CC BY
114
M Шарипова ПАНДУ АНДАРЗХрИ ФОРСЙ ДАР РУЗГОРИ СОСОНИЁН
Вожатой калидй: таърихи пешазисломии адабиёти форсу тоцик, ада биёти а^ди Сосониён, панду андарзнома^о, робита^ои ада бии ара бу форс
Таваччух,и форсх,о бар панду андарз аз замонх,ои хеле к, яд и vi пакдпи бориз дар адабиёт дорад. Давраи Сосонй бо касрати панду андарз дар адабиёти иахдавй ипп их,ор менамояд. К,айд кардани як нукта аз эътибор холй нест, ки пеш аз Сосониён низ панду андарз нацши худро дар чах,онбинни ацвоми форс гузошта буд. Донишманди бузург Артур Арберй дар асоси панди бузургтарин китоби \iyiyi, [даси зардуштиёи «Авасто» таъкид кардааст: «Танх,о аз одамй мехох,анд, ки хуб рафтор кунад, хуб сухан бигуяд ва чун ганх,о шуд, хуб бпяндешад» (2,159). Агар батаърихамон гава'^ух, бнкунем, дар меёбем, ки ни панди кутох, дар замирихалци мо боцй монд ва хамирмояи вучуди оион шуд. Давлатдорони мо пиндору рафтор ва барномах,ои худро дар сиёсату и^тимоиёту шд исодис г бар пояи ни арзишх,о устувор мекарданд. Масалан, х,ар шох, пеш аз он ки аз тахт фарояд, ба валиахдаш дар маншури хеш насих,аг намуда, сухан они пурх,икмат мегуяд. Аз чумла маншури Ардашер бе х,еч тардпд намунан бар^астап ¡явку андешап сиёсии эронист. Дар баробари ни акди сутург, андешаи мудаббир ва биниши дацнц дорад. Ардашер дар ни ахднома масоили гуногуни давлатдорй ва нигохубини раиятро баён карда ва риояи ни назариётро идомати салтанат донистааст. Маншури Ардашер гох, ба сурати суиориш, гох, панд ва гох,е х,икмат мебошад, ки дар перомуни сиёсату и^тимоиёт сухан рафтааст. Хусравн Анушервон аз шох,оне мебошад, ки ба ахдномаву пандх,о ва супоришх,ои шох,они пешин таваччух,и хоса дошт. Теъдоди зиёди китобх,ои ахлоциву адабй дар ни аср гувох,и он аст, ки панду х,икмат аз
махдудаи дарбори шох,ои фаротар рафт ва дар байни оммаи эронй манзалати хосро касб кард. К.иссаву достойной зиёде миёни мардум иппих,ор ёфтанд, ки гарази аслиашон ибратомузй ва нандгуй буд.
Ма^муаи кутубе, ки аз давраи Сосониён ба дасти мо расидааст, дар мавзуи панду андарз х,астаид. Нависандаи китоби «Туроси форс» дар бораи китобх,ои боло меиависад: «Х,аминх,ост, ки ба адабиёти андарз шух,рат дорад. «Паидномаи Бузургмехр» вазири Хусрави Нушинравон машхуртарин намунаи он аст. Аз дастовардх,ои завци саршори эронист ва бештарин таъсирро бар адабиёти исломй, ки пас аз он омад, бар 40Й гузошт» (2 ,261). Зикри ин нуцта зарурнст, ки тамоюлу гароиши эрониён ба адабиёти панду андарз иллатх,ои худро дорад. 0\шлх,ои асосие, ки мардуми форсро ба '(их.я ги панду андарз кашид, ипх,оаид:
1) Таълнмотп зардуштй, ки гацрибаи дини х,амаи эрониён буд. Ин таълимот шумори фаровоии амру и ах, и, супоришу паидро дарбар дошт ва он рох,и растагорй ва зиидагии солимро иишон медод. Ин таълимот дар китоби муцаддаси эшон «Авесто» дарч буд. Опх,о зиёда аз ин онро х,ифз менамудаиду он аз сина ба сина ИНТ1ЩОЛ меёфт ва х,амчун фароварди фарх,аигй, ё таъбироти х,яки vio и я, ё зарбулмасал ба х,ама 40 пароканда шуд.
2) Низому габако ги х,окиvi бар чомеаи Эронп бостон низоме мустах,кам буд. Хокимияти он солиёии дароз давом мекард ва мардумро водор мекард, ки сарнавишти худашро к; a fi у л куиад, муваффацияти и^тимоияшро бипазирад, х,ук,ук,и дигаронро эхдиром гузорад, ба кори иешинаи худ алоцаманд бошад ва кайра. Дар нагиба ин боварих,ои сохтори абадй цонунх,ое, ки ба сурати иборати кутох, ва paco х,овии он эътицодот буда, дар рух,и эрониён муассир мекард ва х,атто матлуб менамуд. Дар ин миёна папдх,ову аидарзх,о дар таргабу ташвици мардум ба идомаи он тарзи зиндагй аз дигар айвой адабй тавонотар буд.
3) Шарциён ниёгони худро х,урмати хос мених,анд ва папдх,ову назариёти оионро бисёр мух,им ва ар^маид меангораид.
4) Хукумати мутлаце, ки шох,они форс онро касб карда буданд, хусусияте дошт. Опх,о коил буданд, ки салтанат бахшиши илох,ист. Ин сабаб шуд, ки тамоми гуфтах,о, хутбах,о, васиятх,ои ц[()х,ои ба сурати х,и к маг ва зарбулмасал дарояд ва аз дах,оп ба дах,оп и а к; л гардаду ба хотирах,о супурда шавад.
5) 11анду х,икмя1х,о дар бештари мавридх,о шифох,й аз дидгох,и эрониёни бостон фоидах,ои зиёд доштанд ва х,ар нафар ба донистани оих,о муваззаф буд. Ч,их,ати дигари бартарии ин намуд бар дигар шаклх,ои адабй он аст, ки маонии баландро дар ибороти ку i ох, ьуп^опда метавонад. Аз ин сабаб барон х,ифзу аз худ кардан осон мебошад. Муаллифи китоби «Таъсири панди порей бар адаби араб» чуннн менигорад: «Дар замони Сосониён ба ин навъи адабй (панду хркмат), ки робитаи иаздик бо ахлоку рафтор дорад, таваччух,н бештар шуд. Аз вижагих,ои тафаккури эрониён аст, ки та1фибах,ову донистах,ои худро дар колаби иборати кутох,, ки таъсири мусаллам бар зиндагиву рафтори афрод мегузорад, дармеоваранд» (4,38).
Асри сосонй китобх,ову расоили зиёде ба х,амин уивон боцй гузоштааст. Аммо мувофици маълумотн сарчашмах,о баъзеи оих,о аз байи рафтааст. Он чй заминасози аз байи рафтани баъзе китобх,ои пахдавй шуд, табдили забоин пахдавй- сосонй ба форсии дарй ва хатп арабй буд. Лекин бо зах,мати мутардимои ин рисолах,о дар тардумаи арабй ба дасти пажух,ишгарон расидааст.
Китобх,ои ахди сосоииро ба ду к, и с vi а г метавон та к, с и vi кард:
1 .Китобх,ое, ки (|iaiyii дар мавзуи панд навишта шудаанд. Дар ин даста китобх,ову viaiíviyax,oH мухталифро мебинем:
а) Китобх,ои «Панду андарз».
Мавзуи ин китобх,о пандх,ои шох,ои, андарзи х,акимои, наси-х,атх,ои мардонн дин аст. Аз мадмуаи тасрех,от ва ишорот бармеояд, ки ин ^абил китобх,о дар асри Сосонй риводи тамом доштааст. Х,адафи онх,о рах,иамоии дурусти мардум ва тарсими рафторе буд, ки зиндагии иок ва поёни ризоиятбахшро барои онон таъмпн кунад. Аз ин даста панд ё шаш китоб ба забони пахдавй- сосонй бо номх,оп «Андарзноман Анушервонн хакпм», «Андарзх,оп Хусравн Кавотон» (Кпсро писари К,убод), «Андарзи Озарбод Мех,рисиаидон», «Андарзи Зардушт ибни Озарбод» (иаидномаи Зардушт) ва «Пандномаи Бузургмех,р» х,астаид.
Китобх,ои андарзи дигар низ х,астанд, дар асри мазкур шинохта шудаанд ва дар манобеи мухталиф аз оих,о фацат ном бурда шудааст: «Пандномаи Анушервон», «Андарзи Озарбод ибни Зардушт», андарзх,ои маисуб ба Бахтофарид, Бех,зоди Фиру s ва Озари Фаррухзод.
б) Китобх,ои тарбиятй. Тарбияти шох,зодягон ва фарзандони хос аз корх,ои рои^и асри Сосониён буд. Бузургмехр фарзанди Бахтакон аз забони Барзуя тярчумони «Калила ва Димна» аз х,индй ба няхдявй гуяд: «Падарам аз ^анговарон буд ва модарам аз хоиадоии бузургои. Дар иозу иеъмат болидам ва гиромитарии фарзанди хонавода будам. Падару модарам маро беш аз бародаронам муроцибят мекарданд, то ба х,яфтсоля1 й расидам ва маро ба муаддаб супурданд» (1,81). Китобх,ое бисере дар таъдиб ва ом^хтани андешаву х,икмят ба фарзандони шох,он ва хосон вучуд дошт, вале дар ягон маъхаз аз оих,о ном шрифта нашудааст. Шояд аз он сабаб бошад, ки бештари ни кутуб дар назди муаллимону донишмандон буданд.
2. Китобх,ое, ки хоси панду андарз нест. Бисере аз х,икяму нясоех,и форсиро аз ин гуиа китобх,о дарёфт мекуием, ки оих,о ба гурух,х,ои зерни гацсим мешаванд:
а) «Худойнома» (Сиярулмулук). Эрониёни цядим ба нигориши таърихи худ хеле иштиск, меварзиданд ва рои^тарин ни гуна китобх,о «Худойнома» ва «Шох,номя» аст. Дар маъхазх,о ишора шудааст, ки баъди фатх,и арабх,о он х,аштод бор тар^ума шудааст (5,13). Мардуми форс боварй доштанд, ки «Сиярулмулук» барон дуруст ба рох, мондани сиёсати давлат кумак карда, онро аз х,ар гуна лягипих,«) нигох, медорад. Зеро онх,о дарсх,ои пятимой, ахло^й вя сиёсиро дяр бяр гирифтя мяв^уд будя, И1()Х,ОН яз оих,о дяр боряи шох,они бядкори гузяштя тяълим мегирянд вя хя гоих,ои эшонро бяр худ рях, нямедих,янд, яз кирдори июх,они нексиришк вя хуб ибрят мегирянд. Алоцяи эрониён вя i явя^^ух,и зиёди онх,о бя тяърихи худ вя ях,воли гузяштягон яз ни сябяб яст, ки «Худойномя»-х,о сяршор яз пянду х,икмятх,о мебошяд, ки бя шох,он, х,якимои вя муъбядон мяисубянд шумори зиёди онх,оро Фирдявсй дяр «111ох,номя»- и худяш гирд овярдяяст. Мясялян яндярзи Бях,роми Урмузд:
Бибинед, к-ин чярхи нопойдор,
Ня пярвярдя моняд, ня пярвярдигор.
Сяросяр бубяндед дясти х,яво,
Х,яворо медоред фярмонряво...
б) Китобх,ои ТОЧ (То^номя) ин китобх,о дяр мявзуи хос нябудя, мя^муяи мятлябх,оро шомил мебошянд вя бя шох,он вя дярборх,о мярбутянд. Бя гуфти Мух,яммяди Мухяммядй
«То'щомах,« аз назари мавзуъ махдуд нестанд, пиромуни х,амаи ин чизх,ое х,астаид, ки ба шох,он иртибот доранд»(6, 55). Китобх,ои тод баробари мутанаввеъ будани мавзуъ, панду андарз низ доранд. Дар «Китоби Тод» омадааст: «Хусрави Парвнз дар х,оле, ки дар баиди писараш Шеруя буд, гуфт: сипох,и худро х,аргиз дар фарохй магузор, ки аз ту бениёз шаванд ва ба эшон бисёр танг магир, ки руй аз ту бигардонанд...» (5 ,11).
Пажух,ишгарон дар мавридх,ои мухталиф чанд «Китоби Тод»-ро ишора доранд:
1) «Китобу-т-тод фй сирати Аиушервои». Ибни Надим онро дар «Фех,рист»-и худ оварда ва гуфтааст, ки мутардими он Ибни Муцаффаъ аст.
2) «Китобу-т-тод ва мо тафоалат Г)их,и мулукух,ум», ки Ибни Надим бидуни тардумои зикр мекунад.
3) «Китобу-т-тод» х,амои, ки Ибни К,утайба ишора дорад.
4) «Китобу-т-тод фй ахлоци-л-мулук» мансуб ба Чох,из.
Дар мавриди ин китобх,о ховаршииосон дар ихтилофанд ва
бах,сх,ои долиб доранд, аммо он аз мавзуи маколаи мо каме дур аст.
в) Китобх,ои оин низ ба шумори китобх,ои сосонй шло к, мешаванд, ки марбут ба одоб, фунун ва маорифй буданд. Ба ацидаи эрониён донистани оин барон х,ар нафар зарур буд ва новобаста аз табакоти дамъиятй он ба х,ар кас таълим дода мешуд. Масалан: опии '(аш, опии идораи умури мардум, опии газо х^рдаи, опии коркуии кохи шох,й, оини тадбири манзил ва гайра.
Ин китобх,о дарбаргирандаи naciix,ai x,o, х,ик\1атх,<), хутбах,о ва рах,па\[()их,ои шох,оии доио, х,акимоиу андешамаидон аст.
Ибни К,утайба мегуяд: «Дар Оин хондаам: Сазовор аст х,оким бидонад цазовати одилона ва барх,ац кадом аст, кдижати одило-иаи пох,ак, кадом ва ^азовати х,ак,к,и ноодилона кадом. Х,амаи чизро бо дик,к,a i бисаидад ва худро аз иштибох, дур дорад» (3,97). Бо зании iyiiiñ метавои гуфт,ки панду андарз дар «Оиинома»-х,о мав^ен устувори худро дорад.
г) Достойной тамсилй. Муаллифи китоби «Таъсири панди порей бар адабй араб» дар ин бобат аз достоннависони курупи баъдй номбурда, на асри сосонй, ки вобастагие ба мавзуъ надо-рад. Ба гайр аз тардумаи «Калили ва Димна» аз х,ипдй дигар ягон китоб дар ин аср дар мавзуи номбурда нест. Дар бобати худи
«Калила ва Димна» х,ед тардиде шуда наметавонад, зеро исти-фодаи панду андарз ва х,икмату зарбулмасал дар он чашмрас аст.
f) Китобх,ои дннй, ки аз цадимтарин китобх,ои эронист. Хеч шакке нест, ки дин инсонро ба рох,и рост даъват намуда, аз х,ар гуна рох,х,ои бад нигох, медорад. Дар замоин Сосониён динх,ои мухталиф, аз ^умла зардуштй, масех,й, яхудй, монавй ва Faiipa вучуд доштанд.
Бе муболика асри сосониро асри тиллоии панду андарзи фор-сй метавои номид. Х,арчанд ки бисёр аз кутуби х,амин сох,а ба дас-ти мо омада иарасидааст, давраи дикареро бо ин шукуфоии илму фарх,анк ва адабиёт дар таърих намебинем. Баррасию гах,к,и к,и андарзх,ои даврони Сосониён моро ба хулосае мерасонад, ки панду х,икмат ва зарбулмасалх,ои мо реша дар х,амин давра доранд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абунаср Умар. Осори ибни Муцаффаъ. -Бейрут, 1964
2. Артур Арберй. Турос форс. Тардума Ях,ё ал-Х,ашоб. - К,ох,ира: Дору-л-э^ёи-л- кутуби-л-арабияти, 1959
3. Ибни Кутайба Абдуллох, ибни Муслим. Уюну-л-ахбор.-К,ох,ира, 1952.
4. Исо ал-Окуб. Таъсири панди порей бар адаби араб. Тардумаи Абдулло^и Худаста. -Тетфон, 1374 х,.
5. Исфах,онй Х,амза. Таърихи синий мулук-ил-арзи ва анбиё.-Техрон, 1368.
6. Мух,аммадй Мух,аммад. ат-Тардима ва-н-накд ани-л- форсия фй к;у-руни-л-исламияти-л-уло. Ч,ищш аввал.-Бейрут (бе ишораи таърихи чоп).
Дидактическая литература в эпоху Сасанидов М. Шарипова
Ключевые слова: доисламская история персидско-таджикской литературы, литература эпохи Сасанидов, дидактические сочиненеия (панднаме и андарзнаме), арабо-персисдкие литературные связи
В литературе Сасанидского периода наравне с историческими книгами особое распространение имели дидактические произведения или сочиненеия нравственно-этической ориентации, ибо
— 44 -< НО МАИ ДОНИШГОХ __ J
всеобщий интерес к наставлениям и нравоучениям в доисламский период был одним из важнейших особенностей духовной жизни иранских народов. В статье анализируются основные факторы распространения дидактической литературы в доисламском Иране. Автор также осуществяет классификацию дидактических книг рассматриваемого периода
Didactic Literature in the Sasanids' Epoch M.Sharipova
Key words: pre-Islamic history of the Persian - Tajik literature, literature of the Sasanids 'epoch, didactic compositions (pandname, andarzname), Arabian-Persian literary ties
Alongside with historical books didactic works or compositions of moral-aesthetic orientation enjoyed especial dissemination in the literature of the Sasanids 'period as common interest in edifying productions in the pre-Islamic period was one of the distinguished features concerning spiritual life of Iranian peoples. The major factors promoting the spread of didactic literature in pre-Islamic Iran are analyzed in the article. The author presents also a classification of the didactic books referring to the period in question.
