ŞAGİRDLƏRİN TƏLİM PROSESİNDƏ FƏALİYYƏTİNİN FUNKSİONAL STRUKTURUNUN MƏRHƏLƏLƏRİ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

UOT 37.01

§AGiRDL9RiN T9LiM PROSESiND9 F9ALiYY9TiNiN FUNKSiONAL STRUKTURUNUN M9RH9L9L9Ri

iBRAHiMOV FiR9DUN NADiR OGLU

ADPU-nun §aki filialinin Tabiat fanlari va onlarin tadrisi texnologiyasi kafedrasinin mudiri,

pedaqoji elmlar doktoru, professor ORCID:https://orcid.org/0000-0002-0775-1048

ABDURAHMANOVA GULNARA QURBAN9LI QIZI

ADPU-nun §aki filialinin Tabiat fanlari va onlarin tadrisi texnologiyasi kafedrasinin ba§ muallimi

ORCID: https://orcid.org/0000-0001-9361-4121

QARAYEVA GULNAR9 B9HRAM QIZI

ADPU-nun §aki filialinin Tabiat fanlari va onlarin tadrisi texnologiyasi kafedrasinin ba§ muallimi ORCID: https://orcid.org/my-orcid?orcid=0000-0002-8347-5145

Xulasa. Mdqalddd talma sistem kimi baxilir vd onun iki ba§lica ta§kiledici komponentinin oyranan va oyradan oldugu vurgulanir, §agirdlarin talim faaliyyatina talim prosesinin maqsadinin hayata kegmasina dogru yonalan faaliyyat kimi §arh verilir. Talimin strukturuna idrak talabatlarinin, talim motivlarinin, talim maqsadlarinin, vazifalarin, tadris i§larinin daxil edilmasi maqbul sayilir. Qabul edilir ki, biliklar va bu biliklari oyranmakprosesi idrak maraqlarini va ehtiyaclarini yaradan manbalara aiddir.

Mualliflar alda olunmu§ tadqiqat materiallarinin tahlilina dayanaraq bela umumila§ma edir: faaliyyatin darkolunma saviyyasinin necaliyindan asili olmayaraq maqsadin dark edilmasi hami§a onun zaruri alamati olaraq qalir; hamin alamat movcud olmadiqda insana maxsus faaliyyat, xususan da talim faaliyyati movcud ola bilmaz. Hamginin qanaata galinir ki, talim faaliyyatinin funksional strukturu a^agidaki marhalalari ehtiva edir: 1) giri§-motivla§ma marhalasi; 2) amaliyyat-idrak marhalasi; 3) nazarat-qiymatlandirma marhalasi.

Agar sozlar. Talim faaliyyatinin obyektiv va subyektiv cahatlari; struktur; fikri faaliyyat; tadris i§lari; idrak talabati; idrak maraqlari; zahiri faalliq; daxili faalliq; yaradici faalliq; tadris-problem situasiyasi.

Аннотация. В статье рассматривается обучению как система и подчеркивается, что двумя его основными организационными составляющими являются ученик и учитель, а учебная деятельность студентов трактуется как деятельность, направленная на достижение целей учебного процесса. В структуру обучения допускается включать познавательные потребности, мотивы обучения, цели обучения, задачи, учебную деятельность. Принято считать, что знания и процесс усвоения этих знаний относятся к источникам, создающим познавательные интересы и потребности.

На основе анализа полученных материалов исследования авторы делают следующее обобщение: независимо от уровня восприятия деятельности необходимым ее признаком всегда остается понимание цели; В отсутствие этого признака деятельность человека, особенно учебная деятельность, существовать не может. Также делается вывод о том, что функциональная структура учебной деятельности включает следующие этапы: 1) ознакомительно-мотивационный этап; 2) операционально-познавательный этап; 3) контрольно-оценочный этап

Ключевые слова. Структура; умственная деятельность; познавательные потребности; познавательные интересы; внешняя активность; внутренняя активность; творческая деятельность; Учебно-проблемная ситуация.

Tadqiqat movzusunun aktualligi. Talim prosesinin mahiyyati "oyradan-talim materiali-oyranan" sxemi uzra interpretasiya oluna bilar, ba§qa sozla, sozugedan prosesa oz aralarinda alaqalanan hissalari ahata edan va ayri-ayri hissalarda hami§a olmayan bazi xassalara malik olan sistem kimi baxmaq olar. Sistemin elementlarinin tabiatindan fikran uzaqla§ib asas diqqati bunlar arasindaki munasibata yonaltdikda sistemin strukturu anlayi§i ila uzla§irik. Elementlar ila strukturun dialektik vahdati sistemin asas alamati sayilir. Sistemin mahiyyati onun strukturu ila funksiyasi, yani elementlarin va onlarin davrani§inin alaqalarinin xarakteri ila, obyektin §araitla alaqasinin spesifikliyi ila muayyan olunur. Sistemi ta§kil edan elementlari, bunlarin qar§iliqli tasirini oyranmadan buradaki davamli, muhum va zaruri alaqalari ayird etmak mumkun deyil. Burada unudulmamalidir ki, sistemlar arasinda da muayyan asililiqlar, birinin digarini ehtiva etmasi, dialektik alaqada olmasi hali da movcuddur. Talim prosesinda da oyradanin, oyrananin faaliyyatina va talim materialina bu prosesda ehtiva olunan "kigik sistemlar" kimi baxmaq olar. Talim prosesinin hami§aya§ar problemlarinin hallina soyladiklarimiza ragman yana§ila bilar. Bu "kigik sistem"larin strukturunun (genetik va funksional) muayyan olunmasi talim sisteminin idara olunmasinin takmilla§dirilmasina yana§malara yon verir. Baxmayaraq ki, beladir, sozugedan istiqamatda sistemli ara§dirmalar aparilmami§dir. Odur ki, biz maqalanin movzusunun aktualligini iddia edirik.

Tadqiqat movzusu uzra alda olunmu§ materialin interpretasiyasi. Elmi manbalarin birinda bela bir fikir ozuna yer almi§dir: "Ke9mi§ asrlarin psixopedaqoji sahifalarina diqqat etdikda, goruruk ki, dunya tahsil tarixinda biliyin §agirda oturulmasi kokunda zangin tacruba toplanmi§dir. Biliyin §agirda oturulmasi amalini hayata ke9irmak u9un irali surulan va tatbiq edilan ideyalari u9 qrupda camla§dirmak olar: 1) Maariflandirici talim ideyalari; 2) inki§afetdirici talim ideyalari; 3) Tarbiyaedici talim ideyalari." [2;9]. Ba§qa bir pedaqoji adabiyyatda vurgulanir: "Bazan bela guman edirlar ki, talim biliklarin §agirdlara verilmasinin sada prosesidir. 9slinda o, tahsilin nuvasidir. Talim murakkab funksiyalara malikdir. Talimda muallim va maktablilarin qar§iliqli faaliyyati kimi iki taraf 9ixi§ edir: tadris va oyranma. Talimin samaraliliyi tadris prosesinda muallim va maktablilarin duzgun qar§iliqli faaliyyatindan, tahsil alanlarin idraki faalliginin, oyranmaya maraqlarinin saviyyasindan xeyli daracada asilidir" [1;210]. Talimla bagli mulahizalara davam vera bilarik, 9unki bu barada elmi manbalarda fikirlar hadsiz daracada 9oxdur. Biz tadqiqat materiallarimizin umumila§masina dayanaraq hesab edirik ki, tadris muassisalarinda talim tahsilin hayata ke9irilmasi yoludur, onu "sistem" anlayi§i vasitasi ila daha durust §akilda interpretasiya etmak mumkundur. Qanaatimiza gora, muasir zaman kasiyinda talim IV sanaye inqilabinin 9agiri§larina uygun formala§maqda olan tahsil makanina adekvat tahsilin hayata ke9irilma sistemi kimi dark olunmalidir. Bu sistemin asas komponentlari oyradici va oyranandir. Oyranan §agirddir, talabadir, mudavimdir va ba§qalaridir, umumiyyatla, "ba§ar tacrubasinin zaruri hissasini manimsamak niyyatli kimsadir", oyradici isa ba§ar tacrubasini sivilizasiyanin inki§af saviyyasina uygun oturmayin "imkanda§iyici"sidir, subyektidir.

§agirdlarin talim faaliyyatinin ozu talim prosesinin maqsadinin hayata ke9masina dogru yonalan faaliyyatdir. Onun ham obyektiv, ham da subyektiv tarafi vardir. 9gar §agirdin faaliyyati talim prosesinda onun vazifalarinin hayata ke9irilmasina yonalmami§dirsa, onu talim faaliyyati hesab etmak olmaz. Odur ki, talim faaliyyatinin obyektiv tarafi onun talimin qar§isinda qoyulmu§ maqsadlara §agirdin ozundan asili olmadan yonaldilmasi ila baglidir. Talim faaliyyatinin subyektiv cahati bu faaliyyatin dominantliq edan motivlari ila xarakteriza va muayyan edilir. Talim faaliyyatinin dominantliq edan motivlari tadris-idrak motivlari olmasi arzu olunan haldir. Muallimin pedaqoji tasiri bu halin yaranmasina yonalmalidir. Sozugedan halda talim faaliyyatinin obyektiv va subyektiv taraflari ust-usta du§ur, onun faaliyyati ictimai va §axsi mana da§imi§ olur. 9gar talim faaliyyatinin obyektiv va subyektiv taraflari ust-usta du§mursa, o zaman talim faaliyyatinin motivla§masinda dominantliq edan motivlar tadris-idrak motivlari deyildir.

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

Talim prosesinda §agirdlarin faaliyyati bütovdür, onun tadris-idrak va nazarat-qiymatlandirmaya bolünmasi §artdir. Bu talim faaliyyatinin daha yax§i tahlili ü9ün vacibdir. Bela ki, M.L.Fridmanin gostardiyi kimi, istanilan faaliyyat, o cümladan talim faaliyyati a§agidaki elementlardan ibaratdir: talabat-motiv-maqsad-vazifa-i§-amaliyyat. Bunlarin hamisi §agird faaliyyatina münasibat üzra müayyan daxili va xarici §artlarla hayata ke9ir. Onlar faaliyyatin strukturuna daxil edilmalidir. O gostarir ki, ham motivlarin mazmunu, ham da digar elementlarin spesifikliyi ila onlar farqladirilmalidirlar. Talim faaliyyatinin modeli onun yaranmasini va inki§afini aks etdirir [12,178-179].

Talimin strukturuna bir qadar ba§qa cür yana§an M.9.Hamzayev isa gostarir ki, talimin strukturuna a§agidaki komponentlari daxil etmak mümkündür: idrak talabatlari, talim motivlari, talim maqsadlari, vazifalari, tadris i§lari. Tadris i§lari müxtalif olur. Buraya tahrikedici (icraedici), proqram-maqsadli, faal amaliyyatli, nazarat-tanzimedici (qiymatlandirici, yoxlayici, tashihedici) i§lari aid etmak olar [4; 131].

Goründüyü kimi, talimin strukturuna aid olan bu iki mülahiza bir-birini tamamlayir. Psixoloji tadqiqatlar asasinda alda edilmi§ faktlar bela bir malum cahati asaslandirmaga imkan verir ki, idrak talabatlarinin odanilmasi insanin normal §akilda inki§afi ü9ün zaruri §art kimi onun oyranmasina, talim faaliyyatina da aiddir. Oyranma mahz insanin idrak talabatindan ba§ladiqda onun faalligini tamin edan asas amila 9evrilir. Buradan isa idrak maraqlari, oyranmanin asas motivlari dogur. Bunu asas tutan N.Kazimov da qeyd edir ki, fanlarin ahata etdiyi biliklar va bu biliklari oyranmak prosesi idrak maraqlarini va ehtiyaclarini yaradan manbalara aiddir [7; 108-111].

§agirdlarda idrak maraqlari müxtalif inki§af marhalasina malik olur va o ba§qa-ba§qa formalarda tazahür eda bilir. Bu cür müxtaliflik isa oyranma prosesinda u§aqlarin faalliq va müstaqillik daracasini §artlandiran sabablardan biri olur. idrak maraqlarinin §agirdlarda inki§af saviyyasini onlarin mazmununa gora Ü9 saviyyada tayin etmak mümkündür: basit, orta va yüksak.

Formala§mi§ idrak maragi nainki talimda §agirdlarin sonraki tadris faaliyyatinin samarasini artirir, ham9inin elmi cahatdan asasli ta§kil olunan talim da oz novbasinda §agirdlarda idrak maragini takmilla§dira bilir. Biliyin yeniliyi, problemli yana§ma, elm va texnika yeniliklarindan istifada, biliyin fard ü9ün, camiyyat ü9ün ahamiyyati, yaradiciliq faaliyyatina u§aqlarin qovu§masi va s. idrak maragini artirmaga komak edan vasitalardir.

idrak talabati mahiyyat etibari ila §agirdlarin biliya olan havasini ifada edir. Bunun idrak maragi ila bagli oldugu §aksizdir. Insana yalniz ozünü qorumaq maqsadila ila deyil, habela idrak maqsadila da atraf ger9aklikdan ba§ 9ixarmaq talabati xasdir.

Maktablinin idrak talabati va maragi barada xeyli tadqiqatlar aparilmi§dir. Ümumiyyatla, son on illar arzinda padaqoq va psixoloqlar idrak talabati va maraginin tadqiqi naticasinda a§agida gostarilanlari müayyan etmi§lar :

1. §agirdlarda idrak maraginin inki§afinin obyektiv asasi tadrisin yüksak saviyyasindan, onun asil elmi mazmunundan, faal va müstaqil idrakin pedaqoji cahatdan maqsadauygun ta§kilindan ibaratdir.

2. §agirdlarin idrak maragi müxtalif inki§af saviyyasinda tazahür daracasina, sabitlik va darinliya gora müxtalif xaraktera malik ola bilar. §agirdlarin formasiz, geni§ va asas maragi faal va müstaqil oyranma ü9ün müxtalif asas ta§kil edir. §agirdlarin idrak maragi oz mazmununa gora maktablilar tarafindan hadisalarin, proseslarin va qanunauygunluqlarin dark olunmasi saviyyasini aks etdirir.

idrak maragi inki§afinin an yüksak saviyyasi yaradiciliq saviyyasidir ki, bu da darin nazari problemlara, faaliyyati hamiya balli olan asan yolla deyil, §agirdin ozünün plani va axtarib tapmi§ oldugu üsulu ila yerina yetirmaya maraq gostarmasi ila baglidir.

3. idrak maraginin tasiri altinda faaliyyat asanla§ir, daha sarbast va süratli olur ki, bunun da sayasinda yorgunluq aradan qalxir.

4. §agirdlarin idrak maraginin formalaçmasina tadrisin stimullaçdmci tasiri çox böyükdür. Bu tasir fannin mazmunundan, faaliyyatdan, tadris prosesi içtirakçilari arasinda olan münasibatdan irali galir [ 5; 284-285].

Öyranmanin strukturunda talim maqsadlari va vazifalarinin da özünamaxsus yeri va rolu vardir. Mahz bu cahat öyranmanin talim xarakteri daçimasina imkan verir. Ba§qa sözla, öyranma planli, müayyan maqsad va vazifalari yerina yetiracak çakil aldiqda talima çevrilir, bilik, bacariq va vardi§larin manimsanilmasina gatirib çixarir. Talim müayyan bilik, vardi§ va bacariga yiyalanmak ^ün insanin faaliyyatinin §üurlu maqsadlarla idara olundugu yerda mümkündü. Talim faaliyyatinin ta§akkülü üçün ilkin §art subyektda müayyan bilik, bacariq va vardiçlarin manimsanilmasinin §üurlu motivlarinin yaradilmasidir.

Talim faaliyyati takca §agirdi müxtalif ictimai-faydali faalliq növlari üçün zaruri olan bilik, bacariq va vardiçlarla silahlandirmir. O, eyni zamanda §agirdda özünün psixi proseslarini idara etmak, hall edilacak masala ila alaqadar özünün içlarini va amaliyyatlarini, vardiçlarini va tacrübasini seçmak, taçkil etmak va istiqamatlandirmak bacarigi ta§akkül edir.

Faaliyyatin darkolunma saviyyasinin necaliyindan asili olmayaraq maqsadin dark edilmasi hamiça onun zaruri alamati olaraq qalir. Hamin alamat mövcud olmadiqda insana maxsus faaliyyat, xüsusan da talim faaliyyati mövcud ola bilmaz [3; 230-238].

ïçlari taçkil edan harakatlar sistemi natica etibari ila hamin içlarin maqsadila idara va tanzim olunur. Mahz yerina yetirilarkan harakatlarin naticalari maqsad nöqteyi-nazarindan qiymatlandirilir va onlar tashih edilir. í§in maqsadi çeylarin hansi xassa va vaziyyatlarinin onun icrasi, nazarat va tashihi üçün oriyentir olmasini tamin edir.

Talim faaliyyatinda maqsad beyinda obrazlar, faaliyyatin galacak naticasinin dinamik modeli kimi özünü göstarir. Galacayin mahz arzuolunan hamin modeli ila için faktik naticasi müqayisa olunur, harakatin cizgilarini mahz o idara va tashih edir. Qarçida duran için va onun özünün beyina qabaqcadan xabar verdiyi naticalarin (maqsadlar proqrami) hamin modelini fizioloqlar "i§ aspektoru" va "qabaqlayici inikas" (P.K.Anoxin), "haraki maqsad" va "talab olunan galacayin modeli" (N.A.Bern§teyn), "zaruri ahamiyyat" va "galacayin modeli" (Mittelçtedt, U.E§bi), "dinamik model" va s. adlandirirlar. Bu müxtaliflik hamin modelin nadan ibarat olmasi, neca amala galmasi va neca içlamasi haqqinda farziyyalarin müxtalif olmasindan irali galmasina baxmayaraq, galacak içlarin avvalcadan tasavvür edilmasi va onlarin gözlanilan naticalarinin müayyan çakilda beyinda aks olunmasi fikri tam dürüst fikirdir [ 6; 172].

Öyranmanin maqsad va vazifalarini hayata keçirmaya imkan veran tadris içlari da onun strukturunda asas yerlardan birini tutur. Bu cür içlara, birinci növbada icraedici içlar daxildir. Öyranan adam hamin tadris içlarindan istifada etmadan müvafiq bilik, bacariq va vardiçlara yiyalana bilmaz. Bu cür içlar insani faaliyyata yönaldan içlardir. Proqram maqsadli içlar proqramin talablarini ödamakla bagli olan §ifahi va yazili çaliçmalardan, laborator içlardan va s. ibarat olur. Faal amaliyyatli tadris içlari çagirdlarin fikri faaliyyatini faallaçdirmaga yönaldilan, onlarda idrak faalligi yaradan içlardir. Bu cür içlar çagirdlarin aqli inkiçafina takan verir, onlari sadaca reproduktivlikdan uzaqlaçdirir.

N.Kazimov yazir ki, talim zamani çagird faalliginin tazahürlarini üç qrupa ayirmaq olar: zahiri faalliq, daxili faalliq va yaradici faalliq. Daxili faalliq zahiri faalliga nisbatan mükammaldir va öyranmada daha çox samara verir. Daxili faalligin sahibi olan çagirdlar talimda müvaffaqiyyat alda edir [7;108-111].

Faalligin an yüksak formasi yaradici faalliqdir. Qoyulan vazifani, verilan tapçingi hall etmak üçün yollar araçdirib tapmaq, onun öhdasindan galmak, bazan da orijinal vasitalar müayyanla§dirmak yaradici faalliq üçün saciyyavidir. Yaradici faalliq çagirdin çaxsiyyat kimi formalaçmasinda mühüm rol oynayir.

Öyranmada çagirdin idrak faalligini müstaqilliyindan ayirmaq olmaz. Onlar bir—birini tamamlayir. Öyranmada çagirdin müstaqilliyi müxtalif formada tazahür edir: biliya ehtiyac hiss etmakda; müstaqil dü§ünmayi bacarmaqda; yeni vaziyyatdan, çaraitdan ba§ çixarmaqda; yeni

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

vazifanin öhdasindan galmak ûçûn yaradiciliqla yol axtarmaqda; yeni biliyi köklü çakilda öyranmaya can atmaqda; öyradilan masalada baçqasinin fikrina tanqidi yanaçmada; öz fikrini sübut etmayi bacarmaqda va s. [3; 231].

Öyranma prosesinda §agird müstaqilliyinin tazahürlarini manbalarda malumat axtararkan, faktik bilik üzarinda dü§ünarkan, bacariqlari möhkamladarkan, bacarigi vardiça çevirarkan, biliyi tacrübaya tatbiq edarkan, bilikdan yeni §araitda istifada edarkan mü§ahida etmak olar.

Talimin strukturuna daxil olan nazarat-tanzimedici tadris içlarinin da rolu böyükdür. Bu içlar, asasan, qiymatlandirici, yoxlayici va tashihedici xarakter daçiyir. Bunlarin kömayi ila §agirdlarin talim faaliyyatini idara etmak mümkün olur.

N.Kazimov talimda §agird faaliyyatini saciyyalandiran xüsusiyyatlardan açagidakilari xüsusi olaraq ayirir: öyranma prosesinda idrak amaliyyatlarinin olmasi; idrak amaliyyatlarinin tazahür formalari; öyranma motivlarinin rolu; öyranmada idrak maraqlari; öyranmada ünsiyyat; öyranmada §agirdlarin faalligi va müstaqilliyi.[7;109]. Fikrimizca, N.Kazimov haqlidir. ölava olaraq bunu qeyd etmak olar ki, talim zamani §agirdlar bilik alda etmakla yana§i öyranmaya da aliçirlar. Öyranmanin, bilik alda etmak bacariginin asasinda isa bir sira idrak amaliyyatlari durur. Nainki sirf tadris bacariqlarina, hamda idrak amaliyyatlarina xüsusi diqqat yetirilmasi tilimda zaruridir.

Müallimin rahbarliyi ila §agirdlarin öyranma faaliyyatinda idrak amaliyyatlarinin formala§masi nazariyyasi psixoloqlar tarafindan i§lanilmi§dir. Talimda fikri faaliyyatin marhalalar üzra manimsanilmasi nazariyyasina göra (P.Y.Qalperinin konsepsiyasi) faaliyyatin tahlili ön siraya çakilir, biliklara isa faaliyyatdan va onun manimsanilmasindan yaranma, törama kimi baxilir. Bela ki, P.Y.Qalperinin fikrinca, talim i§lari özlüyünda açagidaki komponentlara malik olan strukturdur: a) dayiçdirma predmeti, mahsulu (maqsad) vasitalari; b) dayiçdirma prosesi, eleca da aks olunma; c) faaliyyatin qeyd olunan bütün komponentlari haqqinda biliklar.

Bundan ba§qa, P.Y.Qalperin manimsamada fikri faaliyyatin açagidaki alti marhaladan keçdiyini da göstarmi§dir: 1) motivlaçma marhalasi; 2) FB9 müayyanla§dirilmasi marhalasi ; 3) faaliyyatin maddi §akilda yerina yetirilmasi marhalasi; 4) faaliyyatin çifahi nitqda (hündürdan demakla) icrasi marhalasi; 5) faaliyyatin daxili nitqin kömayi ila (öz-özünü deyarak) icra marhalasi ; 6) faaliyyatin aqli formada icrasi marhalasi [10; 346].

Qanaatimiza göra, Qalperinin mülahizasina bunu alava etmaya ehtiyac var ki, har bir idrak amaliyyatinin özüna sistem kimi yanaçmaq olar. Bu maqami nazarda tutan N.Kazimov göstarir ki, har hansi idrak amaliyyatinin formalaçmasi özlüyünda bir sistem taçkil edir, bela ki, §agird tadris tapçirigini yerina yetirarkan bir-birini avaz edan xeyli idrak amaliyyati icra etmali olur va bu manada çagirdin öyranma faaliyyati ham mazmunca, ham da icra tarzi baximdan tadris tapçiriginin yerina yetirilmasina yönalan idrak amaliyyatlarinin sistemi kimi özünü göstarir. Tadris tapçiriqlari oldugu kimi, onlarin icrasini tal ab edan idrak amaliyyatlari da müxtalifdir [7; 110].

Talimin psixoloji strukturu ila bagli D.B.Elkonin va V.V.Davidovun mövqelari da diqqati calb edir. Onlar talim faaliyyatinin bazi xüsusiyyatlarini qeyd edarak, onun açagidaki komponentlarini göstarirlar: 1) talim çaraiti va vazifalari; 2) talim i§lari; 3) manimsama saviyyasini qiymatlandirmakla bagli içlar [8; 326-334].

Burada talim çaraiti va vazifalari onunla xarakteriza olunur ki, §agirdlar ümumi faaliyyat tarzlari va onlari manimsamayin maqsadi, elaca da müayyan tip masalani hall etmayin ümumi yollarini tapmaq ^ün zaruri olan nümuna va göstari§lari manimsamakla bagli tapçiriq alirlar. Talim içlari çagirdlarin elmi anlayiçlar va faaliyyatin ümumi tarzlarini, elaca da onlari yada salmaq va xarakterik masalalarin hallina tatbiq etmak yollarini aramaq va ya tapmaqla bagli içlardan ibaratdir. Nazarat içlari öz talim içlarinin naticalarini verilmi§ nümunaya asasan ümumila§dirmaya yönaldilmi§ içlardir. Qiymatlandirma içlari verilmiç elmi biliklar va masalanin hallinin ümumi yollarinin manimsanilmasinin son keyfiyyatini qeyda alir.

Talimin strukturu ila bagli konsepsiyalardan biri da A.N.Leontyevin adi ila baglidir. O, konkret obyektlar sinfinin, onlarin xassalarinin dark olunmasini, elaca da ümumila§dirilmi§ idrak proseslarini farqlandirmiçdir. Birincinin bilik, bacariq va vardiçlardan ibarat oldugunu va onlara öyranma

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

prosesinda yiyalanmayin mümkünlüyünü göstarmi§dir. ikincilar isa qabiliyyatlidirlar. Onlara yiyalanma isa darketmanin inkiçafi prosesinda ba§ verir [3; 230-238] .

Ümumilikda götürsak, bu konsepsiyalarin mahiyyati ondan ibaratdir ki, burda anlayiçlarin manimsanilmasi ^ün obyektin, ham da onunla raftarin, ünsiyyatin, xüsusila çagirdlarin obyektla faaliyyatinin olmasi zaruri sayilir. Zannimizca, haqqinda söhbat gedan talim faaliyyatinin struktur modellari onlarin amala galmasi va inkiçafina va ayri-ayri elementlarin funksional bagliligina göra farqlandirila bilar. Bu münasibatla alaqadar olaraq Y.Linqartin fikri maraq dogurur. O yazir: "Biz hesab edirik ki, öyranmanin strukturunda bir-birila daxili alaqada olan dörd tarkib faaliyyat göstarir: motivlaçma, idrak, icra va nazarat. ilk ^ü faaliyyati ta§kil edir, nazarat hayata keçirilan faaliyyatin tahlilina aiddir" [9; 571]. Y.Linqartin fikri ila qisman razilaçmaqla biz talim faaliyyatinin funksional strukturu haqqinda masalaya onun taçkili mövqeyindan yanaçmaga üstünlük verib açagidaki marhalalari ahata edan struktur kimi baxmagi taklif eda bilarik :

1. Giri§ - motivlaçma marhalasi ;

2. ömaliyyat - idraki marhala ;

3. Nazarat - qiymatlandirma marhalasi ;

Biza bela galir ki, har hansi mövzunun öyranilmasinda dü§ünülmü§, samarali, optimal talim faaliyyati mahz bu marhalalari özünda camlaçdirmalidir.

Giri§ - motivlaçma marhalasinda açagidaki talim içlarini ayirmaq olar :

1. Tadris-problem situasiyasinin darki;

2. 9sas tadris vazifalarinin müayyanla§dirilmasi;

3. Talim materialinin öyranilmasi üzra faaliyyat imkanlarinin qiymatlandirilmasi.

ömaliyyat - idrak marhalasinda talim materialinin mazmununu çagirdlar öyranir, bilik, bacariq

va vardiçlar alda edirlar. Bu zaman baçlica tadris masalasi ayri-ayri vazifalarin ardicilligini müayyanla§dirmak va onlari hall etmakdan ibaratdir.

Nazarat-qiymatlandirma marhalasinda mövzu üzra öyranilmi§lari çagirdlar ümumila§dirir, onlari özünün ümumi bilik va bacariqlar sistemina daxil edir, hayata keçirdiyi talim i§ini tahlil edir, asas idrak masalasini yerina yetirib-yetirmadiyini müayyanla§dirir, nayi neca manimsamiçdir, maqsadina neca nail olmuçdur va s. masalalari götür-qoy edir, zaruri tashih içini hayata keçirir.

Tadqiqat içinin elmiyeniliyi. §agirdin talim sistemina daxil olan asas komponent kimi faaliyyat modeli (funksional) müayyan olunmuçdur, hansi ki, bu model talim metodlarinin (binar tabiatli) müayyanla§dirilmasi va sistemlaçdirilmasi nöqteyi-nazardan ham praktik, ham da nazari asas roluna malikdir. §agirdin faaliyyat modelinin müallimin faaliyyat modeli ila uygunlugu öyratma va öyranma metodlarinin uzlaçmasini özünda saxlayir, bu talim prosesinin mahiyyati ila baglidir.

Tadqiqatin nazari ahamiyyati. §agirdin talim prosesinda subyekti oldugu faaliyyat modelinin (funksional) müayyan olunmasi sözügedan sistemin idara olunmasinin takmillaçdirilmasi ila bagli nazariyyanin inkiçafina müsbat tasir edir.

Tadqiqatin praktik ahamiyyati. §agirdin talim prosesinda vasita rolunu oynayan faaliyyat modelinin (funksional) müayyan olunmasi onun sistemin "maraqli taraf"i kimi bilvasita (vasitali, dolayi §akilda) idara olunmasi üzra "didaktik tabiatli idrak masalalari"nin hallinda tazahür eda bilacak yanli§hqlann aradan götürülmasina adekvat mühit formalaçdirir.

Natica. 1) §agirdin talim prosesinda faaliyyat modeli (funksional) onun fikri harakat formalarinin seçmasi va sistem halina gatirmasi baximdan ham praktik, ham da nazari asas roluna malikdir. 2) Talim sisteminin asas komponentlarinin faaliyyat modellari uzlaçma alaqasina malikdir. Bu, talim prosesinin mahiyyati ila baglidir.

ÖDÖBiYYAT

1. Abbasov A.N.,Mammadzada R.R,Mammadli L.A. Pedaqogika: Müntaxabat.(Ali tahsil müassisalari ü9ün dars vasaiti) Baki, "Mütarcim",2021, s.210-215.

2. ölizada Э.Э., ölizada Н.Э., ölizada S.H. Psixopedaqogika. Baki, "Ecoprint", 2019, s.9.

3. ibrahimov F.N. Talimda alqoritmik va evristik faaliyyatin optimal nisbatlarinin asaslarina dair 09erklar. Baki, "Mütarcim", 2021, s.230-238.

4. Hamzayev М.Э. Pedaqoji psixologiya. Baki, "Maarif", 1991, s. 131

5. Maktab pedaqogikasi (Q.i.§ukinanm redaktasi ila). Bak i, "Maarif',1978, s.284-285.

6. Ümumi psixologiya(Prof.A.V.Petrovskinin redaktorlugu ila). Baki, "Maarif', 1982. S.172.

7. Kazimov N.M., Ha§imov ö.§.Pedaqogika. Baki, "Maarif', 1996. s.108-111.

8. Feyziyev C.e., ibrahimov F.N., Badiyev S.R. Didaktika. Baki, "Mütarcim", 2020, s.326-334

9. Лингарт И. Процесс и структура человеческого учения. Москва, 1970. стр.571

10. Гальперин П.Й. Развитие исследований по формированию умственных действий. //Психологическая наука в СССР.ч. I. Москва, 1959, стр. 446.

11. Дидактика средней школы (Под ред. М. Н. Скаткина). Москва, 1982, стр.306-307.

12. Фридман Л.М. Педагогический опыт глазами психолога. Москва, 1987, стр.178-179.