Научная статья на тему 'ДОИРВОР ЎСИМДИЛИКЛАР СЕЛЕКЦИЯСИ, УРУҒЧИЛИГИ, ЎРМОН ТУГМАЧАГУЛ (MALVA SILVESTRIS L.,) ВА ТИРНОҚГУЛ (СALENDULA OFFCINALIS L.,) ЎСИМЛИГИНИНГ ЕТИШТИРИШ АГРОТЕХНИКАСИ'

ДОИРВОР ЎСИМДИЛИКЛАР СЕЛЕКЦИЯСИ, УРУҒЧИЛИГИ, ЎРМОН ТУГМАЧАГУЛ (MALVA SILVESTRIS L.,) ВА ТИРНОҚГУЛ (СALENDULA OFFCINALIS L.,) ЎСИМЛИГИНИНГ ЕТИШТИРИШ АГРОТЕХНИКАСИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
69
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Доривор ўрмонтугмчагул / тирноқгул / глюкоза / фруктоза / сахароза / С-витамин / каротин / флаваноид / сапонин / эфир мойи / аччиқ ва ошловчи модда / органик кислота / фермент / алкалоид.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Расулов Илҳом Махмудович

Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Доривор ўсимликларни етиштириш ва қайта ишлаш, уларнинг уруғчилигини йўлга қўйишни ривожлантириш бўйича илмий тадқиқотлар кўламини кенгайтиришга оид чора тадбирлар тўғрисида” 2020 йил, 26 ноябрдаги ПҚ-4901-сонли қарори, 2020 йил 10 апрелдаги “Ёввойи ҳода ўсувчи доривор ўсимликларни муҳофаза қилиш, маданий ҳолда етиштириш, қайта ишлаш ва мавжуд ресурслардан оқилона фойдаланиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ–4670-сонли қарори, 2022 йил 20 майдаги ”Доривор ўсимликлар хом ашё базасидан самарали фойдаланиши, қайта ишлашни қўллаб қувватлаш орқали қўшимча қиймат занжаирини яратиш чора тадбирлари тўғрисида” ги ПФ-139-сонли фармони асосида 2022 йилда ЎГРИТИ да доривор ўрмон тугмачагули (Malva silvestris L.,) Гулхайридошлар (Malvaceae) оиласига мансуб бир йиллик ўтсимон ўсимлик ҳамда доривор тирноқгул (Сalendula offcinalis L.,) астрадошлар Asteraceae (мураккабгулдошлар-Сompositae) оиласига кирувчи ўсимликларни селекцияси, уруғчилиги ва агротехникаси ва турли ҳил касалликларни даволашдаги хусусяитлари тўғрисида дала шароитида ўрганишлар амалга оширилди

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДОИРВОР ЎСИМДИЛИКЛАР СЕЛЕКЦИЯСИ, УРУҒЧИЛИГИ, ЎРМОН ТУГМАЧАГУЛ (MALVA SILVESTRIS L.,) ВА ТИРНОҚГУЛ (СALENDULA OFFCINALIS L.,) ЎСИМЛИГИНИНГ ЕТИШТИРИШ АГРОТЕХНИКАСИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

ДОИРВОР УСИМДИЛИКЛАР СЕЛЕКЦИЯСИ, УРУГЧИЛИГИ, УРМОН ТУГМАЧАГУЛ (MALVA SILVESTRIS L.,) ВА ТИРНОЦГУЛ (CALENDULA OFFCINALIS L.,) УСИМЛИГИНИНГ ЕТИШТИРИШ АГРОТЕХНИКАСИ

Расулов Ил^ом Махмудович

^ишлок хужалик фанлари, фалсафа доктори, доцент https://doi.org/10.5281/zenodo.8002661

Аннатоция. Узбекистон Республикаси Президентининг "Доривор усимликларни етиштириш ва цайта ишлаш, уларнинг уругчилигини йулга цуйишни ривожлантириш буйича илмий тадцицотлар куламини кенгайтиришга оид чора тадбирлар тугрисида" 2020 йил, 26 ноябрдаги ПК-4901-сонли царори, 2020 йил 10 апрелдаги "Ёввойи уода усувчи доривор усимликларни мууофаза цилиш, маданий уолда етиштириш, цайта ишлаш ва мавжуд ресурслардан оцилона фойдаланиш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПК-4670-сонли царори, 2022 йил 20 майдаги "Доривор усимликлар хом ашё базасидан самарали фойдаланиши, цайта ишлашни цуллаб цувватлаш орцали цушимча циймат занжаирини яратиш чора тадбирлари тугрисида" ги ПФ-139-сонли фармони асосида 2022 йилда УГРИТИ да доривор урмон тугмачагули (Malva silvestris L.,) Гулхайридошлар (Malvaceae) оиласига мансуб бир йиллик утсимон усимлик уамда доривор тирноцгул - (Calendula offcinalis L.,) астрадошлар Asteraceae (мураккабгулдошлар-Compositae) оиласига кирувчи усимликларни селекцияси, уругчилиги ва агротехникаси ва турли уил касалликларни даволашдаги хусусяитлари тугрисида дала шароитида урганишлар амалга оширилди.

Калит сузлар: Доривор урмонтугмчагул, тирноцгул, глюкоза, фруктоза, сахароза, С-витамин, каротин, флаваноид, сапонин, эфир мойи, аччиц ва ошловчи модда, органик кислота, фермент, алкалоид.

Кириш. 2022 йилда УГРИТИ да доривор урмон тугмачагули (Malva silvestris L.,)-Гулхайридошлар (Malvaceae) оиласига мансуб бир йиллик утсимон усимлик хдмда доривор тирноцгул - (Calendula offcinalis L.,) - астрадошлар Asteraceae (мураккабгулдошлар-Compositae) оиласига кирувчи усимликларни селекцияси, уругчилиги ва агротехникаси ва турли х,ил касалликларни даволашдаги хусусяитлари тугрисида дала шароитида урганишлар амалга оширилди.

1.Урмон тугмачагули (Malva silvestris L.,)-Гулхайридошлар (Malvaceae) оиласига мансуб бир йиллик (икки йиллик) ут усимлик. Пояси тик усади, бир оз шохланган, цилиндрсимон, пастки кисми ёгочлашган булиб, баландлиги 25-100 см га етади. Илдизпояси йугон булиб, кунгир-сари; рангли, куп бошли. У; илдизининг юкори кисми ёгочлашган булиб, 50 см узунликкача усади.

Барги оддий, узун банди билан пояда кетма-кет урнашган, думало;, учбурчак-юраксимон шаклли, баъзан 5-7 булакли. Пояга урнашган барглари ноани; булакли, баъзан бутун, кул ранг-яшил. Ён баргчалари майда, ингичка, чузик ёки ланцетсимон. Барг япрогининг учи уткирлашган, барг четлари тишсимон киррали. Гуллари йирик, мураккаб гулкургонли, икки жинсли булиб, гултожибарглари бешта, пушти-сиёх, рангли, баъзан о;иш рангли, гулкосачабаргига нисбатан 3 марта катта.

Географик таркалиши. Урмон тугмачагули Россиянинг Европа кисмида, Шимолий Африка, Гарбий Европа, ^рим ва Кавказ, Урта Осиё шу жумладан, Узбекистон

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

флорасида учрайди. Нам ерларда усади. Кимёвий таркиби. Барглари таркибида глюкоза, фруктоза, сахароза, С витамини, каротин мавжуд.

Ишлатилиши. Урмон тугмачагули халк табобатида барги ва гулидан шакар кушиб тайёрланган дамламаси нафас йуллари яллигланганда ва шамоллаганда юмшатувчи, йутални тухтатувчи ва яллигланишга карши дори сифатида томог огриганда, стоматитда огизни чойишда хдмда меъда ичак яллигланишида, бавосилга даво килиш учун ишлатилади. Худди шу максадда мевасидан тайёрланган дамлама фойдаланилади. Тиббиётда х,ам тугмачагул дамламаси, нафас йуллари ва меъда - ичак шилли; пардаси яллигланганда унга карши курсатувчи ва ураб олувчи восита сифатида ичишга берилади. Дамлама билан яна огиз шиллик пардаси яллигланганда чайилади. Урмон тугмачагул гули кукракни юмшатиувчи йигма чойлар таркибига киради.

Етиштириш агротехникаси. Урмон тугмачалгуанинг уругини эрта бах,орда экишдан олдин ерларни текислаб, бегона утлардан тозалаб, тупрок хдрорати 20-220 С булганда уруглар 3- 4 см чукурликка кадалади ва гектарига 13-14 кг уруг сарфланади. Уруглар экиш ускуналари катор оралари 60 см килиб экилади ва уруглари 7-8 кундан кейин униб чикади. Тугмачагулни парвариш килиш дастлабки кучат х,осил булиши булиши билан бошланади.

Урмон тугмачагулни биринчи озиклантириш майсалар униб чиккандан кейин, 3-4 чин барг х,осил килганда гектар х,исобига 40 кг азот ва 40 кг фосфор угити беришдан бошланади.

Урмон тугмачагул озик элементларга жуда талабчан булгаи учун иккинчи озиклантиришни усимлик шоналаш давридан бошланади ва гектарига 40 кг дан азот ва 30 кг дан калий угити бериш максадга мувофик булади. Озиклантириш асосан х,ар бир сугоришдан олдин амалга оширилиши тавсия килинади. Сугоришдан кейин тирнокгулнинг катор оралари юмшатилади ва бегона утлардан тозаланади. Охирги озикланитиришни тирнокгул доривор усимлигини, ёппасига гуллагандан гектарига 40 кг дан азот ва 30 кг дан фосфор бериши билан тугатилади. Шундай килиб, тирнокгулнинг гуллаш даври май охиридан ноябрь ойигача давом этади.

2. Доривор тирнокгул - (Calendula offcinalis L.,) - астрадошлар Asteraceae (мураккабгулдошлар-Compositae) оиласига киради. Бир йиллик, ут усимлик, буйи 30-50 смга етади. Илидизи шохланган ук илдиз. Пояси каттик, тик усувчи, асос кисмидан бошлаб шохланган., киррали булиб, юкори кисми безли туклар билан копланаган. Барги оддий, бандли, чузик-тескари тухумсимон, сертук, пояда кетма-кет жойлашган. Поянинг юкори кисмидаги барглари бандсиз, тухумсимон ёки ланцетсимон, сарик ёки тук сарик рангли, гуллари саватчага туплаган. Гул урни ясси, бир оз ботик ва туксиз. Саватча четидаги тилсимон гуллари 25-250 та, 2-3 катор булиб, юкори кисмида 2-3та тишчаси бор. Саватчанинг уртадаги гуллари найчасимон, беш тишли. Июнь ойидан бошлаб, кеч кузгача гуллайди, меваси июлдан ошлаб етилади.

Географик таркалиши. Типик буз тупроклар, текислик ер майдонларига мос, сувга талабчан, шур ерларда х,ам уса оладиган (мезофит) усимликлар булиб, Республикамизнинг барча сугориладиган худудларида таркалган.

Кимёвий таркиби. Тирнокгул гуллари 3% каротиноид, флавоноид, сапонин, эфир мойи, аччик ва ошловчи моддаларни, органик кислоталар, ферментлар, витамин С, алкаллоид ва бошка моддаларни саклайди. Тирнокгул гуллари 3% каротиноид,

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

флаваноид, сапонин, эфир мойи, аччик ва ошловчи моддаларни, органик кислоталарни, ферментлар,витамин С, алкалоид ва бошка моддаларни саклайди. Табиатда доривор ут усимликларининг хом ашёсига булган талабнинг ортиб бориши натижасида, уларни табиий ресурслари давлатимизнинг конун ва фармойишларидан келиб чикиб, доривор усимликларни камайи бораётгналигини белгилаб берди. Х,озирги пайитда ихтисослашган урмон хужаликларида мойчечак, калампир ялпиз, календула, далачой, маврак, ковул, лимонут тограйхон ва бошка купгина доривор ут усимликларини устириш учун агротехник тадбирлар мухим ахамятга эга.

Етиштириш агортехникаси. Тирнокгулни Республикамизнинг барча тупрок -иклим шароитларида экиб устириш мумкин. Тирнокгул унумдор ва нам етарли, механик таркиби уртача тупрокларда яхши хосил беради. Тирнок гул экиладиган ерларни кузда ер хайдаш олдидан гектарига 20-30 тоннадан махаллий угит ва фосфор угити йиллик нормасининг 70% ни бериб, 25-30 см чукурликда хайдаб куйилади. Тирнокгул кеч кузда ёки эрта бахорда экилади. Уругларни экишга тайёрлашда куйидаги коидаларга риоя килиш зарур: уруг кондицияга етган етган ва 1 ёки 11 класс булиши керак; тозалиги 94 -96% ва унувчанлиги 70-75% дан кам булмаслиги керак.

Тирнокгулнинг уругини эрта бахорда экишдан олдин ерларни текислаб, бегона утлардан тозалаб, тупрок хдрорати 20-22 0 С булганда уруглар 2- 3 см чукурликка кадалади ва гектарига 10-12 кг уруг сарфланади. Уруглар экиш ускуналари катор оралари 60 см килиб экилади ва уруглари 7-8 кундан кейин униб чикади. Тирнокгулни парвариш килиш дастлабки кучат хосил булиши булиши билан бошланади. Даладан вегетатив йул билан 600 туп 3-4 чин барг булган холатда институт атрофидан ковлаб олинди яъни маданийлаштириш учун 4 каторга экилди. Тирнкгул униб чиккандан кейин, пайкаллар уток ва ягона килиниб, катор ораларига 15-20 см масовада хар бир уяга 1-2 тадан усимлик колдирилди. ^атордаги бегона утлар кулда тозалаб, буз тупрокларда каткалок хосил булиши, кучатларни усишига монелик килиб, экинни сийраклашувига олиб келади. ^аткалокни кулда сугориш якунлангандан кейин, учинчи кун майда майин чопик килинди.

Ёз ва куз давомида хар 2 ва 3 кун давомида тупгуллари йигиб олинади. Усимликнинг ер устки кисми уриб олиниб, бог - бог килинади, кейин ёйиб куритилади ва молга ем сифатида ишлатилади.

Урмон тугмачагули ёки гулхайри ( МАЛЬВА)

Тиббётда ишлатилиши. Гулидан тоза асал кушиб тайёрланган дамламаси, нафас йуллари яллигланганда, шамоллаганда юмшатувчи; Йутални тухтатувчи; Яллигланишга карши дори сифатида; Томог огриганда; стоматит ва гингвинитда томок ва огизни чайишда; Меъда ичак яллигланганда; Бавосилга даво килиш учун ишлатилади; Меъда ичак шиллик пардаси яллигланганда ва томог огриганда, огиз ва томок чайилади; Кукракни юмшатувчи ва томог чайиш учун ишлатиладиган турли хил йигма чойлар таркибига киради;

Доривор тирнокгул (Calendula officinalis L.,)

Табобатда ишлатилиши: Махаллий яллигланишга карши восита. Турли хил битиши кийин булган яраларда; Биринчи ва иккинчи боскичли куйиш даражасини даволашда; Стоматитда; Ангинада; Томок огрик касалликларида; Огиз хамда томокни чайкаш учун, ёмон хидларга карши; Гастрит, меъда ва ун икки бармокли ичакнинг яра

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

касалликларида; Жигар яллигланиши, гепатит касалликларида; Рак касалликларида ишлатиладиган препаратлар таркибига киради; "Календула" суртма дориси х,ам аптекаларда сотилади; Тирноцгул асосан антисептик ва шамоллашга карши восита сифатида ишлатилади; Сафро хдйдовчи, кон босимини туширувчи, тинчлантирувчи ва уйкуни яхшиловчи восита сифатида х,ам халк табобатида ишлатилади. Дамлама ва кайнатмалари ошкозон ичак йуллари, буйрак, сийдик пуфаги, талок шиши касалликларида ишлатилади.

Дамлама тайёрлаш. 20 г курик гулларидан олиниб, кайнаган 0,5 л сувга солинади ва 1 соат давомида дамланади. Кунига бир ош кошикдан, 4 махдл овкатдан олдин ичилади. Дамлама салкин жойда сакланади. Даволаш муддати: 12-15 кун.

Сугални туширишда куритилган гулларини хдвончада эзиб, сугалга куйилади ва пластик билан ёпиштриб куйилади. Муддати сугал тушиб кетгунга кадар давом эттирилади.

Эслатма: Х,омиладорликда бу усимликдан мутлако фойдаланилмайди.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 10 апрелдаги "Узбекистон Республикасида халк табобатини ривожлантиришга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги П^-4668-сонли карори,

2. Узбекистон Республикаси Президентининг "Доривор усимликларни етиштириш ва кайта ишлаш, уларнинг уругчилигини йулга куйишни ривожлантириш буйича илмий тадкикотлар куламини кенгайтиришга оид чора тадбирлар тугрисида" 2020 йил, 26 ноябрдаги, П^-4901-сонли карори,

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 10 апрелдаги "Ёввойи х,ода усувчи доривор усимликларни мух,офаза килиш, маданий х,олда етиштириш, кайта ишлаш ва мавжуд ресурслардан окилона фойдаланиш чора-тадбирлари тугрисида"ги П^-4670-сонли карори,

4. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 20 майдаги "Доривор усимликлар хом ашё базасидан самарали фойдаланиши, кайта ишлашни куллаб кувватлаш оркали кушимча киймат занжаирини яратиш чора тадбирлари тугрисида" ги ПФ-139-сонли фармони

5. Ашурметов О. А., Тухтаев Б. Е. Доривор усимликлар интродукциясининг тарихи, муаммолари ва истикболлари // Усимликлар интродукцияси: муаммолари ва истикболлари: Республика илмий - конференция материаллари. . - Хива: ХМА, 2003.

6. Бадалов М. М. Некоторые результаты вегетативного размножения солодки голой на засоленных землях Голодной степи //Сб. науч. трудов Института ботаники АН УзССР - Ташкент, Фан, 1970.

7. Тухтаев Б. Ё, Мах,камов Т.Х., Тулаганов А.А., Маматкаримов А.И., Махмудов А.Б., Аллаяров М.У "Доривор ва озукабоп усимликлар плантацияларини ташкил этиш ва хом-ашёсини тайёрлаш йурикномаси, Тошкент 2015.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.