билан 42 тагача доривор усимликлар турлари устирилади. Россия Федерацияси, Украина, Молдова, Миср Араб Республикаси ва бир катор мамлакатларда доривор усимликларни етиштириш билан шугулланиш бирмунча яхши йулга куйилган.

фармацевтика саноати тезлик билан ривожлана бошлади. Хрзирги вактда бундай корхоналарнинг сони 70 тадан ортикдир. Шу сабабли хам, ушбу саноатни доривор усимликлар хом-ашёси билан етарли даражада таъминлаш талаб этилади. Кейинги вактда фармацевтика саноати корхоналари дори воситаларининг тахминан 50% доривор усимликлар хом-ашёсидан тайёрланаётганлигини эътиборга олсак, доривор усимликлар устириш

КИРИШ

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Мустакилликка эришилгандан сунг Узбекистон Республикасининг

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(8), August, 2023

технологияси фани накадар катта ахамият касб эта бошлаганини тасаввур килиш кийин.

Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг ^арори билан хозирги вактда мамлакатимизда доривор усимликлар устириш билан шугулланувчи 8 та ихтисослашган хужаликлар ташкил килинган. Бундан ташкари куплаб урмон, фермер ва бошка мулкчилик шаклидаги хужаликларда хам устирилмокда. Бирок мамлакатимизда доривор усимликлар хом-ашёсига булган талабнинг кескин ортиб боришига карамасдан уларни устириш технологиялари шу вактгача мукаммал ишлаб чикилган эмас. Шуни алохида таъкидлаш лозимки, хеч бир соха бошка фанларнинг ютукларига таянмасдан туриб, узлари мустакил равишда ривожлана олмайди. Уз навбатида доривор усимликларни устириш технологияси хам усимликшунослик, ботаника, фармокогнозия, агрокимё, тупрокшунослик, усимликлар физиологияси, усимликлар биокимёси, усимликлар биотехнологияси, кимё, физика ва бошка фанларнинг ютукларига таянган холдагина уз олдига куйган максадларга эриша олади.

Маълумки хар бир фаннинг узига хос методлари - услублари мавжуд. Доривор усимликлар устириш технологияси фани эса номлари юкорида курсатилган барча фанларнинг услубларига таянган холдагина тараккий эта олади.

Одам ва хайвонларни даволаш, касалликларнинг олдини олиш усимликлар-гиёхлар. Ер юзида доривор усимликларнинг 10-12 минг тури бор. 1000 дан ортик усимлик турларининг кимёвий, фармокологик ва дориворлик хоссалари текширилган. Узбекистонда доривор усимликларнинг 577 тури мавжуд. Шулардан хозирги вактда 250 тури илмий табобатда ишлатилмокда. Доривор усимликларнинг организмга таъсири уларнинг таркибидаги бирикмаларнинг микдорига боглик. Бу бирикмалар усимликнинг хар хил кисмларида турли микдорда тупланади. Дори тайёрлашга усимликнинг керакли кисмлари турли муддатларда йигилади. Масалан, пустлок, куртак эрта бахорда, барг усимлик гуллаши олдидан ёки гуллаганда, гуллари тула очилганда, мева ва уруглари пишганда, ер ости органлари (илдизи, илдизпояси ва пиёзи) эрта бахорда ёки кеч кузда олинади.

Доривор усимликларнинг таъсир этувчи моддаси - алколоидлар, турли гликозидлар (антрогликозидлар, юракка таъсир этувчи гликозидлар, сапонинлар ва б.), флавоноидлар, кумаринлар, ошловчи ва бошка шиллик моддалар. Эфир мойлари, витаминлар, смолалар ва бошка бирикмалар булиши мумкин. Куп усимликлардан микроорганизм ва вирусларни йукотадиган антибиотиклар ва фитонцидларга бой препаратлар тайёрланади. Одатда бир

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(8), August, 2023

гурухга хос узаро якин кимёвий бирикмалар бир оила ёки туркумга мансубларда учрайди, шу билан бирга баъзи кимёвий бирикмалар бир-бирига якин булмаган, турли оилага мансуб усимликлар таркибида хам булиши мумкин.

Кадим замондан бошлаб инсон ёввойи холда усадиган усимликларни турли касалликларни даволашда фойдаланиб келади.

Хрзирги даврда доривор усимликларни тури купайиб, халк тиббиёти шифобахш усимликлар билан бойиган. Илмий табобатда ишлатиладиган доривор усимликларнинг аксарияти асрлар давомида халк ишлатиб келган усимликлардан олинган. Халк медицинасида кулланиб келинадиган доривор усимликларни илмий табобатда ишлатиб булмайди. Узбекистонда доривор усимликлардан купрок анор, аччикмия, бодом, доривор гулхайри, ёнгок, жаг-жаг, зубтурум, исирик, итсигек, омонкора, писта дарахти, сачратки, чойут, шилдирбош, ширинмия, шувок, янток, кизилча, кокиут ва бошкалар таркалган.

Аччикмиядан - пахикарнин, исирикдан гармин, итсигекдан анабазин, омонкорадан галантамин, шилдирбошдан сферофизин алколоидлари олинади. Анор пустидан гижжа хайдовчи пельтерин танат ва экстракт тайёрланади. Доривор гулхайри препаратлари балгам кучирувчи ва юмшатувчи, жаг-жаг ва лагохилус дорилари кон кетишни тухтатувчи, писта бужгуни ва чойутдан тайёрланган дорилар меда-ичак касалликларини даволовчи сифатида ишлатилади.

Доривор усимликларни 2 хил тавсифлаш кабул килинган:

1. Таъсир килувчи моддаларнинг таркибига караб - алколоидли, гликозидли, эфир мойли, витаминли ва бошкалар;

2. Фармокологик курсаткичларига караб - тинчлантирувчи, огрик колдирувчи, ухлатувчи, шунингдек, юрак-томир тизимига таъсир килувчи, марказий нерв тизимини кузгатувчи, кон босимини пасайтирувчи ва бошка доривор усимликлар.

Тошкентдаги кимё-фармацевтика заводларида Узбекистонда усадиган ва экиб устириладиган доривор усимликлардан турли-туман дорилар тайёрланади. Масалан, оккурайнинг илдизи ва мевасидан песни даволашда кулланиладиган псорален, япон софораси гунчасидан витамин А дек таъсир этувчи рутин, омонкорадан галантамин алколоиди, кендордан строфантин, цимарин, юрак гликозидлари ва бошка препаратлар олина бошланди.

Юкорида айтиб утилганидек хозирги вактда тиббиётда 250 га якин усимликларнинг махсулотидан фойдаланилади. Шу курсатилган доривор усимликлар махсулотининг 48% ёввойи холда усадиган усимликлардан, 30%

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(8), August, 2023

турли тупрок иклим шароитида жойлашган хужаликларнинг доривор усимликлар устириладиган майдонларида тайёрланади. Колган 22% "аралаш" гурухни ташкил килади, яъни бу гурух доривор усимликлар махсулоти хам ёввойи холда усадиган, хам плантацияларда усимликлардан йигилади. Кейинчалик "аралаш" гурух доривор усимликлардан тайёрланадиган доривор махсулотларнинг салмоги умумий йигиладиган доривор махсулот микдорида йил сайин ошиб бориши кутилмокда.

Кандай сабабларга кура сугориладиган майдонларда устириладиган доривор усимликлар махсулоти йил сайин умумий тайёрланадиган махсулотлар микдоридан купайиб бормокда?

Бунинг сабаблари куп булиб, асосийлари куйидагилардан иборат:

1. Йил сайин доривор усимликлар махсулотига эхтиёж усиб бориши натижасида уларнинг хом-ашёсини тайёрлаш микдори хам купаймокда. Бу эса уз навбатида катор доривор усимликларнинг куп усадиган жойида камайиб кетишига, натижада уларнинг хом-ашёсини тайёрланишини кескин чегараланиши ёки бутунлай тухтатилишига олиб келиши.

Узбекистонда ёввойи холда усадиган бозулбанг ва кораковукларнинг ер устки кисми ва пиёзининг куп тайёрланиши натижасида уларни захираси (микдори) табиий усиш жойида жуда хам камайиб кетди. Шунинг учун хам хозирги вактда бу усимликлар Узбекистон Кизил китобига киритилди. Шунинг учун уларнинг табиий хом-ашёсини усиш жойида тайёрлаш тухтатилди ва хужалик далаларида хамда узларини ёввойи холда усадиган жойларида устирилмокда. Бундай мисолларни куплаб келтириш мумкин.

2. Доривор усимликлар махсулотига мунтазам равишда талабнинг ошиб бориши ва уни ёввойи холда усадиган усимликлар хисобига кондирилмаслиги натижасида шу усимликларни сугориладиган минтакаларда устиришга тугри келмокда.

3. Баъзан камёб доривор усимликларга талаб катта булса-ю, лекин улар ёввойи холда, йигиш учун нокулай жойларда (масалан, Кавказ ва Кримнинг тогли туманларида усадиган белладонна ва бошкалар) ёки кам микдорда, катта худудларда таркок холда (масалан, Россиянинг Европа кисмида кенг таркалган, лекин сийрак учрайдиган доривор валериана ва бошкалар) усса, бу доривор усимликлар махсулотини тайёрлаш сугориладиган ерларда устиришдан кимматга тушади. Шунинг учун бундай усимликларни хам хужаликлар далаларида устириш максадга мувофик булади.

4. Ёввойи холда усадиган доривор усимликлар хом-ашёсини катта хажмда тайёрлашнинг кийинчилиги, уни йигиб олиш учун кишлок хужалик

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(8), August, 2023

техникасидан фойдаланишнинг мураккаблиги. Плантацияда устириладиган доривор усимликлар махсулотини кулай шароитда ва таъсирчан кимёвий биологик фаол моддалари куп тупланган даврда турли механизмлар ёрдамида йигиб олиш мумкин.

5. Кимматбахо, тиббиёт учун жуда зарур булган доривор махсулот республикамизда учрамайдиган тропик ёки субтропик иклимли давлатларда усадиган усимликлардан тайёрланадиган булса, имкони борича шу усимликларни узимизда устириш максадга мувофик булади. Янгидан экилиши керак булган доривор усимликлар агротехникаси хамда унинг тажриба станцияларида, кисман фанлар академияси (ФА), университетлар ва олий укув юртларининг ботаника богларида ишлаб чикилмокда. Бу сохада ВИЛР ва унинг тажриба станцияларини хизмати катта булиб, уларда чет элдан келтирилган бир канча тропик ва субтропик доривор усимликларни Собик Иттифок иклимида устиришнинг агротехника коидалари ишлаб чикилган.

Мамлакатимизнинг турли худудларида (зоналарида) жойлашган хужаликларида куйидаги доривор усимликлар устирилмокда: хин дарахти, кока бутаси, алоэ турлари, ортосифон, дихроа, катта келла, сано (кассия) турлари, мексика бангидевонаси, каланхой турлари, уятчанг мимоза, тук кизил пассифлора, раувольфия турлари, пушти катарантус (буригул), юмалок баргли стефания, эвкалипт турлари, булакли итузум ва бошкалар. Сугориладиган майдонларда устириладиган доривор усимликлар ёввойи холда усадиган доривор усимликлардан катта фарк килади, яъни устириладиган доривор усимлик махсулотида бегона усимликлар аралашмаси булмайди. Агротехника коидалари асосида устирилган доривор усимликлар серхосил ва биологик фаол моддаларга бой булади.

Доривор усимликларни серхосил навларини танлаб олиш, уларни чатиштириш ёки полиплоидли (хромосом сонларини ошириш) навларини олиш йули билан экиладиган доривор усимликларнинг хосилдорлигини ва таркибидаги биологик фаол булган кимёвий бирикмалар микдорини ошириш мумкин. Юкорида айтиб утилган сабабларга кура, баъзи бир доривор усимликларни устириш ва уларнинг махсулотларини тайёрлаш ёввойи холда усадиган доривор усимликлар махсулотини йигишга караганда иктисодий жихатдан анча арзонга тушади.

Узбекистонда доривор усимликлар асосан турли тупрок иклим худудларида жойлашган Кишлок ва сув хужалик вазирлигига карашли хужаликларда экилади. Узбекистон Республикасида биринчи марта 1973 йилда Тошкент вилояти Бустонлик туманидаги хужаликларда доривор усимликлар

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(8), August, 2023

экила бошлади. Кейинрок (1978 йилда) Наманган вилояти Поп туманида Ибн Сино номли доривор усимликлар устириладиган хужалик ташкил килинди. Бу хужалик далаларида калампир ялпиз, доривор мармарак (маврак), доривор тирнокгул, наъматак, аччик шувок (эрман), булакли итузум, майда гулли тограйхон ва бошка усимликлар устирилган. Улардан йигилган махсулотлар Узбекистон дорихоналарини таъминлаш учун хамда Чимкент кимёПфармацевтика заводи ва бошка корхоналарга жунатилган.

Хрзирги кунда доривор усимликларни устириб етиштирадиган махсус хужаликлар Бухоро, Кашкадарё, Самарканд, Сурхондарё хамда Тошкент вилоятларида ташкил килинган.

Республикамизнинг карийб хамма вилоятларидаги Фармация ишлаб чикариш бирлашмалари кошида доривор усимликлар устирадиган майдончалар ташкил килинган булиб, уларда вилоят дорихоналар талабига биноан тегишли усимликларни устирмокдалар. Х,озирги кунда Тошкент вилояти Чирчик туманидаги доривор усимликларга ихтисослашган Охунбобоев номли ихтисослашган хужалик далаларида калампир ялпиз, доривор мармарак (маврак), доривор тирнокгул, доривор мойчечак, беш булакли арслонкуйрук, пол-пола, наъматак ва бошка доривор усимликлар устирилмокда.

Узбекистон Республикаси ФА га карашли Тошкент ботаника богининг собик катта илмий ходими КХ^Хужаев, кейинчалик шу богнинг доривор усимликларни маданийлаштириш ва иклимга мослаш лабораториясининг мудири, катта илмий ходим Ю.М.Мурдахаев Тошкент фармацевтика институти фармакогнозия ва ботаника кафедраларининг илмий ходимлари билан хамкорликда кардош республикалари хамда дунёнинг бошка худуд (регион)ларидан келтирилган 67 турдаги доривор усимликларни Тошкент шахри иклимида устиришга эришдилар. Уларнинг фикрларича, юкорида тирнокгул, калампир ялпиз, доривор мармарак (маврак), доривор валериана, фенхель (дорихона укропи), доривор мойчечак, кора андиз, ажгон (зиран кармони), арпабодиён, оддий дастарбош, наъматак турлари, бутасимон аморфа, кизил ангишвонагул, ёйик эризимум, кендир турлари, Кавказ ямси, Манъчжурия аралияси, тог жумрут, сано (кассия) турлари, патриния, тухумак, беш булакли арслонкуйрук, доривор зангвизорба, ярим бутасимон секуринега, буригул турлари, коракобик турлари, белладонна, мексика бангидевонаси, полпола, булакли итузум, гангитувчи бузулбанг ва бошка доривор усимликларни етиштириш мумкин.

Хрзирги кунда табиий холда усаётган доривор усимликларни захиралари инсонлар таъсирида камайиб бормокда. Бунинг урнини тулдириш ва халкимиз

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(8), August, 2023

эхтиёжини кондириш максадида доривор усимликлар турларини купайтириш ва уларни Узбекистоннинг тупрок-иклим шароитларини хисобга олган холда сугориладиган минтакаларда экиб устириш максадга мувофик булади. Узбекистонда фармацевтика саноатини доривор усимликлар хом-ашёси билан таъминлаш максадида якин йиллар ичида доривор усимликларни экиб устирадиган фермер ва ихтисослашган хужаликларни ташкил килиш ва купайтириш максадга мувофик булар эди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ (REFRENCES)

1. Холматов Х.Х., А.ИДосимов русча-латинча-узбекча доривор усимликлар лугати, Тошкент, 1992.

2. Холматов Х.Х., Ахмедов У.А. Фармакогнозия, Тошкент, 2007 й.

3. Мусаев Б. С. „Угит куллаш тизими - Тошкент, 1998.

4. Атабоева X,. Н. ва бошкалар. Тошкент, 1995. Усимликшунослик.

5. Мурдахаев Ю.М. Лекарсвенные культуры в Узбекистане, Ташкент, 2001.

6. Мурдахаев Ю.М. Узбекистонда ватан топган доривор усимликлар. Тошкент,

7. Мусаев Б.С. Агрокимё. Тошкент, 2001.

8. Эрматов А. Сугориладиган дехкончилик. Тошкент, 1983.

9. Холматов Х.Х., Хабибов. Узбекистон доривор усимликлари. Тошкент, 1971.

10. Пулатов С.М. Доривор усимликларни етиштириш технологияси - Тошкент,

11. Мадартов Б.К., Пулатов С.М., Янгибоев А.Э., Нокулов А.Н., Бурхонова А.А. Доривор усимликларни етиштириш технологияси - Тошкент, 2022.

1990.

2023.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.