CC BY
12
07 00 00 ИЛМ^ОИ ТАЪРИХ ва АРХЕОЛОГИЯ 07 00 00 ИСТОРИЧЕСКИЕ НАУКИ и АРХЕОЛОГИЯ 07 00 00 HISTORICAL SCIENCES and ARCHEOLOGY
07 00 02 ОТЕЧЕСТВЕННАЯ ИСТОРИЯ 07 00 02 HOME HISTORY
УДК 630 ББК 63.3 (5 Тад)
НАЦШИ ЧАББОР РА СУЛОВ ДАР РУШДИ СОХ,АИ КИШОВАРЗИИ ТОЧИКИСТОН (СОЛХ^ОИ 50-ИБТИДОИ 80-УМИ АСРИ ХХ)
РОЛЬ ДЖАББОРА РАСУЛОВА В РАЗВИТИИ СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА ТАДЖИКИСТАНА
DJABBOR RASULOV'S ROLE IN AGRICULTURE DEVELOPMENT IN
TAJIKISTAN
Темиров Хушрузцон Зарифович,
муаллими кафедраи методикаи таълими таърих ва ууцуци МДТ "ДДХ ба номи акад. Б. Fафуров " (Тоцикистон, Хуцанд)
Темиров Хушрузджон Зарифович,
преподаватель кафедры методики преподавания истории и юриспруденции ГОУ "ХГУ им. акад. Б. Гафурова " (Таджикистан, Худжанд)
Temirov Khushruzjohn Zarifovich, chief of the department of the methods of teaching history and law under the SEI "KhSU named after acad. B. Gafurov (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: [email protected]
Калидвожа^о: Цаббор Расулов, кишоварзи, пахтакорй, азхудкунии водии Вахш, кирмакпарварй, чорводори, Каурамони Меунати Сотсиалисти
Дар мацола сауми арбоби барцастаи уизби ва давлати, котиби якуми Хизби коммунистии Тоцикистон Цаббор Расулов (1961-1982 дар рушди кишоварзи дар асоси маводуои бойгонии назди Хукумати Цумуурии Тоцикистон ва бойгонии давлатии таърихи навтарин нишон дода шудааст. Таъкид шудааст, ки ба туфайли истеъдоди ташкилотчиги ва салоуияти олии Цаббор Расулов дар масоили кишоварзи ва, махсусан, дар масъалауои пахтакори соли 1980 дар ЦШС Тоцикистон рекорди таърихи гузошта шуд: меунаткашони цумуури бештар аз як миллион тонна пахта цамъовари карданд. Худи уамон сол аз руи цамъбасти панцсола дар цатори 2500 пешцадамони истеусолот котиби якуми КМХК Тоцикистон Цаббор Расулов бо унвони олии ифтихории Каурамони Меунати Сотсиалисти цадр карда шуд. Фаъолияти Ц. Расулов оид ба рушди пиллапарвари, чорводори ва сабзавоткори дар солуои 60-70-ум таулил шудааст.
Зикр гардидааст, ки дар давраи ро^барии Ц. Расулов (1946-1982) хоцагии халци цум^ури ба уадди баланди рушд расида буд.
Ключевые слова: Джаббор Расулов, сельское хозяйство, хлопководство, освоение Вахш-ской долины, коконоводство, животноводство, Герой Социалистического Труда
На основание материалов Госархива при Правительстве Республики Таджикистан и Государственного архива Новейшей истории изучается вклад выдающегося партийного и государственного деятеля, Первого секретаря Коммунистической партии Таджикистана Джаббора Расулова (1961-1982) в развитие народного хозяйства республики в целом и сельского хозяйства в частности. Подчеркивается, что благодаря организаторскому таланту и высокой компетенции Джаббора Расулова в проблемах сельского хозяйства, и особенно в вопросах хлопководства, в 1980 году в ТаджССР был поставлен исторический рекорд: труженики республики собрали более миллиона тонн хлопка. В том же году по итогам пятилетки в числе 2 500 передовиков производства Первый секретарь ЦК КП Таджикистана Джаббор Расулов был удостоен высшего государственного почётного звания Героя Социалистического Труда. Подробному анализу подвергнута деятельность Дж. Расулова по развитию коконоводства, животноводства и овощеводства в 60-70 гг. Утверждается, что в период руководящей деятельности Дж. Расулова (1946-1982 гг.) народное хозяйство республики достигло наивысшего расцвета.
Key words: Djabbor Rasulov, agriculture, cotton-growing, reclamation of the Vakhsh Valley,
cocoon-breeding, husbandry, Hero of Socialist Labour
Proceeding from the materials of the State Archive under the Government of Tajikistan Republic and that one of the newest history, the author studies the contribution of the outstanding Party and State votary, the First Secretary of the Communist Party of Tajikistan Djabbor Rasulov (1961-1982) into the development of the national economy of the republic, upon the whole, and agriculture, in particular. It is underscored that thanks to organizatory talent and high competence of Djabbor Rasulov in agriculture problems, and especially in those ones of cotton-growing, a historic record was set in the Tajik SSR in 1980: labourers of the republic collected over millions tons of cotton. In that same year according to the outcome of the five-year plan the First secretary of the CP CC of Tajikistan Djabbor Rasulov being included into the number of 2500 exemplary workers who won distinction was awarded the highest state honourable title of a Hero of Socialist Labour. Djabbor Rasulov's activities beset with the development of cocoon-breeding, husbandry and vegetable-growing falling the period of the 60-ies - the 70-ies is subjected to detailed analysis. It is asserted that during the years of1946-1982 when Rasulov headed the republic the national economy of the Tajik SSR achieved supreme efflorescence.
Фаъолияти Ч,аббор Расуловро дар инкишофи содаи кишоварзй ба ду давра таксим намудан мумкин аст:
1. Солдои 1946-1961 2. Солдои 1961-1982
Дар давраи якум Ч,аббор Расулов ба дайси Раиси Шурои Вазирони Точикистон, чонишини вазири кишоварзии ИЧ,ШС ва котиби КМ Х,К Точикистон фаъолият бурда, дар пешрафти ин сода садми арзандаи худро гузошта буд.
Дар давраи дуюм у ба сифати котиби якуми Х,К Точикистон дар муайян намудани самтдои асосии инкишофи кишоварзй ва рушди дедот накши муассир бозидааст [1, с. 42].
Фаъолияти ташкилотчигй ва истеъдоди фитрии Ч,аббор Расулов дангоми намояндаи Комиссариати халкии мадсулоттайёркунии ИЧ,ШС дар Точикистон буданаш баръало намоён гардид. У дар инкишофи содаи кишоварзй дар солдои панчсолаи чадоруми тараккиёти хочагии халк (1946-1950) накши босазо гузоштааст. Солдои Ч,анги Бузурги Ватанй (1941-1945) барои кишоварзй солдои душвор буд. Масалан, кишти пахта аз 106,1 дазор гектари соли 1940 то 95,9 дазор гектар дар соли 1945 кам шуд [10, с. 204]. Дар давраи мазкур, мебоист майдони кишти пахта ба 107 дазор гектар ва истедсоли пахта то ба 192,6 дазор тонна расонида шавад. Х,осилнокии меднат аз дар гектар 18 сентнер ба накша гирифта шуда буд. Х,осилнокии пахтаи мадиннах бояд тибки накша 14 сентнерро ташкил медод [4, с.5]. Аз огози солдои 50-ум дар дедот муттадидкунии колхоздо огоз ёфта, соли 1952 дар чумдурй 846 колхози калон ташкил карда шуд [11, с.130].
Маълум аст, ки дар солдои панчсолаи азнавбаркароркунй барои тайёр кардани кадрдои кишоварзй мушкилоти зиёде ба вучуд омада буд, лекин ба дамаи ин норасоидои баъдичангй нигод накарда дар ичрои кордои азнавбаркароркунй муваф-факиятдо ба назар мерасид. Дар катори тараккиёти босуръати содадои мухталифи мамлакат, содаи кишоварзй низ ба дастоварддои баланд ноил гардид. Тандо дар соли 1948 МТС-до содиби 93 трактори нав ва баъди як сол бо карори дукумат содиби боз 200 трактори «Универсал», 200 мошинаи пахтачинй ва дигар техникаи зарурй шуданд, ки дарачаи автоматикунонии кишоварзиро баланд бардошт.
Бо дастгирии дукумат аллакай дар панчсолаи чорум (1946-1950) дарачаи мучад-дазгардонии техникии кишоварзй назар ба солдои точангй хеле пеш рафта буд. Агар соли 1940 дар Точикистон дамагй 3407 трактор мавчуд бошад, ин нишондиданда то соли 1950 ба 3704 адад расонида, дар чумдурй боз 6 МТС-и нав ба истифода дода шуд [11, с. 18].
Дар навбати худ, аз дисоби афзоиши заминдои пахта майдони кишти зироаткорй торафт кам шудан гирифт. Зироатдоро тандо дар доманакуддо ва дар заминдои наздикудй кишт менамуданд. Дар солдои панчсолаи чорум меднаткашони точик ба мушкилидо нигод накарда, вазифадои худро ба дарачаи аъло ичро намуданд. Соли 1951 панчсолаи панчум эълон карда шуд, ки солдои 1951-1955-ро дарбар мегирифт. Дар давоми ин панчсола заминдои корам, аз он чумла замини пахта васеъ карда шуда, ба колхозу совхоздои чумдурй аз дигар чумдуридои шуравй техникаи баландсифати кишоварзй, аз чумла трактордо, комбайндо ва мошинадои пахтачинй ворид карда шуданд [9, с.37].
Солдои 1955-1958 Ч,аббор Расулов дар вазифаи муовини вазири кишоварзии ИЧ,ШС фаъолият намуда, дамчун сармутахассиси пуртачриба оид ба ривочу равнак додани содаи пахтакорй хизмати босазое намудааст. Дар солдои родбарии Ч,аббор Расулов шумораи кадрдои баландихтисос зиёд гардида, сифати кор низ баланд шуд. Шумораи ронандадои трактор дар МТС-дои чумдурй то 1 июли соли 1956 ба 7,66 дазор нафар расида буд. Дар ин солдо шумораи мутахассисони замин ва мудандисони техникй дар МТС-до ба 1860 нафар расид, ки 418 нафари ондо дорои маълумоти олй ва 710 нафар дорои маълумоти миёнаи касбй буданд [11, с.6].
Моди феврали соли 1958 дар Пленуми КМ Х,КИШ масъалаи «Пеш бурдани колхоздои чумдурй ва баланд бардоштани сифати техникии МТС-до» гузошта шуд.
Шароити иктисодии колхоздоро ба назар гирифта, Пленум сари вакт шуморид, ки фуруши техника ба колхозно огоз карда шавад. Ч,аббор Расулов садми беандозаи худро барои далли ин масъалаи барои Точикистон мудим гузоштааст. Бисёр колхозно, асосан колхоздои пахтакор бо суръат аз МТС-до техникаи заруриро харидорй намуданд. Соли 1959 аз тарафи колхоздои чумдурй 5351 трактор, 1904 плуг, 2452 мошиндои пахтачинй ва саддо адад техникаи дигар харидорй карда шуд [2, с.84]. Дар чумдурй барои расонидани ёрии техникй ба колхоздо, 38 адад РТС ташкил карда шуда, 6 дазор коргари МТС-до ба колхоздо ба кор гузаштанд [9, с.101].
Агар раванди бо барк таъмин намудани чумдуриро ба ду давра таксим намоем, он год дар нимаи аввали солдои 50-ум асосан стансиядои хурди колхозй ва байникол-хозй месохтанд. Дар нимаи дуюм бошад, ба сохтмони стансиядои иктидорашон калонтар сар карданд. Аллакай дар охири соли 1959 колхоздои чумдурй бо барк таъмин карда шуданд, ки 42 %-и энергия ба кордои истедсолй сарф карда мешуд. Дар дамин вакт 92 %-и совхоздо бо барк таъмин карда шуда, 68 %-и энергия ба кордои истедсолй масраф мегардид [8, с. 96].
Барои давасмандгардонии колхозчиён маъмурияти колхоздо маоши пулй таъин намуданд. То моди октябри соли 1959 дар 50 колхози Точикистон коргарон маоши пулй мегирифтанд, ки накшаи ичрои кордоро метезонид.Дар натичаи баланд бардоштани содаи кишоварзй ба чойи колхоздои хурду миёна соли 1958 434 хочагии дастачамъй сохта шуд. Х,амзамон дар давраи мазкур даромади пулии колхозчиён 22,5 маротиба зиёд гардида, ба 2,2 млрд баробар карда шуд [10, с.218].Барои кучони-дани дедконон аз хочагидои дедконии минтакадои наздикудй ба колхоздо садми Ч,аббор Расулов низ назаррас аст. Солдои 1954-1955 колхоздои пахтакор 13 дазор нафар дедконони кобили меднатро кабул карданд [12, с.68]. Дар натичаи досилхез гардонидани заминдои бекорхобида, даёти иктисодии колхозчиён хеле бедтар гардид. Агар соли 1953 даромади колхозчиёни нодияи Мастчод 4,5 млн сумро ташкил карда бошад, ин нишондиданда солдои 1956-1958 ба 43 млн сум расид.
Добили зикр аст, ки бо дастгирии Хукумати чумдурй, миллатдои бародар ва бе-восита бо дастгирии Ч,аббор Расулов досили пахта ва автоматикунонии раванди до-силгундорй нисбат ба дигар солдо хеле бедтар шуд. Ин буд, ки соли 1959 438,8 дазор тонна пахта истедсол шуд, ки назар ба соли 1950 150,1 дазор тонна зиёд буд [11, с.107].
Солдои 50-ум дамзамон бо комёбидо дар содаи пахтакорй камбудидо низ дида мешуд. Сабаби асосй то ба охир кор накардани захирадои техникии мавчудбуда ва нарасидани кадрдои баландихтисос буд. Барои дамин Хукумати чумдурй, пахтако-ронро вазифадор намуд, ки ба далли ин масъала ва баланд бардоштани истедсоли пахта адамияти чиддй диданд [6, с.141]. Дар солдои 1958-1959 даромади умумии колхоздо аз 1530 млн сум то 2355 млн сум зиёд шуд, ки кисми зиёди ин даромад аз дисоби рустанипарварй ва, махсусан, пахтакорй гирифта шуда буд. Масалан, аз 2365 млн сум даромади колхозчиён дар соли 1959, 1973 млн суми он аз дисоби рустанипарварй гирифта шуда буд [5, с. 112].
Соли 1956 майдони кишти пахта назар ба соли 1955 се дазор гектар зиёд гардид. Кишти пахта дар муддати кутод ба дарачаи баланди агротехнологй гузаронида шуд. Истифода бурдани агротехникаи пешкадам ва механиконидани кори кишт асоси досили баланд гардид. Ч,умдурии Точикистон 16 декабри соли 1956 накшаи давлатии пахтатайёркуниро бомуваффакият ичро кард. Ба давлат 418 дазор тонна пахта супорида шуд, ин нисбат ба соли 1955-ум 15 дазор тонна зиёд буд. Точикистон
инчунин накшаи тайёркунй ва хариди дигар навъдои мадсулоти кишоварзиро пеш аз мудлат ичро кард.
Барои комёбидо дар тараккй додани пахтакорй, чорй намудани усулдои нави пешкадам, хусусан усули чоркунчаи тока-токаи кишти пахта ва бомуваффакият ичро намудани накшаи пахтасупорй чумдурй соли 1956 бо ордени Ленин мукофотонида шуд. Кариб се дазор пешкадамони кишоварзй, коркунони давлатй, мутахассисон бо ордену медалдои ИЧ.ШС сарфароз гардиданд. Ба 51 нафар устодони пахтакорй унвони баланди Кадрамони Меднати Сотсиалистй дода шуд, аз он чумла ду нафар-Саидхоча Урунхочаев ва Карим Исмоилов ба гирифтани дуюмин медали тиллои «Досу болга» мушарраф шуданд [3, с.128].
Дар натичаи баланд бардоштани иктисодиёти колхоздои чумдурй имконият пайдо гардид, ки колхоздо мустакилона бо кувваи худ бинодои аввалиндарачаи ичтимой бунёд кунанд, то ки мардум тавонанд баъди кор истиродат намоянд. Хдмчунин Пленуми КМ Х,К Точикистон тавсия дод, ки то 18 % даромади солонаи фонди таксимнашавандаи колхоздо зиёд гардад. Дар колхози Орчоникидзеи нодияи Мастчод дар соли 1958 музди якрузаи корй зиёда аз 20 сумро ташкил медод [9, с.76].
Кувваи иктисодии колхоздо ва совхоздо сабаби пешравии даёти чомеа гардида, ба пешкадамони истедсолот родхатдо ба осоишгоддои гуногун таъмин карда мешуд. Вакте, ки моди апрели соли 1961 дар Пленуми КМ ХК Точикистон Ч,аббор Расуловро ба вазифаи котиби якуми Х,К таъин шуд, дар тамоми содадо мушкилидо ба назар мерасиданд. Х,К кувваи идоракунандаи сиёсй дар тамоми содадои даёти чамъиятй ба дисоб мерафт [7].
Соли 1961 мачлиси мутахассисони содаи кишоварзй ба тамоми коргарони мамлакат мурочиат намуда, таъкид гардид, ки ба истедсолот техникадои дозиразамон ворид карда шавад. Дар моди декабри 1961 чумдурй ба мамлакат 483,5 дазор тонна пахта, аз чумла 175 дазор тонна навъи пахтаи мадиннах супорид, ки 80% -и он навъи пахтаи якум буд. 81 колхоз ва совхоздои чумдурй накшаи дурнамои пахтаро барзиёд ичро намуда, досилнокии миёнаи пахта аз дар гектар 23,7 сентнерро ташкил дода буд.
Дар солдои 60-ум бо максади тараккй додани истедсолоти содаи кишоварзй кордои мудандисй ва техникй дар заминдои Ашти Калон, Бешкент, якчанд минтакадои водии Вахш гузаронида шуданд. Дар аввали сол дар Точикистон 3800 нафар агроном, зоотехник, байтор бо маълумоти олй ва миёнаи махсус фаъолият мекарданд.Дар дамон вакт аз руи дисоби умумй 7,1 % раисони колхоздо маълумоти олй доштанду халос. Кладами мудим барои тайёр кардани кадрдои баландихтисоси содаи кишоварзй, таъсиси муассисадои махсуси касбй ба шумор мерафт. Дар ин давраи таърихй алокаи илм ба истедсолоти хочагии мамлакат ба назар мерасид. Дар дамкорй бо селексионери машдур В.П.Красичков дар минтакаи тадкикотии водии Вахш боз якчанд навъдои пахта бароварда шуд. Гуруди олимон бо родбарии Н.Г.Степанова ва Н.А.Горбунова навъи зоти бедтарини чорвои калони шохдорро муайян намуда буданд [13, с.15].
Ч,аббор Расулов дар давраи сарварии худ диккати чиддиро ба бедтар намудани долати замин равона намуда, дар якчанд анчуману мачлисдо ин масъаларо даллу фасл намудааст. Вазорати мелиоратсия ва захирадои оби мамлакат дар дамкорй бо ташкилотдои содавй вазифадор карда шуданд, ки 60 дазор га заминро (соли 19761980) корам намоянд [10, с.295].
Ч,аббор Расулов барои ба таври мушаххас дал кардани масъаладои содаи кишоварзй диккати чиддй дода, роду усулдои пешбурди ин содаро даллу фасл
менамуд. Ч,аббор Расулов ба сифати аз худ кардани заминдо адамияти чиддй дода, камбудидои чойдоштаро сари вакт бартараф мекард.
Дар давраи солдои 1976-1980 дачми мадсулоти кишоварзй, махсусан пахта зиёд намуда, истедсоли солонаи картошка, ангур, пилла ва сабзавот низ аз нишондоди накша зиёд гардид. Дар давоми 5 сол ба мамлакат 4531 дазор тонна пахта супорида шуд, ки аз он 1338 дазор тоннааш пахтаи мадиннах буд. Истедсоли миёнаи солонаи пахта 906 дазор тоннаро дарбар гирифт.
Ч,аббор Расулов дар давраи сарварии худ диккати чиддиро тайёр кардани кадрдои баландихтисос равона мекард. Дар солдои 1976-1980 60 дазор нафар механизатор тайёр карда шуд. Родбари аввал тамоми раисони колхоздо, бригадирон, механизаторон ва шахсони мутасаддии содаи кишоварзиро ном ба ном мешинохт ва бо ондо аз наздик судбати самимй меорост.
Дар давраи дар даёт будани Ч,.Расулов дар съезди XIV КМ ХК Точикистон масъалаи «Накшаи дурнамои иктисодиёти чумдурй барои солдои 1981-1985» баррасй карда шуд. Максади навбатии давлат 12-14% баланд бардоштани истедсоли мадсулоти кишоварзй ба 910-20 дазор тонна, аз он чумла 315-320 дазор тонна пахтаи мадиннах расонидани нишондидандаи содаи пахтакорй буд.
Хосилнокии пахта аз дар як гектар аз 24,2 сентнери солдои панчсолаи дафтум дар панчсолаи дадум ба 32,8 сентнер расонида шуд. Дар пеш бурдани дигар содадои кишоварзй низ Ч,аббор Расулов садми беандозаи худро гузоштааст. Масалан, соли 1981 чумдурй накшаи давлатиро оид ба зироаткорй аз меъёр зиёд ичро кард [11, с.21].
Соли 1980 барои дедконони чумдурй соли пурфайз ва фаромушношуданй ба дисоб мерафт. Тирамоди дамон сол дар дамаи заминдо шудгори босифат гузаронида, пахта дар вакташ кишт карда шуд. Зичии нидолдо дар дамаи заминдо мувофики меъёр буд. Кишоварзон чиниши пахтаро назар ба солдои гузашта хеле барвакт сар карданд ва 19 октябр накша ичро шуд. Дар чумдурй чамъоварии умумии пахта аз як миллион (1010,7 дазор тонна) гузашт. Аз дар гектар 32,8 сентнерй досил гирифта шуд, ки ин дар таърихи пахаткорй досили рекордй буд.
Хамон сол дар чамъбасти панчсола 2500 нафар пешкадамони истедсолот бо ордену медалдо мукофотонида шуд, котиби якуми КМ ПК Точикистон Ч,аббор Расулов сазовори мукофоти олй - Кддрамони Меднати Сотсиалистй гардид. Хастии чунин родбар кобили пайравй буда, зиндагиномаи у мактаби бузурги хештаншиносй ва ватандорист.
Пайнавишт
1. Абулуаев Р.А. Арбоби барцастаи давлатй.-Душанбе:Ирфон.-2003.174 с
2. Гаффоров У.Турсун Улцабоев.,Душанбе:Шарци Озод,1999.142 с
3. Гаффоров У. Саидхоца Урунхуцаев.Хуцанд:Хуросон.-2001. 178 с
4. Закон о пятилетнем плане восстановления и развития народного хозяйства Таджикской ССР на 1946-1950 гг.-Сталинабад,1946. -196 с.
5. История таджикского народа.Т.3, кн.2. -580 с.
6. Касымов А., Хамраев М.Развитие орошения земель Советского Таджикистана.-Душанбе,1985.- 247 с.
7. Коммунист Таджикистана.-1947.-30 апр.
8. Масов Р. Историография социалистического сельского хозяйства в Таджикистане.-Душанбе, 1968. -194 с.
9. Народное хозяйство Таджикской ССР в 1959 г.Статистичекий ежегодник.-Душанбе,1960,1972. - 210 с.
10. Очерк истории колхозного строительства в Таджикистане (1917-1965).-Душанбе,1968. - 312 с.
11. Партийный архив Института политических исследований Центрального комитета Коммунистической партии Таджикистана (далее ПА ИПИ ЦК КПТ. ф.3, оп.4,71,100,151,291, д.9,41, 56, 93, 255, 976л.6,21, 40,107, 130, 207-208.
12. Таджикистан за 40лет.Статистический сборник.-Душанбе,1964. -168 с.
13. ЦГА РТ, ф.17, 27, 47, оп.2, 12,д.2,324,л.12-13,29,105.
Reference Literature:
1. Abulkhayev R. A. The Outstanding State Votary. - Dushanbe: Cognition. - 2003. - 174pp.
2. Gafforov, U. Tursun Uldjaboyev. Dushanbe: Freedom of the Orient, 1999. - 142 pp.
3. Gafforov, U. Saidkhoja Urunkhodjayev. Khujand: Khuroson. - 2001. - 178 pp.
4. The Law on the Five-Year-Plan of Restoration and Development of the Tajik SSR National Economy for 1946-1950. - Stalinabad, 1946. - 196pp.
5. The History of the Tajik People. V.3. Book 2. - 580 pp.
6. Kasymov A., Khamrayev M. The Development of Land Irrigation of Soviet Tajikistan. - Dushanbe, 1985. - 247pp.
7. The Communist of Tajikistan. - 1947, April 30.
8. Masov R. Historiography of Socialist Agriculture in Tajikistan. - Dushanbe, 1968. - 194 pp.
9. National Economy of the Tajik SSR in 1959. Statistical Annual. - Dushanbe, 1960, 1972. - 210 pp.
10. Essay on the History of Collective-Farm Building in Tajikistan (1917-1965). - Dushanbe, 1968. - 312 pp.
11.Party Archive of the Institute of Political Researches under the Central Committee of Tajikistan Communist Party (further on: CPT CC IPR PA, inv. 4, 71, 100, 151, 291; cases 9, 41, 56, 93, 255, 976; sheets 6, 21, 40, 107, 130; 207-208)
12. Tajikistan for 40 years. Statistical Collection. - Dushanbe, 1964. - 168 pp.
13. TR CPA. files 17, 27, 47; inv. 2, 12; cases 2, 324; sheets 12-13, 29, 105.
