CC BY
10ДИНАМИКАИ САБЗИШИ ТУХМЙ ВА ИНКИШОФИ НАВРУСТАДОИ КВИНОА (CHENOPODIUM QUINOA WILLD) ДАР ШАРОИТИ ШУРИ
ДАМИДОВ Х.Н.
н.и.б., дотсенти кафедраи биохимияи ДМТ
МИРЗОЕВ Ц.А.
ассистенти кафедраи биохимияи ДМТ
ЮЛДОШЕВ Д.
д.и.б., профессори кафедраи биохимияи ДМТ
ЯКУБОВА М.М.
д.и.б., профессори кафедраи биохимияи ДМТ
ДАМРОБОЕВА З.М.
н.и.б., дотсенти кафедраи биохимияи ДМТ
Дар макола тахкдкдкобилияти сабзиши тухмва инкишофинаврустахоинавъхо ва шачарахоиквиноа хангомидар меъёрва шурйпешниходшудааст. Нишондада шуд, ки аз руи кобилияти сабзиши тухм, навъхои омухташуда фарк мекунанд. Навъхоиустувор ва хосилноки квиноа барои се минтакаи гуногуни Точикистон чудо ва бахо до да шудаст.
Калимахоикалидй: квиноа, тухмй, сабзиш, навруста, шурнокй, интродуксия._
ДИНАМИКА ВСХОЖЕСТИ СЕМЯН И РАЗВИТИЯ ПРОРОСТКОВ КВИНОА (CHENOPODIUM QUINOA WILLD) В УСЛОВИЯХ ЗАСОЛЕННИЕ
В статье представлены исследования способности прорастания семян и развития проростков сортов и линий квиноа в нормальных и засоленных условиях. Показано, что изучаемые сорта различаются по всхожести семян. Устойчивые и продуктивные сорта квиноа были выделены и оценены для трех разных регионов Таджикистана.
Ключевые слова: квиноа, семена, прорастание, проростки, засоление, интродукция.
DYNAMICS OF SEED GENERATION AND DEVELOPMENT OF SEEDLS OF QUINOA (CHENOPODIUM QUINOA WILLD) UNDER SALT CONDITIONS
The article presents studies of the ability of seed germination and development of seedlings of varieties and lines of quinoa under normal and saline conditions. It is shown that the studied varieties differ in seed germination. Resistant and productive quinoa varieties have been identified and evaluated for three different regions of Tajikistan.
Key words: quinoa, seeds, germination, seedlings, salinization, introduction.
Ч,орй намудани зироатхои навъи серхосил ва дорои микдори зиёди сафедахо, хусусиятх,ои давой ва хуроки чорво, дар кишоварзй махсусан мухим аст. Парвариши квиноа дастоварди инсоният дар рохи расидан ба амнияти гозой муайян карда шуд, ки на танх,о аз хисоби моликияти муфид ва истифодаи зиёди он, балки хамчун чойивазкунанда барои халли мушкилоти чиддии гизодихди инсоният мебошад. Донахри квиноа дорои протеин мебошад, ки дар таркиби дон мачмуъи аминокислотахои ивазшаванда дида мешавад.
Арзиши баланди гизоии тухмии квиноа аз он вобаста аст, ки микдори зиёди сафедахо, липидхо, карбогидратхо, минералхо, витаминхо, аминокислотахо ва
кислотахои равгании онхо дар муцоиса бо таркиби кимиёвии зироатхои киштшаванда кам нест [1,2]. Аллакай квиноаро парвариш ва дар гизо натанхо дар Амрикои лотинй, балки дар Аврупо, ИМА ва Руссия истифода мебаранд [3]. Аз руи тадкикотхои олимон квиноа кобилияти баланди мутобикатй зохир мекунад. Дар минтакахои гуногуни чугрофй бомуваффакият парвариш мешавад - аз субтропикхо то даштхои баландкух [4,5].
Дар кишоварзй чорй ва ба вучуд овардани навъхои сермахсул ва устувори квиноа дар самтхои гуногун (донагй, истехсоли дору, хуроки чорво), инчунин коркарди технологияи парвариши ин зироат бо назардошти минтакаи агроиклимии киштукор зарурият пеш меояд. Чунин зироати ояндадор дар истехсолоти кишоварзй умуман як катор сабабхоро доро мебошад:
- норасоии маълумотхои мутахассисони хочагии халк оид ба истифодаи зироати квиноа дар истехсолот ва бартарии он;
- омузиши номукаммалии равандхои физиологй, биохимиявй ва генетикй, махсулнокй ва устуворй, ки бе онхо коркарди технологияи хозиразамони парвариш гайриимкон аст.
Дар ин асос мо максад гузоштем, ки омузиши кобилияти нешзании тухм ва инкишофёбии наврустаи навъхои гуногуни киноаро зимни меъёр, таъсири шурй (хлориди натрий) ва устувории генотипрохо баходихи намоем.
Объектхои тадкикот навъ ва шачараи квиноа Chenopodium quinoa Willd истифода шуданд: навъи Титикак, Рисовая лебеда (шураи шолй), шачарахои Ames - 13727, Ames -13742, Ames - 13761 ва Ames - 22157 аз маводхои Маркази миллии чумхуриявии сарчашмахои генетики ТАХСН (М. Пулодов пешниход намуданд) дастраш шуд. Тачрибахо аз руи омузиши энергияи нешзании тухми квиноа мувофик бо ГОСТ 12038-84 [6] гузаронида шуданд. Сабзонидани тухм дар термостат, ки он чо хароратро дар сатхи 250С барои хар як намунаи киноа нигох дошта шуд [7]. Микдори ионхои хлорро бо ёрии электродхо дар асбоб муайян карда шуд [8].
Натичахо: Парвариши растанй дар шароити кишт дар тачрибахои сайрой, омилхои гунонуни номувофик метавонанд ба сабзиши тухм таъсири манфй расонанд; якбора тагйирёбии харорат, намнокй ё ин ки хушкидани кабати болои хок ва г., ки дар охир метавонанд сабзиши тухмро паст гардонанд. Бовучуди ин хусусиятхои биологии генотипро бахисоб гирифтан лозим аст, ки метавонад шароити махсуси парваришро талаб намояд. Шароити мувофики устувор дар шароити озмоишгох имконпазир аст. Вобаста ба ин омухтани нешзании тухми навъхои квиноа дар шароити озмоишгохй пешниход шуд.
Тахкики маълумотхо чадвали 1 аз руи нешзании тухмхои навъхои квиноа дар меъёр ва шароити шурй оварда шудааст. Читавре ки аз чадвал айён аст аз руи нешзанй дар шароити мукарарй хамаи намунахои тухм 2-7% фаркият доранд, аммо дар мархалаи ибтидоии сабзиши шачарахои Ames - 13742, Ames - 13761, аз дигар навъхо пеш гузаштанд (дар рузи 1-ум 5-7%).
Дангоми санчиши ба шурй устувории навъхо дар якум шабонарузи парвариш дар иштироки 50-100 мМ NaCl кайд шуданд, баъдан ин фаркият то сатхи назорати паст гардид. Минбаъд зиёдшавии консентратсияи NaCl, фоизи сабзиши тухм дар мукоиса бо назорат низ паст шуд.
Дар доираи консентратсияи 100 - 150 мМ аз 6 навъи квиноа шачарахои Ames -13742, Ames - 13761 ва навъи Титикака худро устувор нишон доданд. Хдтто дар консентрасияи 200 мМ NaCl нешзании тухми шачараи Ames - 13761, навъи Титикак, шачараи Ames - 13742 ва шураи шолй (рисовая лебеда) 52 - 58%-ро ташкил доданд, аммо дар 300 мМ NaCl якбора паси шуд, хатто дар навъхои устувор хам.
Барои он ки энергияи сабзиши тухми квиноа ва таъсир ба ин нишондоди шурй санчида шавад, динамикаи сабзиши онхоро хам дар намунаи назоратй ва хам дар иштироки консентратсияхои гуногуни NaCl дида баромадан лозим аст (чадвали 1).
Аллакай дар рузи якуми парвариш мушохида карда шуд, ки зимни назорат зиёда аз 80% - и тухмихо сабзиданд. Дар шачараи Ames - 13742 ва шачараи Ames 13761 хатто 63% сабзиш мушохида карда шуд. Дар хамаи навъхои тадкикшаванда дар нишондихандаи 50 ва 100 мМ дар рузи якум сабзиши нешзанй нисбат ба кобилияти нешзании тухмихои аввалияи назорати фаъол гардид. Дар консентратсияи 200 мМ таъсири фаъолият нест шуд ё ин ки хатто камтарин пастшавии кобилияти нешзани мушохида шуд. Дангоми консентратсияи максимали - 300 мМ NaCl дар рузи аввал тухмихо амалан неш намезад, шумораи ками нешзани дар рузхои 2,3 ва 6 мушохида гардид.
Бузургихои максималии суммахои нешзании хамаи навъхо дар рузи 3-юми парвариш бадаст омаданд, баъди оне ки танхо камтарин сабзиши тухм ба амал меояд дида мешуд. Он дар рузи 6-уми парвариш дар намунахои назорати хамаги 0,4-2,2%-ро ташкил дод, дар сатххои гуногуни шурй бошад байни 0 ва 5,3% мавкеъ дошт. Дарчанд ки давраи сабзиш на зиёда аз 6 рузро ташкил дод, аллакай баъди як шабонаруз кобилияти нешзанй аз 80% афзуд, хусусан аз руи шабонарузии якум баходихии энергияи сабзиш имконпазир аст. Маълумотхои пешниходшуда имконият медиханд, то хуслоса бароварда шавад, шурии муътадил кобилияти нешзанй ва энергияи сабзишро баланд мебардорад, ин метавонад ба шуриустувории муайяни навъхои тадкикшаванда ва шачараи сабзиши квиноа ишора намояд.
Дамин тавр шачарахои Ames - 13761, навъи Титикака, шачараи Ames - 13742 ва шураи шолй (Рисовая лебеда) ба шури нихоят устувор интихоб шуданд.
Ч,адвали 1.
Сабзиши тухми квиноа, % аз кобилияти нешзанй
Навъ ва шачара Рузи сабзиш NaCl, мм
0 50 100 150 200 300
Титикака 1 80,1 88,6 90,2 60,1 56,6 0,6
2 10,9 9,4 6,0 20,2 20,6 2,0
3 0,0 0,0 0,0 9,6 4,0 0,6
6 0,0 0,0 0,0 3,9 1,0 1,3
Шураи шолй (Рисовая лебеда) 1 81,7 82,5 86,3 55,2 52,0 0,4
2 12,3 10,8 8,5 33,4 0,0 0,0
3 0,0 0,0 0,0 4,0 0,6 1,2
6 0,0 0,0 0,0 0,4 0,1 0,4
Ames -13727 1 82,1 84,2 87,6 56,1 45,4 0,0
2 10,7 8,8 6,6 22,0 1,2 1,0
3 0,0 0,0 0,0 14,0 10,2 0,6
6 0,0 0,0 0,0 1,9 1,3 0,0
Ames -13742 1 84,7 86,5 90,0 66,0 54,3 0,0
2 8,8 5,3 4,1 25,0 12,6 1,3
3 0,0 0,0 0,0 4,0 16,3 5,0
6 0,0 0,0 0,0 0,6 2,4 0,2
Ames -13761 1 87,0 89,0 92,3 65,6 58,0 0,2
2 7,3 5,0 1,7 26,0 7,6 5,3
3 0,0 0,0 0,0 2,1 12,3 5,2
6 0,0 0,0 0,0 0,2 1,0 3,3
Ames -22157 1 80,3 85,4 86,8 50,0 50,1 0,3
2 11,8 6,0 8,9 22,6 1,5 0,0
3 0,0 0,0 0,0 11,0 3,9 0,6
6 0,0 0,0 0,0 0,4 1,2 1,4
Барои бахо додан ба куваи сабзиши тухми квиноа ва ба ин нишондиханда таъсир намудани шурй муайянкунии ионхои консентронидаи хлор дар тухмпаллаи нешзанандаи квиноа (чадвали. 2) гузаронида шуд. Читавре ки аз чадвали 2 айён аст дар варианти назоратй микдори ионхои хлор дар тухмпаллахои навъхои омузишй ва шачарахо 8,2 -26,2 мМ ташкил дод, зимнан кимати баланд дар навъи Титикака ва шачарахои Ames 13742 Ames 13761 23,2-26,0 мМ мушохида гардид.
Шурии аз руи консентрасияи 100мМ ионхои хлор ба таври аён фарк мекунанд. Дангоми минбаъда баландшавии сатхи шурй аз 100 то 200 мМ NaCl консентратсияи ионхои хлор дар тухмпаллахо таназул меёбад. Дангоми консентратсияи максималй 200 мМ NaCl зиёдшавии ионхои хлор дар тухмпаллахои шачараи Ames 13742, Ames - 13761 ва навъи Титикака 3 - 4 маротиба зиёдтар аз таносуб дар назорат, мувофикан ба амал омад. Умуман дар бузургихои доими хам дар меъёр ва хам дар шурй, навъхои чудошуда, асосан кобилияти пуркуввати чамъкунии ионхои маскунро зохир мекунанд.
Ч,адвали 2.
Консентрасияи ионхои хлор зимни сабзиши Chenopodium quinoa, мМ.
Навъ ва шачара NaCl, мм
0 100 150 200
Титикака 23,2 40,3 82,6 90,2
Рисовая лебеда 12,1 24,3 54,5 68,6
Ames - 13727 8,2 24,0 32,3 50,2
Ames - 13742 24,3 46,4 76,6 96,0
Ames - 13761 26,0 48,4 86,3 94,2
Ames - 22157 10,3 30,6 60,2 71,4
Устувории баланди ин навъхои квиноа ба кобилияти мутаносиб нихоят ифодаёфта ба захирашавии хлорид дар бофтахои тухмпалла мувофикат мекунад. Маълумотхои пешниходшуда нишон медиханд, ки санчиши навъхои квиноа ба шурй дар шароити озмоишгохй баходихии таъсири бевоситаи ионхои шуриро дар нешзании тухм имконпазир мегардонад. Дамин тавр нишондихандаи кобилияти нешзанй зимни шурй бо дарачаи шуриустувор навъхо тавсиф мешавад, инчунин ин имконият медихад, ки дар кадом сатхи шурй навъ ё шачара устувори нишон медихад, ошкор карда шавад. Устувории нешзании квиноа ба шурй аз хисоби бошиддат чаббидашавй, аз мухит ва захиракунии ионхои хлор дар бофтахои намакхурда мебошад ва инчунин эхтимолан натрий ба сифати зиддииони [9] фаъолият дорад.
Дамин тарик норасоии об дар бофтахо, натичаи таъсири осмотикии шурй буда, истифодаи нитрогенро хангоми синтези пайвастахои узвй ва оксидшавии кандро суст мегардонад, дегидрататсияи сафедахоро ба вучуд меорад, ки дар охир ба хамаи равандхои физиологию биохимиявии растанихо таъсири манфй мерасонад [9]. Дар хулоса гуфтани хастем, ки натичахои бадастомада метавонанд барои чорикунии навъхои нихоят устувори квиноа дар киштукори истехсолй хамчун асос хизмат намоянд.
АДАБИЁТ
1. Бустинса Кабала Леонор Сегунда «Биохимическая характеристика культуры кинуа (Chenopodium quinoa Willd) и ее промышленное использование» Москва 2000 г. 147ст.
2. Каролина Альварадо, Калинин А.В Культура тканей и клеток киноа Втор, межд. симп. "Новые и нетрадиц раст. и перепек, их практич. использования" Пушйно, 1997, т.2, с.46-47.
3. Мирошниченко Л.А. Семена сельскохозяйственных культур. Методы определения всхожести. - М.: Изд-во стандартов, 1984.
4. Отамбекова М. Киноа ва парвариши он. - Душанбе, 2014. С.52.
5. Пулодов М., Муминшоева З. «Возделывание новой зерновой культуры квино (Chenopodium quinoa)» в условиях Таджикистана. - Материалы Республиканской конференции «Состояние биологических ресурсов горных регионов в связи и изменением климата». Хорог, 2016. С. 148 - 151.
6. Третьяков Н.Н. Практикум по физиологии растений Н.Н. Третьяков - М. Агропромиздат, 1990 - 270с.
7. Arbizu Carlos. Morfoliga de la guinoa. Programa de investigationes in cultivos, 1988, P. 915.
8. Rea I., Tapia M., Mujica S.A. Practicas agronómicas in «Quinoa y Kaniwa». Cultivos andinos, serie Libras y materiales educativos, 1979. №09. p. 83-120.
9. Risi I.C., Galvey N.W. The Chenopodinm grains of the Andes: Inca czops for modern agriculture. // Advances in applied biology, 1984, V. 10, p. 145-216.
