CC BY
0UOT-81
DiL KiMLiYi NazaRiYYaSiNiN KROSSDiSiPLiNAR T9Bi9Ti HAQQINDA (G.i.BOGiNiN DiL KiMLiYi KONSEPSiYASINA N9Z9R9N)
B9NÖV§a GÜLOGLAN QIZI M9MM9DOVA
Filologiya elmlari doktoru, dosent Azarbaycan Dillar Universiteti
Xülasd: Artiq malum oldugu kimi, dil kimliyi problemi müasir dilgiliyin vd bütövlükda, koqnitivistikanm an aktual va hala da öz birmanall hallini qazanmami§problemlari sirasinda yer alir. Dil kimliyi problemini aktual edan va onun ara§dirilmasina sosial sifari§i tahrik edan an asas faktorlardan biri dil praqmatikasi ila baglidir. Bela ki, dil kimliyi anlayifina bu va ya digar sapkida gözüm gatirilmasi fardin koqnitiv pancarasinin de§ifra edilmasi, onun psixo-emosional va sosial identikliyina agar tapilmasi §araitinda mümkün ola bilar. Dil kimliyi nazariyyasinin farqli dil materiallarina nazaran tadqiqi istar krossdisiplinar fanlarin (bu sirada, psixolinqvistika, üslubiyyat fanlarini qeyd etmak olar) tadrisinda xüsusila yararli ola bilar. Digar tarafdan dil kimliyinin adekvat dark edilmasi va ayri-ayri fardlarin dil kimliyi diaqnostikasinin adekvat aparilmasi fardin idiolekt va dil manzarasi qar§iliqh alaqasinin diaqnostikasi prosesinda da öz samaraliliyini ortaya qoya bilar. Bela ki, dil kimliyi ideyasi takca psixologiya, linqvistika, adabiyyat§ünasliq va s. alaqali koqnitiv elmlar konqlameratinin deyil, elaca da ünsiyyat nazariyyasinin da maraq obyektina daxildir.
Agar sözfor: dil kimliyi, adabi §axsiyyat, nitq dil kimliyinin ifada vasitasi kimi, intertekstualliq nazariyyasi, dil kimliyinin diaqnostikasi
XX asrin 60-ci illarinda vüsat alan kommunikasiya nazariyyalari özlüyünda farqli individlarin ünsiyyatinin, habela farqli madaniyyat da§iyicilari olan, farqli nitq davrani§ina malik olan xalqlarin dialoqunu da asanla§dirmaga, optimalla§dirmaga xidmat eda bilir. Bu manada heg da tasadüfi deyil ki, (iralida izlayacayimiz kimi) farqli madaniyyat nümayandalari olan yazigilarin idiolektinin adekvat darki mahz onlarin dil kimliyini formala§diran faktorlarinin tahlili kontekstinda mümkündür.
Tasadüfi deyil, ümumi dilgiliyin atasi sayilan V.f.Humboldt hala XIX asrda "aslinda, har bir anlama - bir anlamadir" - tezisini irali sürmakla dil kimliyi ideyasinin konturlarini cizmi§dir. Daha sonra L.Vaysgerberin tadqiqatlari sayasinda dil ayri-ayri fardlarin dil kimliyi macmusu kimi ba§a dü§ülmaya ba§lami§dir. Bu ela bir macmudur ki, aslinda ayri-ayri fardlarin dil kimliyi da burdan qidalanir, bahralanir. Dilgi qeyd edir ki, mahz müayyan qrup insanin ortaq dil bazasina istinad etmasi vahid obyektiv töramani, yani dili ortaya gatirir. Yani, dil aslinda konkret farddan asili olmasa da, o, mahz hamin konkret adamin dil orqanizminda tazahür tapir. Ondan asili olmasa bela, mahz hamin konkret adamin tafakküründa va tafakkürünün nitq formatindaki ifadasinda tazahür edir [1, s.70]. Ba§qa sözla desak, paradoksal görünsa da, dil kimliyi dila istinad etdiyi kimi, dil da ayri-ayri dil kimliklarinin macmusu olaraq ortaya gixir.
Bununla bela, dil, birba§a §akilda dil kimliyindan va ya ayri-ayri dil kimliklarindan asili deyil. L.Vaysgerberin daqiqla§dirma apararaq alava etdiyi kimi, dil konkret bir fardla, hatta bir qrup insanla bagli deyil. Onun va ya onlarin dünyani tark etmasi, son naticada, dilda tam tasirsiz ötüb kegacakdir [1, s.70]. Lakin dil kimliyi obyektiv törama olan dil faktindan kanarda mövcudluq sürdüra bilmaz.
Habela G.i.Boginin yana§masindan göründüyü kimi, dilgi dili nitq formatina geviran qüvva qisminda dayarlandirir. Dil §axsiyyati na dil saviyyasina qalxmir, na da nitq formati ila mahdudla§mir. Birincisi (yani, dil) dil kimliyinin maxazidir. L.Vaysgerberin daha önca iqtibas gatirilan fikrinda qeyd edildiyi kimi, dil özlüyünda dil kimliklarinin macmusudur. Nitq isa dil §axsiyyatinin ortaya gixardigi dil-tafakkür simbiozu mahsuludur, proses deyil.
Xatirladaq ki, mahz, G.i.Bogin L.Vaysgerberdan sonra dil kimliyi problemi ila sistemli §akilda ma§gul olan ilk tadqiqatgi sayila bilar. Bela ki, V.V.Vinoqradovun dil kimliyi nazariyyasi sahasindaki fraqmentar, lakin dayarli ara§dirmalarini nazara almasaq, XX asrin II yarisinda bu ideya ikinci hayat qazandiran dilginin mahz, G.i.Bogin oldugunu söylaya bilarik. Dilginin özünün da etiraf
etdiyi kimi, onun "Matn farqliliklarina nazaran dil §axsiyyati modeli" adli fundamental ara§dirmasinin giri§inda vurguladigi kimi, bu nazariyya V.V.Vinoqradovdan ba§qa birba§a salaflara malik deyil [2, s.3].
G.i.Bogin fardin dil kimliyi kontekstinda bütovlükda dil §axsiyyati nazariyyasinin ideya-konseptual asaslarinin ilkin konturlarini müayyanla§dirmi§dir. Dilgi ozünün tacrübi asasli ara§dirmalarinda konkret verilmi§ eyni bir movzu atrafindaki nitqin ifadasi va elaca da, eyni bir nitqin, yani informasiyanin qabulu zamani farqi dil §axsiyyatlarinin müxtalif koqnisiya modellarindan gixi§ etdiklarini müayyanla§dirmi§dir.
Malumdur ki, "har §eydan onca koqnisiyaya ümumilikda insan beynindd informasiyalarin qabulu, saxlanmasi, yenidan istifadasi va otürülmasinin bütün proseslari aiddir. Bu proseslar bilavasita §üurunfonunda ba§ verir. Bu zaman müxtalif biliksistemlari farqlandirilif [3, s.21]. Elaca da o da malumdur ki, ünsiyyat prosesinda "sensor qiciqlanmalarin xüsusiyyatlarinin üza gixarilmasi va onlarin dilda ifadasi mexanizmlari mühüm yer tutur...mental fenomenlari xüsusi bir saviyya kimi tasvir etmak lazimdir. insan beyninin fiziki asaslarini oyranmakla biz, koqnisiya ügün relevant alamatlari a§kar eda bilmarik. Yalniz funksionalyana§ma naticasinda biz, informasiyanin neca va na cür i§lanilmasini üza gixarda bilarik" [3, s.21]. Bu manada deya bilarik ki, dil kimliyinin tahlilinda ba§lica olaraq, informasiyanin qabulu modellarinin müxtalifliyindan gixi§ etmak, yani informasiyanin de§ifra sistemlari, elaca da informasiya metabolizmi asasli hazmi baximindan manimsanilma farqliliyina asaslanmaq vacibdir. G.i.Boginin dil kimliyi konsepsiyasi da ilk novbada bu maqama koklanmi§dir.
"Ümumiyyatla, dil kimliyi ayriliqda gotürüldükda takca fardin oz inki§af saviyyasindan deyil, elaca da istifada olunan dildan da asilidir, o cümladan hamin dildaki nitq davrani§lari tiplarindan da, nitq faaliyyatlari tiplarindan da, habela fardin xitab etdiyi, müraciat etdiyi matnlarin tiplarindan (farqli nitq ifadalari tiplarindan) da asilidir" [2, s.11]. Matn tiplarinin farqliliyi maqamina galinca, onu deya bilarik ki, dil kimliyini formala§diran asas aspektlardan bir individin aid oldugu toplumun matnlar sistemidir.
Maraqlidir ki, onun taxminan iyirmi il sonra qalama aldigi (2001) ara§dirmasinda dil kimliyi problemi dilgilik elminin taqdim etdiyi yeni malumat bazasi prizmasindan takrar dayarlandirmaya maruz qalir. Bu ara§dirmasinda "dilin va dil kimliyinin asl manada antroposentrik tadqiqinin ba§lica (markaz) anlayi§inin refleksiya oldugunu" ona süran dilgi yazir: "Refleksiya - faaliyyat faktorudur, hansindan ki, matnda mahz hansi ideal realliqlarinin (§üur realliqlarinin) nazarda tutulacagi ... asilidir" [2, s.6].
Xatirladaq ki, refleksiya "falsafi diskurs anlayi§i olub insanin oz faaliyyat va davrani§larinin, madani saviyya va intensiyalarinin qiymatlandirilmasina, dayarlandirilmasina yonalik nazari faaliyyatini saciyyalandirir: insanin daxili alaminin manavi va puhi-emosional spesifikasini agiqlayan ozünüdark faaliyyatini xarakteriza edir. Refleksiya son naticada tacrübanin (hayat tacrübasinin -B.M.), madaniyyatin va onun moduslari olan elm, incasanat, din va falsafanin darki anlamina galir". [5]. O da malumdur ki, refleksiya iki anlamda nazardan kegirila bilar ki, birinci halda bu: "dilda, elaca da madaniyyat va sanat asarlarinda tazahür tapan refleksiya anlaminda" va ikinci halda isa "bilavasita refleksiyanin ozü anlaminda, yani hisslarin ifadasi, fikir va tasavvür, habela taxayyül aktlari haqqinda dü§üncalar sapkili refleksiya anlaminda olaraq dayarlandirila bilaf [5].
Goründüyü kimi, refleksiya müayyan hadisaya, prosesa, tabiata, insana va ümumilikda gotürsak, atraf gergakliya tafakkür prosesinin yonaltdiyi fardi psixo-emosional, intellektual faaliyyatin tazahür formasidir. Burada asas iki maqam, mahz 1) fardilik va fardiliyi yaradan dü§ünca ozünamaxsuslugu, madani saviyya va psixo-emosional yapi (qurulu§) maqami ila barabar, 2) hamin fardi dü§ünca kredolarinin atraf alam qiciqlarina dü§ünca aparatindaki faaliyyat formatli reaksiyalari ila baglidir. Ba§qa sozla desak, insan atraf alama oz koqnitiv pancarasindan boylanir va hamin pancaranin (metaforik anlamda desak) olgülari, hacm tutumu, §affafligi va s. bu kimi parametrlari koqnitiv pancara nin ortaya qoydugu manzarani §artlandirir. insan, dil §axsiyyati olaraq, dü§ündüyü kimi, dani§iq va dani§ilani (aldigi informasiyani) dü§ündüyü saviyyada da, yani oz refleksiya mexanizmlari lekalina uygun da manimsayir. Bu manada biz, G.i.Boginin dil kimliyi ideyasinin
markaz anlayi§i kimi mahz refleksiyani nazardan keçirmasi ila razila§ir va onu tam mantiqamüvafiq va adekvat dayarlandirma kimi qiymatlandiririk.
Matn tiplarinin farqliliyi maqamina galinca, onu deya bilarik ki, dil kimliyini formala§diran asas aspektlardan bir individin aid oldugu toplumun matnlar sistemidir. Yani, dil kimliyi dini matnlarin, badii matnlarin, çifahi xalq adabiyyati matnlarin, bir sözla, tarixi-sosial va tarixi-filoloji matnlarin sistemli birbaça istifadasina va ya permutasiyasina (yani, takrar emalina) asaslanir. Bu manada dil kimliyi nazariyyasinda fundamental araçdirmalara imza atmi§ digar dilçi alim Y.N.Karaulovun presedent fenomen va presedent matnlarla bagli konsepsiyasinin ideya maxazi ila bagli saslandirilan bir fikri xatirlatmaq yerina dü§ardi. Bela ki, N.S.Jumaqulova Y.N.Karaulovun ideyalarinin mahz, G.i.Boginin nazari müddaalarindan qaynaqlandigini öna sürmü§, sonuncunun matnlarinin töradiciliyinin dil kimliyi ila alaqaliliyi haqqinda fikirlarinin Karaulov ûçûn ilkin nazari baza rolunu oynadigini öna sürmü§dür [6, s.3]. Qeyd olunanlar asasinda bela naticaya galmak olar ki, dil kimliyi nazariyyasi tadqiqi müasir elmlar sisteminda fanlararasi kollabarasiyanin qar§isinda duran va yetarinca aktualliq kasb edan problemlardan biridir va onun dilimizin materiallari asasinda çôzûm halli qazanmasi takca koqnitiv elmlar konqlameratina töhfa vermayacakdir: bu hamçinin tadris prosesinin yeni keyfiyyat pillasina keçidina §arait yaradacaqdir.
Natica: Bela elmi kolloborasiya nümunalari sirasinda dil kimliyi nazariyyasi platformunda barqarar tapan dilçilik - psixologiya, dilçilik - sosiologiya, dilçilik - adabiyyat§ünasliq va s. fanlararasi amakdaçliq formatlarini xüsusila qeyd etmak olar ki, onlardan sonuncusu daha önca da xatirlatdigimiz intertekstualliq nazariyyasini tazahür formalarinin izlanilmasini, habela yaradici çaxsin presedent ayri-ayri matnlara münasibatini müayyanla§dirmaya imkan verir.
9D9BÎYYAT
1. Вайсгербер Й.Л. Родной язык и формирование духа. Пер. с нем., вступ. ст. и коммент. О.А.Радченко. Изд. 2-е, испр. и доп., Москва: Едиториал УРСС, 2004. 232 с.
2. Богин Г.И. Обретение способности понимать: Введение в филологическую герменевтику. Тверь, 2001.
3. Богин Г.И. Модель языковой личности в ее отношении к разновидностям текстов: автореферат. дисс. докт. филол. наук Ленинград, 1984. 52 с.
4. Veysalli F.Y. Koqnitiv dilçilik: asas anlayiçlari va perspektivlari Baki, Mütarcim, 2015. 119 s.
5. Огурцов А.П. Рефлексия: Новая философская энциклопедия: В 4 т., Москва: Мысль. Под редакцией В.С.Стёпина. 2001.
6. Жумагулова Н.С. Модель языковой личности Г.И.Богина в ее отношении к современности: [Электронный ресурс]. URL: https://docplayer.ru/65631322-Model-yazykovoy-lichnosti-g-i-bogina-v-ee-otnoshenii-k-sovremennosti.html
