Научная статья на тему '«ДЕВОН-УЛ-АДАБ»-И ФОРОБӢ ВА ТАЪСИРИ ОН БА ФАРҲАНГНИГОРИИ ФОРСӢ-ТОҶИКӢ'

«ДЕВОН-УЛ-АДАБ»-И ФОРОБӢ ВА ТАЪСИРИ ОН БА ФАРҲАНГНИГОРИИ ФОРСӢ-ТОҶИКӢ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
48
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
фараҳангнигорӣ / фарҳангҳои дузабонаи арабӣ-форсӣ (тоҷикӣ) / “Девон-ул-адаб”-и Форобӣ / меъёрҳои тадвини фарҳангҳо / ташаккули фарҳангҳои дузабонаи арабӣ-тоҷикӣ / lexicography / Arabic-Persian (Tajik) bilingual dictionary / “Divan al-adab” by Farabi / formation principles of dictionaries / formation of Arabic-Tajik bilingual dictionaries

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ғиёсов Нурулло Исматович

Омилҳои пайдоиш ва рушди фарҳангҳои дузабонаи арабӣ-тоҷикӣ (форсӣ) баррасӣ шудааст. Исбот шудааст, ки он ҳамчун падидаи илмӣ зери таъсири фарҳангнигории арабӣ ба вуқуъ омадааст. Марҳалаҳои шаклгирии фаршангнигории арабӣ мавриди таҳқиқ қарор гирифтааст. Зикр гардидааст, ки дар марҳалаҳои ташаккул ва рушди он ду навъи фарҳангҳо ба вуҷуд омаданд: 1. Фарҳангҳои мавзуӣ-маъноӣ 2. Фарҳангҳои таҳлилӣ-морфологӣ. Сабабҳо ва омилҳои пайдо шудани чунин фарҳангҳо ва хусусиятҳои лексикографии онҳо дар мисоли чунин фарҳангҳо, аз қабили “Ғароиб-ул-Қуръон”, «Девон-ул-адаб»-и Форобӣ, «Ас-сомӣ фӣ-л-асомӣ»-и Абулфазли Майдонӣ, «Китоб-ул-масодир»-и Завзанӣ, «Тоҷ-ул-масодир»-и Абуҷаъфари Байҳақӣ, «Муқаддимат-ул-адаб»-и Замахшарӣ, «Қонун-ул-адаб»-и Тифлисӣ ва ғайраҳо матраҳ шудааст. Мулоҳизае мудаллал сохта шудааст, ки дар ташаккул ва рушди минбаъдаи фарҳангнигории дузабона нақши фарҳангҳои тафсирии арабӣ ва, пеш аз ҳама, “Девон-ул адаб”Форобӣ бисёр муассир аст. Бисёре аз масоили таърихи ташаккул ва рушди минбаъдаи ин равияи фарҳангнигории форсӣ-тоҷикиро бидуни омӯзиши ҳамаҷонибаи фарҳангнигории арабӣ, бавежа ду қарни аввали пайдиш ва рушди он таҳқиқ намудан аз имкон берун аст.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

“DIVAN AL-ADAB” BY FARABI AND HIS INFLUENCE TO THE PERSIAN-TAJIK LEXICOGRAPHY

The article dwells on the problem of the formation and development of bilingual Arabic-Tajik (Persian) dictionaries, proves that this process as a scientific phenomenon was formed under the influence of the traditions of Arabic lexicography, and examines the stages of the formation of Arabic lexicography. It is noted that during the development of bilingual lexicography, two types of Arabic-Tajik translation dictionaries appeared: 1. Dictionaries with the lexical-semantic principle of grouping words. 2. Dictionaries with an analytical-morphological principle of grouping words. The reasons and factors for the emergence of such dictionaries and their lexicographical features are revealed using the example of the dictionaries “Divan al-adab” by Farabi, “As-Sami fi-l-asami” by Abu-l-Fadl Maidani, “Kitab al-masadir” by Zauzani, “Taj al -masadir" by Baykhaki, "Muqaddimat al-adab" by Zamakhshari, "Qanun al-adab" by Tiflisi, etc. The thesis is substantiated that the emergence and development of bilingual dictionaries in Tajik lexicography was greatly influenced by Arabic explanatory dictionaries, especially “Divan al-Adab” by Farabi. It is concluded that without studying the history of Arabic lexicography, especially the first two centuries of its formation, it is impossible to solve many issues of the formation of Tajik bilingual dictionaries in Tajik-Persian lexicography.

Текст научной работы на тему ««ДЕВОН-УЛ-АДАБ»-И ФОРОБӢ ВА ТАЪСИРИ ОН БА ФАРҲАНГНИГОРИИ ФОРСӢ-ТОҶИКӢ»

УДК 81

DOI 10.24412/2413-2004-2023-4-42-52

«ДЕВОН-УЛ-АДАБ»-И ГиёсовНуруллоИсматович, н.и.филол., дотсент, ФОРОБЙВА ТАЪСИРИ ОН ходими калони илмии Институти илми-

БА ФАРХАНГНИГОРИИ тадцицотии илмуои цомеашиносии МДТ "ДДХ ба ФОРСЙ-ТОЦИКЙ номи акад. Б. Fафуров" (Хуцанд, Тоцикистон)

"ДИВАН АЛЬ-АДАБ" ФАРАБИ Гиёсов Нурулло Исматович, канд. филол. наук,

И ЕГО ВЛИЯНИЕ НА старший научный сотрудник Научно-ПЕРСИДСКО-ТАДЖИКСКУЮ исследовательского общественного

ЛЕКСИКОГРАФИЮ института ГОУ "ХГУ им. акад. Б. Гафурова"

(Худжанд, Таджикистан)

"DIVANAL-ADAB" Giyosov Nurullo Ismatovich, candidate of philological BY FARABI AND HIS sciences, senior scientific officer of Scientific-research INFLUENCE TO THE PERSIAN- general institution of SEI "KhSU named after TAJIK LEXICOGRAPHY academician B.Gafurov" (Khujand, Tajikistan)

e-mail: [email protected]

Омилуои пайдоиш ва рушди фаруангуои дузабонаи араби-тоцики (форси) барраси шудааст. Исбот шудааст, ки он уамчун падидаи илми зери таъсири фаруангнигории араби ба вуцуъ омадааст. Маруалауои шаклгирии фаршангнигории араби мавриди тауциц царор гирифтааст. Зикр гардидааст, ки дар маруалауои ташаккул ва рушди он ду навъи фаруангуо ба вуцуд омаданд: 1. Фаруангуои мавзуи-маънои 2. Фаруангуои таулили-морфологи. Сабабуо ва омилуои пайдо шудани чунин фаруангуо ва хусусиятуои лексикографии онуо дар мисоли чунин фаруангуо, аз цабили "Fароиб-ул-Kуръон", «Девон-ул-адаб»-и Фороби, «Ас-соми фи-л-асоми»-и Абулфазли Майдони, «Китоб-ул-масодир»-и Завзани, «Тоц-ул-масодир»-и Абуцаъфари Байуаци, <<Муцаддимат-ул-адаб»-и Замахшари, «Цонун-ул-адаб»-и Тифлиси ва гайрауо матрау шудааст. Мулоуизае мудаллал сохта шудааст, ки дар ташаккул ва рушди минбаъдаи фаруангнигории дузабона нацши фаруангуои тафсирии араби ва, пеш аз уама, "Девон-ул адаб"-Фороби бисёр муассир аст. Бисёре аз масоили таърихи ташаккул ва рушди минбаъдаи ин равияи фаруангнигории форси-тоцикиро бидуни омузиши уамацонибаи фаруангнигории араби, бавежа ду царни аввали пайдиш ва рушди он тауциц намудан аз имкон берун аст.

Калидвожах;о: фарауангнигори, фаруангуои дузабонаи араби-форси (тоцики), "Девон-ул-адаб"-и Фороби, меъёруои тадвини фаруангуо, ташаккули фаруангуои дузабонаи араби-тоцики

Рассматривается проблема становления и формирования двуязычных арабо-таджикских (персидских) словарей, доказывается, что этот процесс как научное явление сформировался под влиянием традиций арабской лексикографии, исследуются этапы становления арабской лексикографии. Отмечается, что в ходе развития двуязычной лексикографии появились два вида арабо-таджикских переводных словарей: 1. Словари с лексико-семантическим принципом группировки слов. 2. Словари с аналитико-морфологическим принципом группировки слов. Раскрываются причины и факторы появления таких словарей и их лексикографические особенности на примере словарей «Диван аль-адаб» Фараби, «Ас-Сами фи-л-асами» Абу-л-Фадла Майдани, «Китаб аль-масадир»

Заузани, «Тадж аль-масадир» Байхаки, «Мукаддимат аль-адаб» Замахшари, «Канун аль-адаб» Тифлиси и т.п. Обосновывается тезис, что на появление и становление двуязычных словарей в таджикской лексикографии огромное влияние оказали арабские толковые словари, особенно «Диван аль-адаб» Фараби. Сделан вывод, что без изучения истории арабской лексикографии, особенно первых двух веков ее становления, невозможно решить многие вопросы формирования двуязычных словарей в таджикско-персидской лексикографии.

Ключевые слова: лексикография, арабо-персидские (таджикские) двуязычные словари, "Диван аль-адаб" Фараби, принципы составления словарей, становление арабо-таджикских двуязычных словарей

The article dwells on the problem of the formation and development of bilingual Arabic-Tajik (Persian) dictionaries, proves that this process as a scientific phenomenon was formed under the influence of the traditions of Arabic lexicography, and examines the stages of the formation of Arabic lexicography. It is noted that during the development of bilingual lexicography, two types of Arabic-Tajik translation dictionaries appeared: 1. Dictionaries with the lexical-semantic principle of grouping words. 2. Dictionaries with an analytical-morphological principle of grouping words. The reasons and factors for the emergence of such dictionaries and their lexicographical features are revealed using the example of the dictionaries "Divan al-adab" by Farabi, "As-Sami fi-l-asami" by Abu-l-Fadl Maidani, "Kitab al-masadir" by Zauzani, "Taj al -masadir" by Baykhaki, "Muqaddimat al-adab" by Zamakhshari, "Qanun al-adab" by Tiflisi, etc. The thesis is substantiated that the emergence and development of bilingual dictionaries in Tajik lexicography was greatly influenced by Arabic explanatory dictionaries, especially "Divan al-Adab" by Farabi. It is concluded that without studying the history of Arabic lexicography, especially the first two centuries of its formation, it is impossible to solve many issues of the formation of Tajik bilingual dictionaries in Tajik-Persian lexicography.

Key-words: lexicography, Arabic-Persian (Tajik) bilingual dictionary, "Divan al-adab" by Farabi, formation principles of dictionaries, formation of Arabic-Tajik bilingual dictionaries

Пайдоиш ва рушди тадвини фархангхои дузабонаи арабй-форсй (точикй) хам дар зери таъсири фархангнигории арабй хамчун падидаи илмй ба ву^уь омада, хамон мархалаеро паси сар кардааст, ки фархангнигории арабй ба он дучор омадааст. Тартиби чамьоварии моддахои лугавй ва тадвини фархангхо дар ибтидои рушди фархангнигории арабй чунин буд, ки вожахои чамьшударо бар хасби маьнои онхо ба дастахои чудогона та^симбандй мекарданд ва хар дастаро дар рисолаи фархангии худ ба боб ё фасл чойгузин менамуданд. Ба фарханг ё умуман муаллафоти худ, ки тадвин мешуд, голибан унвонеро бар асоси мундарича ё мавзуи моддахои лугавии чамьшуда мегузоштанд. Махз аз хамин сабаб, дар ибтидо осори зиёде бо калимоти мансуб ба Куръону аходис, хайвонот - асп, шутур, оху, гург, шер, умуман вухуш, парандахову хазандахо ё мансуб ба хиссахои нущ - исм, феьл, хуруф, масодир ва амсоли инхо руйи ^алам омаданд, ки аз аглаби онхо танхо ном бо^й мондааст. Аз ин ру, тамоми фархангхои дар ин ин мархалаи пайдоиш ва инкишофи аньанахои фархангнигории арабиро метавон ба гурухи фархангхои мавзуй-маьной (лексикй-семантикй) мансуб донист.

Ба назари мо, сабаби пайдо шудани фархангхои аввалини забони арабй дар заминаи чунин меьёр, яьне меьёри мавзуй-маьной дар омилхои айнии хамонва^таи илми

фидодогияи apaбй acr. якум, aкcapи мyaдлифони чунин фapxaнгxо зaбоншиноcон ё, бa истидох, нaxвиёни apaб бyдaнд Ba тaбииcт, ки эшон рушди фapxaнгнигоpиpо aз рушди зaбони apaбй, бaвежa нaxви он, чудо нaмекapдaнд. Аз дaвpaxои ибтидоии тйдоиши нaзapияxои дексикодогй дap зaбони apaбй кaлимaxоpо, ки мyxимтapин хусусияти онхо ифодaи мaфxyм ё тacaввypи умум дap боpaи тaбиaт Ba мухити зисти инсон acт, пеш as xaMa бa гуруххои мaвзyй тarçcим мекapдaнд. Имруз xaм дap тахви зaбони apaбй кaдимaxо -исмхо бa гуруххои cемaнтикй, aa ^биди ^мод (мaъдaн), нaбот, xaйвонот, пapaндaxо, xaзaндaxо Ba Faйpaxо тarçcимбaндй мешaвaнд. Мaxз xaмин нукгаи нaзap бa он овapдaacт, ки xarто дap фapxaнгxои дyзaбонaи apaбй-точикии ^уруни вусто фapxaнгxо aз руйи се xиccaи нущи зaбони apaбй: исм, феъд Ba xapф бa ^исмхо, фacлxо ё бaxpaxо тадсим шyдa, ситас ин бобхо руйи меъёри мaвзyй-мaъной боз бa гyнaxовy зеpфacлxо тaцcимбaндй шyдaaнд.

Ибни Нaдим дap rçиcмaти дуюми «Китоб-уп-фехрист»-и худ, ки дap axбоpи yлaмо Ba номи китобхои эшон acт, менaвиcaд: «Ном Ba axбоpи гурухе yлaмои нaxв Ba лyFaт, ки ду шевapо бо xaм мaxлyт кapдaaнд». Чунин номгузории capлaвxaи rçиcмaти acap он шaxодaт медиxaд, ки xaнyз Ибни Нaдим боpикбинонa тaъкид кapдaacт, ки то кaдом aндозa нaxвy дексикодогия, 4y^a фapxaнгнигоpиpо одимони ^уруни вycто бо xaм омеxтa Ba aз крадму меъёрхои нaxви зaбони apaбй дap идми фapxaнгнигоpии apaбй иcтифодa кapдaaнд. Macana^ y иттидоъро aз Абyмyxaммaд Абдуддох ибни Мусдим ибни Kyтaйбaи Куфии Динaвapй (c.вaф.270/883-884) OFOЗ кapдa, менaвиcaд, ки 'т^ьдифоту тacнифоти зиёде доpaд", aз ^y^a «Fapиб-yл-Kypъон», «Fapиб-yл-xaдиc» (1, с.130-131). Дap «Китоб-уд-фехрист»-и худ Ибни Шдим aз 8 acap бо утони «Китоб Fapоиб-ил-Kypъон» Ba aз 21 acap бо утони «Китоб Fapоиб-ил-xaдиc» иттидоъ додaacт, ки бa ^тами нaxвиёни гуногун, бa мисди Ибни Дypaйд, Ибни Kyтaйбa, Ибни Анборй, Аcмaъй, Ибни Комид, Нaфтaвaйx, Абу Аднон, Сaдмa ибн Осим Ba aмcоли эшон тaaллyrç доpaнд (1, с.777). Mycaллaм ин aCT, ки aнгезaи гиpдовapии вожaxо Ba тaдвини фapxaнгxои мушкидоти Куръону xaдиcxо ниёзи мapдyми мycaлмон Ba, пеш aз xaмa, худи apaбxо бa тaфcиpy шapxи чунин вожaxо буд, то xaтое дap xондaнy дapки мaъноxои ^уръонй Ba axодиcи нaбaвй рух нaдиxaд. Вaле тaдвини xarто ин фapxaнгxо чaнд мapxaлapо пacи cap кapдaacт. Дap ибтидо фapxaнгнигоp, aни^тapaш одими нaxвй, бa биёбон нaзди бaдaвиxо меpaфт Ba вожaxоpо бa xap шaкле, ки пеш меомaд, гиpдовapй мекapд. Macana^ вожaxои дap боpaи борон, кишту зиpоaт, гиёх, номxовy нaвъxои шaмшеp ё худ дap боpaи вacфи чaвон ё мapди пир Ba aмcоли ин бa гyшaш меpacид, caбт менaмyд Ba дap pиcолaе бидуни ягон тapтиб фapоxaм меовapд. nac aз ин китобхое бa By^y4 омaдaнд, ки хусусияти мaвзyй доштaнд, яъне китобхое, ки дap боpaи як мaвзyъ бaxc мекapдaнд, бa мисди китобхои вожaгони мapбyт бa acп, шутур, шер, борон, номхои пapaндaxо, ^мод, нaбот Ba Faйpa. Ин мapxaлa бо тaълифи «Китоб-yл-aйн»-и Хaлил ибни Аxмaди Фapоxидй (c^aB^a^p. 719 - c.вaф. 791) бa поён меpacaд.

Омиди дуюми чунин шaклгиpии фapxaнгxо вобacтa бa aнъaнaxои шеърии aдaбиёти apaбй aCT, зеро чунин фapxaнгxои мaвзyй дapxypи эхтиёчот Ba тaлaботи шоирон буд Ba эшон метaвониcтaнд бо cyxyлaт aз чунин фapxaнгxо муродифот, киноёт, мaчозот Ba вожaxои зapypии хешро дapёфт кyнaнд, билxоca xaнгоми эчоди rçacидaxо, ки одaтaн дap вacфи acп, уштур, оху, пapaндaвy xaзaндa ё тapaннyми бебокй, шyчоaт, xиcлaтxои xaмидa ё ^моди ёр capоидa мешуд.

Бapобapи тaъcиpи aвзони шеъри apaбй бa шеъри форсй-точикии дaвpaи нaв xaмин гyнa эхтиёч, яъне эчоди фapxaнгxои мaвзyй, дap фapxaнгнигоpии форсй-точикй xaм пaйдо шуд, ки «Фapxaнги Kaввоc»-и Фaxpи Kaввоc (c.тaъл.тaxм.1290-1310м.) Ba «Фapxaнгномa»-и Xycaйн Вaфой (c.тaъл.1526/1527м.) мисоди бapчacтaи ин

Дар баробари истифода аз меъёри мaвзyй-мaъной, ки дар ;арнуои I-II уичрй дар илми фаруангнигорй ма;оми шоистае пайдо кард, чустучуи воситаву меъёруои тадвини фаруангуо уам оуиста-оуиста OFOЗ шуд. Чрбачогузории моддауои лyFaвй дар фаруангуо акнун бо назардошти сохти калима сурат гирифт. Fояи ба сатуи грамматикии вожауо ауамият додан ва онуоро аз руйи уамин аломат дар фаруанг чой додан уaнyз дар фаруангуои аз руйи меъёри мавзуй-маъной тартиб додашуда пайдо шуда буд, зеро дар байни калимауои нодири Куръону ауодис вожауое дучор мешуданд, ки ба гурууи калимауои камистеъмол дохил мешуданд. Ба ин гуруу, пеш аз уама, шаклуои гуногуни феълуо дохил мешуданд, ки аз руйи меъёри мавзуй-маъной онуоро наметавон ташреу дод. Забони арабй ба гурууи забонуои флективй дохил мешавад, яъне ба гурууи забонуое, ки «тaFЙиpёбии шаклуои грамматикии калима дар натичаи тaFЙиp ёфтани садонокуои дохилирешагии калима ба вучуд меоянд» (2, с.237). Дар забони арабй уануз дар ибтидои ташаккули илми филологияи араб барои ифодаи рамзии вазнуои арабии уам шаклсоз ва уам калимасоз ;олаби ифодакунандаи решаи сеуамсадодор ба гунаи J«â, яъне ;олаби иборат аз уарфуои «фо», «айн» ва «лом» ;абул шуда буд. Хдрфи «фо» уамсадои аввали реша (Pi), уарфи «айн» уамсадои мобайнй (Р2), уарфи «лом» уамсадои охири решаро (Рз) ифода мекунад. Интихоби чунин тарзи ифодаи овозуои уамсадои решагй барои нишон додани уодисауои калимасозй имконияти хуберо фароуам меоварад, зеро наувй ё фаруангнигор тамоми уодисауои тaFЙиpёбии шаклуои калимаро бо нишон додани як ;олаб метавонад ифода кунад.

Асоси методологии та;симбандии моддауои лyFaвй аз руйи парадигмауо ё худ аз руйи меъёри таулилй-морфологиро осори наувиёни араб ташкил дод. Сибавайуи дар «Ал-китоб»-и машуури худ бори аввал таснифоти шаклуои гуногуни исму феълро («абнийоту-л-асмои ва-л-афъол») пешниуод намуда, 308 ;олаби исмй ва 34 ;олаби феълиро чудо намуд. Наувиёни баъдй боз чандин ;олабуои гуногунро ба он афзуданд.

Чунин таснифот ва ;олабуо уамчун асос барои фаруангуои тафсирии уачмашон калон хидмат намуданд ва дар фаруангнигории арабй фаруангуое пайдо шуданд, ки имруз бо истилоуи «маъочим комила» ном гирифта мешаванд. Умумияти ин фаруангуо

дар он зоуир мешавад, ки дар уамаи онуо низоми иерархию муташаккили парадигмауои калимасозии феъл, исм ва масдаруо, ки уануз дар ибтидои ташаккули забоншиносии арабй бисёр да;и; коркард шуда буд, дида мешавад. Хдр яке аз ин ;олабуо масалан, 'íM '¿JÜ ¿Jl j jlü '¿¡Ü 'Jü 'j&i барои исмуои сауеу уангоми тадвини фаруанг барои фаруангнигор уамчун унсури асосй хидмат карда, баъдан дар заминаи он моддауои лyFaвии аз ин ;олаб сохташуда бо риояи низоми чобачогузории дар фаруанг ;абулшуда чойгузин карда мешавад. Аз аввалин фаруангуои аз руйи меъёри таулилй-морфологй сохташуда то замони мо ба чуз номуои ин осор чизе нарасидааст. Ин осор ба ;алами машууртарин нуууот ва фаруангнигорони араб, ба мисли Абуубайда, Абузайд Ал-Ансорй, Ибни Сиккит ва дигарон тааллу; дорад (3, с.165-168).

Вале, хушбахтона, чандин осори то замони мо расида уам уастанд, ки ба онуо «Фаъалту ва афъалту»-и Абууотим Саул ибни Мууаммад ибни Усмон ибни Язиди Систонй (Сичистонй) (с.ваф.255у./864м.) ва бо уамин ном асари Абуисуо; Иброуим ибни Мууаммади Заччоч (с.ваф. 310у./923м.), «Мо чоа ало фаъалту ва афъалту бимаъно воуид муаллафун ало ууруфи-л-муъчам»-и Абумансур Мавууб ибни Аумади Ч,аволи;й (с.тав. 1074м. - с.ваф. 1144 ё 1145м.), ки бо кушиши Мочид Зауабй уануз дар соли 1982 дар Димиш; ба табъ расидааст (4, с.633), асари «Ал-афъол ас-сулосиййа ва-р-рубоъиййа»-и Абубакр Мууаммад ибни Умар ибни Абдулазиз ва машуур ба Ибни Кугиййа (с.ваф.367у./978м.), ки дар сарчашмауои муътабар ба унвонуои «Тасориф-ул-афъол» ё

«Китоб-yл-aфъол» мaъpyф aCT Ba бо xaмин номхо дap 3 чидд дap Xдйдapобод, Бaйpyт, Лейдaн, Миср бa тaбъ pacидaacт (5, с.490-491) Ba боз чaндин осори мyaллифони дигap дохид мешaвaнд.

Дap бaйни ин осор «Девон-yл-aдaб»-и Форобй мarçоми xоca доpaд. Ин acap бо вyчyди нa он вддар мaъpyф бyдaни худ, aлaлxycyc дap фapxaнгнигоpии муосири точикии мо Ba сирф фapxaнги тaфcиpии apaбй бyдaнaш ш^ши мyaccиp нa тaнxо бa фapxaнгнигоpии apaбй, бaлки бa фapxaнгнигоpии форсй-точикй низ, бaвежa дap мacиpи тaдвини фapxaнгxои дyзaбонa, яъне фapxaнгxои apaбй-фоpcй pacонидaacт. Бидуни ошной бо он бa бисёре aз мacоили мapбyт бa сохт Ba меъёрхои чобaчогyзоpй Ba тaшpеxи мaъноxои моддaxои лyFaвиpо дap aкcapи ин фapxaнгxо paвшaнй aндоxтaн aз имкон берун aCT.

Myaллифи «Девон-yл-aдaб» Исхо^ ибни Иброхими Форобй мебошaд. Дap боpaи чузъиёти xaётy рузгори Форобй иттидои зиёд дap дacт нaдоpем. Соди тaвaллyдaш xaм мaълyм нест. Аз он ки бештap бо номхои «Форобй» Ba «Абуиброхими Форобй» дap capчaшмaxо ёд мешaвaд, метaвон xaдc зaд, ки дap Фороб зодa шyдaacт. Ё^ути ^aмaвй тaъкид мекyнaд, ки aз ин митш^ гурухи кaлоне aз донишмaндон бapxоcтaaнд Ba Исмоид ибни Хдммод Ал-Ч,aвxapй - мyaллифи «Ас-сихох» Ba тaFOи у Абуиброхим Исхо^ ибни Иброхим - сохиби «Девон-yл-aдaб» дap лyFaтнигоpй Ba xaмчyнин Абyнacp Myxaммaд ибни Myxaммaд Ад-Форобй xaким, фaйлacyф Ba мyaллифи осори бисёр дap идми фaлcaфa Ba дигарон aз зyмpaи эшонaнд (6, с.225).

Аввaлин фapxaнгxои дyзaбонaи apaбй-точикй xaм pиcолa ё китобхои фapxaнгмонaнди мaвзyй бyдaнд, яъне осоре, ки моддaxои лyFaвии он мapбyт бa ягон мaвзyи aлоxидa бyдa, тaшpеxy тaфcиpи он овapдa шyдaacт. Ин тarçлид бa xaмон фapxaнгy pиcолaxое буд, ки дap фapxaнгнигоpии apaбй, чунонки ишоpa paфт, бо истидохи «Fapиб» Ba «нaводиp» мaшxyp Ba бa шapxy тaфcиpи вожaxои Куръон Ba axодиcи нaбaвй бaxшидa шyдa бyдaнд. Бa ин «Тapчyмони Куръон»-и Абyaбдyллоx Xycaйн ибни Аxмaди Зaвзaнй (c.вaф.1093м.), «Тapочим-yл-aъозим»-и Myxaммaд ибни Абуд^осим Бaвдолии Хоpaзмй (c.вaф. 1166-1167м.), «Ч,aвомеъ-yл-бaён дap тapчyмaи Куръон»-и Абyлфaзл Xyбaйш ибни Иброхим ибни Myxaммaди Тифдисй (c.вaф.тaxминaн 1204м.) Ba xaмчyнин «Вучух-уд-Куръон»-и xaмин мyaллиф, «Тapчyмони Куръони Одид»-и Одид ибни Адй ибни Одид (c.тaв. Ba вaф. номaълyм) Ba aмcоли ин дохид мешaвaд.

Дap бapобapи ин, дap aмaлияи фapxaнгнигоpии форсй-точикй фapxaнгxое низ тaълиф шyдaaнд, ки шомиди мaвзyъxои гуногун, aмcоли «Китоб-yл-xaйл», «Xanrç-yn-инсон», «Китоб-yл-xaшapот», «Китоб-yн-нaбот» Ba Faйpa бyдaнд. Дap бaйни ин фapxaнгxо rçaдимтapин Ba то зaмони мо pacидa, pиcолaи Абyлфaзл Myxaммaд ибни ^ycaйни Бaйxarçй (c^aB. 995 - c.вaф. 1077м.) - мyaллифи acapи мaшxypи «Тaъpиxи Бaйxarçй» мебошaд, ки aз caбaби ном нaдоштaн, шapтaн, бa он утони «Чaнд cyxaн, ки дaбиpон дap ^гам оpaнд» додaaнд Ba он шомиди ^риб 380 моддaи лyFaвй бо муодиди apaбии ин вожaxо мебошaд, ки бидуни риояи ягон тapтиб чойгузин шyдaacт (7).

Myxarç^^ яке aз бapчacrтapин фapxaнгxо дyзaбонaи apaбй-фоpcй «Ас-сомй фй-д-acомй»-и Абyлфaзл Аxмaд ибни Myxaммaд ибни Аxмaди Maйдонй АДочиев фapxaнгxои дyзaбонaи мaвзyии aз ибтидои ^уруни вycто тaдвиншyдapо бa чaxоp дacтa тarçcим мекушд:

1.Фapxaнгxое, ки моддaи лyFaвии онхоро исм, cифaт Ba шyмоpaи зaбони apaбй тaшкил медиxaд.

2. Фapxaнгxое, ки моддaи лyFaвии онхоро мacдapxои apaбй тaшкил медиxaнд.

3. Фapxaнгxое, ки бa xaйcи моддaи лyFaвй xaмaи xиccaxои нущи зaбони apaбй мaъxyз шyдaacт.

4. Фapxaнгxое, ки шомиди вожaxои ^уръониянд (8, с.15).

Дар бораи фаруангуои гурууи ахир каме болотар сухан рафт, аз ин ру дар бораи онуо дигар уарф намезанем.

Ба гурууи якум фаруангуое дохил мешаванд, ки дар пайравии 'Тариб-ул-мусаннаф"-и Абуубайд Косим ибн Саллом ва ба ;авле Ибн Саллом ибн Мискин ибн Зайд (с.тав. 778м. -с.ваф. 839м.) (1, с.120) тадвин шудаанд, ба мисли "Мaбоди-yл-лyFa"-и Ал-Искофй. Баъдтар дар пайравй аз он шаклуои комилтару чомеътари фаруангуои дузабонаи арабй-точикй мансуб ба ин даста ба вучуд меоянд, ки «Ал-буетат-ул-мутарчам фй-л-лyFaт» ё «Ал-бyлFaтy фй-л-лyFaт»-и муаллифи мачуул, ки соли 438у./1046м. китобат шудаасту Мучтабо Минавй муаллифи онро Абуюсуф Яъ;уб ибни Аумад ибни Мууаммади Курдй Нишопурй (с.ваф.1080м.) му;аррар намудааст (8, с.16), "Ал-мир;от"-и Бадеуззамон Х^усайн ибни Иброуими Натанзй (с.ваф.1103м.), «Ас-сомй фй-л-асомй»-и Абулфазл Аумад ибни Мууаммад ибни Аумади Майдонй (с.ваф.1124м.) аз чумлаи онуоянд. Таълифи "Ас-сомй фй-л-асомй", бино бар ишораи худи муаллиф дар хотимаи фаруанг, 14 рамазони 497у./10 июни 1104м. ба поён расидааст.

Дар баробари ин «Китоб-ул-масодир»-и Х^усайн ибни Аумад Аз-Завзанй (с.ваф.1093м.), «Точ-ул-масодир»-и Абучаъфар Аумад ибни Алии Байуа;й (с.тав.1077м. - с.ваф.1150м.) ва Faйpaуо ба вучуд меоянд, ки ба дастаи дуюм мансубанд.

«Му;аддимат-ул-адаб»-и Абул;осим Маумуд ибни Умари Замахшарй (с.тав.1074 -с.ваф.1144м.), «Конун-ул-адаб»-и Абулфазл ^убайш ибни Иброуими Тифлисй, ки соли 1150м. таълиф шудааст (8, с.16-21) аз намунауои беутарини дастаи сеюми фаруангуои дузабона мебошад

«Му;аддимат-ул-адаб»-и Замахшарй шомили панч баура мебошад: 1. Номуо 2. Феълуо 3. Хдрфуо 4. Дар гардонидани номуо ва 5. Дар гардонидани феълуо. Баураи аввал баураи номуост, ки аз бобуои кутоуи номураттаб ва дар мачмуъ 98 бобро ташкилкунанда иборат аст. Замахшарй дар уар як боб моддауои лyFaвиpо, ки аз назари маънй ба уамдигар наздик аст, гирд оварда, онуоро тарчума намудааст, ба мисли боб андар замон ва рузгоруо, боб андар осмон ва он-ч дар уст, боб андар замин ва он-ч к-аз уст, боб андар конуо ва он-ч аз у хезад ва Faйpaуо (9, с.6-11).

Замахшарй дар му;аддимаи фаруангаш дар бораи сарчашмауои асари хеш ягон иттилое намедиуад, вале асари у шомили на тануо исму феъл, балки масдару ууруф уам мебошад. Аз ин чо онро метавон бар навъи фаруангуое, шомил кард, ки фарогири уамаи вожауои забон мебошанд. Ба ибораи дигар гуем, Замахшарй фаруангашро дар пайравй ба Форобй тадвин кардааст. Гузашта аз ин, Замахшарй дар шаруи баъзе аз калимауо ба якчанд фаруангуо бо номуои кутоуу ихтисоршуда ва дар шакли «ва фй-д-Девон...», «ва фй-л-Конун...», «ва фй-с-Сомй...» чунин аст, ишора мекунад, ки бо вучуди зикр нашуданашон уамчун манбаъ дар тадвини фаруанг ва ;иёсу му;обалаи моддауои лyFaвй бо маъноуои гуногунашон хидмат кардаанд:

Тафсиратун - обкинаи бемор, обкинаи табиб; ва фй-л-Конун (яъне, дар китоби "Ал-;онун") ва-та;аддумату-т-тафсирати - об, ки ба табиб намоянд (9, с.34).

Сувонун (сивонун) маъан синвонун - тахтаи чома; чомадон; ва фй-д-Дивон (яъне, дар китоби "Ад-девон") ас-сивону лyFaтyн фй-с-синвони ва уува таута йасон фиуи-л-матоъ ва куллу шайъин (9, с.34).

Хдббату-л-;алби - сиёуии дил; ва фй-с-Сомй (яъне, дар "Ас-сомй") - миёни дил (9, с.42).

Сиурун - падари зан; ва фй-л-Конун (яъне дар "Ал-;онун") - падари зан ва домод (9, с.47).

Табиист, ки сухан дар бораи «Девон-ул-адаб»-и Форобй, «Конун-ул-адаб»-и Абулфазли Тифлисй ва «Ас-сомй фй-л-асомй»-и Абулфазли Майдонй меравад. Бар а;идаи Махдии Мууа;;и; «дар му;оиса бо фаруангуои мушобеу, уамчун «Буета», «Мир;от»,

«Ас-сомй фй-л-acомй», «Дacтyp-yл-иxвон» Ba «Kонyн-yд-aдaб» ин китоб (яъне, фapxaнги Зaмaxшapй - H.F.) aз чиxaти мyxтaлиф бapтapй доpaд» (9, с.5).

Фapxaнги дигapе, ки дap пaйpaвй aз «Девон-yл-aдaб»-и Форобй тaдвин шyдaacт, «Точ-yл-мacодиp» мебошaд. «Точ-yл-мacодиp», фapxaнги дyзaбонaи apaбй-точикй Ba шомиди мacдapxои apaбй acт, ки бa ^тами Абyчaъфap Аxмaд ибни Адй ибни Myxaммaд Ад-Му^рй Ад-Бaйxaк;й, мaъpyф бa Бyчaъфapaки Бaйxaк;й (с. тaв. тaк;pибaн 1077 - с^ф. 1150), aз донишмaндони xaнaфимaзxaби мaъpyф дap ^рнхои XI-XII мебошaд.

Умap Ризо Кaxxолa уро "му^рй, лyFaвй, мyфaccиp, нaxвй" мyappифй мекyнaд (13, с.4). Д-р Хрдй Олимзодa, ки "Точ-yл-мacодиp"-pо тacxеx нaмyдa, бо тaxшия Ba тaъдиrçот онро дap Техрон дap ду мyчaллaд чоп нaмyдaacт, менaвиcaд, ки утони "имомy-д-rçиpоa Ba-т-тaфcиp вa-н-нaxв Ba^^yFa"-pO xaмaи мaъxaзxои вдцим бapои у бa кор бypдaaнд Ba номи уро дap кутуби "Тaбarçот-yн-нyxxот", "Тaбarçот-yд-мyфaccиpин", "Тaзкиpaт-yд-xyффоз" Ba дap чузъи лyFaвиёни бузург меёбем. Вaйpо "Имому-д-^ироот вa-л-aдaб" низ мyдaвдaб cоxтaaнд (10, ч.1, c.пaнчоxy се).

Бо вyчyди дap Бaйxarç тaвaллyд шyдaн, aкcapи умри у дap Нишопур гyзaштaacт. Тaълимоти хешро xaм дap Нишопур гиpифтaacт. У охири рузи мохи шapифи Рaмaзон соди 544х. мутобщ бa 31.06.1150 бaъд aз acp вaфот мекyнaд Ba чaнозaaшpо рузи Иди paмaзон дap Нишопур дap Macчиди чомеи rçaдим бо aнбyxи бузурги одaмон меxонaнд. Бaйxarçй чaнд китоб доpaд: "Ад-мухит билyFOт-ил-Kypъон", "Йaнобиъ-yл-лyFa", "Точ-yл-мacодиp", "Ад-мухит биидми-д-^уръон".

Шyxpaти Бaйxarçй бештap aз "Точ-yд-мacодиp" acт. Ин фapxaнг, ки бештap хусусияти дapcй дошт, бapобapи тaъдифи он мarçбyди хосу ом гaшт. Вучуди беш aз 30 нycxaи xarтии он дap китобxонaxои кишвapxои гуногуни исдомй бурхони ^отеъ aз шyxpaти ин acap дap гyшaxои гуногуни rçaлaмpaви зaбонxои apaбй Ba форсй мебошaд. Тaxмин меpaвaд, ки соди тaъдифи фapxaнг пеш aз соди 516х./1122 буда бошaд, зеро дap ин сод шогиpдaш Абyдxacaн Адй Зaйд ибни Myxaммaди Бaйxarçй дap Нишопур дap нaзди ycтодaш Абyчaъфapи Бaйxarçй ^cxapO aз «Точ-yд-мacодиp»-и у xондa бyдaacт (10, c.шacтy xaфт).

Чунонки aз мyrçaддимaи мyъчaзи Бaйxarçй бapмеояд, мaъxaзи acоcии у дap тaдвини фapxaнгaш Куръони шapиф, axодиcи нaбaвй Ba девонxои шоирони apaб бyдaacт, ки дap онхо феъдхои гуногун Ba бисёр дучор мешaвaнд (10, с. 2). Дap худи фapxaнг Ba мaxcycaн дap тaшpеxи моддaxои лyFaвй якчaнд фapxaнгxои шaбеx Ba нaздик бa мaвзyи ин фapxaнг aз чониби худи Бaйxarçй номбap шyдaacт, ки шaxодaт aз тaъcиpи ин фapxaнгxо дap тapтиби фapxaнги мyaллифи мо медиxaд: "Девон-yд-aдaб"-и Абуиброхим Исхо^ ибни Абуиброхими Форобй "Точ-yд-дyFa Ba cиxоx-yл-apaбийя"-и Абyнacp Исмоид ибни Хдммод aд-Ч,aвxapй (c.вaф.1008м.), "Тaзxиб-yд-дyFa"-и Абyмaнcyp Myxaммaд ибни Ахмгд ибни Тaлxa Ba мaшxyp бa Азxapии ^иpaвй (c^aB. 895м. - c.вaф. 980м.) "Ал-мacодиp"-и Абyaбдyддоxи ^ycaйн ибни Аxмaди Зyзaнй (с. тaв. Ba вaф. номaълyм, тaъдифaш миёнaxои a. XI) Ba Faйpa.

Шевaи тapтибy чобaчогyзоpии моддaxои дyFaвй xaм бa мисди ин фapxaнгxоcт, aдaдxycyc шaбеxи "Девон-yд-aдaб"-и Форобй мебошaд, зеро номи Форобй Ba acapaш «беш aз номхои дигар кacон Ba дигap кутуб дap «Точ-yд-мacодиp» тaкpоp гapдидa. Ин нукга нишон медиxaд, ки ин китоб чй дap шевaи тaбвиб Ba чй дap шapxy мaънии aлфоз мaвpиди тaвaччyx Ba мaдxyзи нaзapи Бaйxarçй бyдaacт» (10, с. шacтy xaшти мyrçaддимa). Воrçеaн xaм ошной бо ин фapxaнг нишон дод, ки ин дaъво комидaн caxеx acт Ba мисодхои тaxтyззикp xaм тaъйид aз он мекyнaд:

Ал-фapтy вa-д-фиpaтy Ba-д-фуруту - aз пеш бишудан; Вa-д-фapтy - тarçcиp кapдaн ("Девон-yд-aдaб") (10, с.34).

Ал-кишофу - ан таумила-л-фаула ала-н-но^ати санатайни мутаволийатайни; ва-н-но^ату кашуфун. Фй-л-уадиси: йалсифу ва бису-т-тиби, ай йаталаълау; ва равоуу-л-Форобиййу бизамми-с-сод (10, с.140; Хдмчунин ниг.ба сауифауои 39, 43, 47, 48, 54, 131, 144, 158, 159, 178, 210, 214, 234, 236, 271, 288, 340-и асар).

Дар «Точ-ул-масодир» масдаруои мувофщи сохт ва уаракатуои реша дар бобуои алоуида ва тиб^и тартиби алифбо омадаанд. Байуа^й фаруангро ба ду ^исми бузург чудо мекунад: 1. Масдаруои сулосии мучаррад 2. Масдаруои гайрисулосии мучаррад, ки шомили масдаруои сулосии мазид, рубоъии мучаррад, рубоъии мазид ва мулуа^от ба рубоъии мучаррад ва мазид мебошад Фар^и асосии ин ду ^исм дар он аст, ки масдаруои ^исми якум "самоъй" (яъне, шифоуй, гуфтугуй, дар китобуо дучорнашаванда) ва масдаруои ^исми дуюм "^иёсй" мебошад.

Кисми якум, дар навбати худ, тиб^и садоноки уарфи дуюми решаи феъл уам дар замони гузашта ва уам дар замони уозира ба шаш боб чудо ва ин бобуо боз ба зерфаслуо аз руи номуои шаклуои гуногуни феълуои арабй - солим, музоъаф, ачваф, но^ис, маумуз та^сим карда шудааст.

Кисмати дуюми фаруанг уам ба уамин минвол та^симбандй карда шудааст.

В.Капранов ^айд мекунад, ки «Точ-ул-масодир» та^рибан 5 уазор калимаро дар бар мегирад (14, с.432), вале ба а^идаи мууавдщони дигар «Точ-ул-масодир» наздик 17 уазор масдаруои арабиро фаро гирифтааст (15, с.481) ва ин а^ида ба уакщат наздиктар мебошад. «Точ-ул-масодир» аз комилтарин фаруангуои дузабонаи мавзуии замони худ ва чанд ^арни дигар уам маусуб мешуд.

Ин фаруанг имруз уам ауамияти худро гум накардааст, зеро, аз як тараф, барои омузиши забони арабй муфид бошад, аз суи дигар, дар худ вожауои бисёреро дорад, ки имруз дар забони муосири форсй-точикй мавриди истифода нестанд ва ба гурууи архаизмуо дохил мешаванд, аз забили огиштан, анбуидан, домдидан, ситеуидан, шапилидан, наъмидан, бодусидан, бонауоридан, фонуюшидан, фоанбуйидан, вопажууидан, вохушидан, бигуворидан (10, с.уафтоду уафт-уафтоду нуу).

«Точ-ул-масодир» бори аввал дар Бумбай дар ду бахш ва дар як мучаллад ба соли 1301/1884 ва бори дигар бо тасуеу, таушия ва таъли^и д-р Хрдй Олимзода дар ду мачаллад, чилди аввал ба соли 1366ш/1987 ва чилди дуюм соли 1375ш./1996 дар Теурон ба чоп расидааст.

Форобй бо ибтикори худ таъсири мусбат ба фаруангнигории дузабонаи арабй-туркй уам расонидааст ва далели ин а^ида «Девон лугот-ут-турк»-и Маумуди Кошгарй мебошад. Таваччуу ба «Девон-ул-адаб»-и Форобй як андоза баъди таваччуу ба Маумуди Кршгарй додани туркшиносон, билхосса уйгуршиносон, зиёд шуд, зеро тах^и^и сарчашмауои «Девон лугот-ут-турк» ва таваччуу ба усулуои нигориш, чойгузинии моддауои лугавии он ба фаруангуои мавзуй ва морфологй-таулилии чомеи арабй, аз чумла «Девон-ул-адаб»-и Форобй овард.

«Девон-ул-адаб»-и Форобй баробари навишта шуданаш дар тамоми ^аламрави хилофат, хосса дар Мовароуннауру Хуросон паун шуд ва шуурати зиёд пайдо кард. Далели ин а^ида нусхауои хаттии зиёди ин асар аст, ки дар китобхонауои кишваруои гуногуни ин минта^а имруз мауфузанд. Ин асарро мутолиа мекарданд, таулилу баррасй менамуданд ва уини навиштани фаруангуои хеш аз он истифода мебурданд. Бино бар а^идаи А.Б. Холидов мууимтарин нукта аз нигоуи во^еауои таърихй-фаруангй ин аст, ки «Девон-ул-адаб» мууаррик ва мушавви^и мачрои тавлидшавии фаруангнигории дузабонаи форсй-арабй ва туркй-арабй шудааст. Шояд ба шарофати омехтакунии муваффа^онаи гояуои наувй бо усулуои тадвини фаруангуо, ки Исуо^ Ал-Форобй ба он ноил гашт, усули у имконияти

мусоид бapои тaшpеxи вожaxои зaбони дигap, яъне кaдимaxои Faйpиapaбиpо фapоxaм овapд, ки мaxз acapи у xaмчyн нaмyнa бapои тaдвини aввaлин фapxaнгxои дyзaбонaи apaбй-точикй Ba apaбй-тypкй xидмaти боcaзое кapд (11, с.14).

Maxмyди KошFapй дap мyrçaддимaи мyфaccaле, ки бap acapaш нaвиштaacт, m дap боpaи Форобй Ba та acapи у ишоpaе нaмекyнaд. Гyзaштa aз ин, у тaъкид мекушд, ки «...тacнифе бунёд ниxодaм, ки тасе дap ин боб бap мaн пешй нaгиpифтa буд Ba бa тaъдифе дacт зaдaм, ки тасе бaд-он нaпapдоxтa буд. Усудеро бо тaвзеxоте дapч кapдaм Ba aвзоне ^иёсй пaйpезй кapдaмy тapx aфкaндaм, то тaъдиф бap тapиrçaе беxтapy нaкyтap бошaд Ba тacниф бa пaйpaвй caзовоpтap» (12, с.52).

Умумияти ин acap нa тaнxо дap чунин cyxaнон, бaдки дap бaxшидaни xap ду acap бa шaxcиятxои мaъpyфи зaмон, якумй бa Шaйx Абyдxacaн Аxмaд ибни Mamyp Ba фapзaндони у Ba дуюмй бa xaдифaи aббоcй Абyдxacaн Аxмaд ибни Maнcyp Ba мaшxyp бо номи Ад-Мущ^й Биaмpиддоx (с.хукм. 1075-1094м.) xaм зохир мешaвaд.

Дap xap ду мyrçaддимaи acap rçиcмaтxо бa фacдxо чудо кapдa шyдaacт, ки дap xap ду бо утони «Ад-^вд фй...», яъне «Гуфтор дap боpaи...» OFOЗ мешaвaнд. Дap мyrçaддимaи Форобй 12 гуфтор дидa мешaвaд, дap KошFapй aдaди он 13-то aCT. Maвзyъxое, ки дap ин гуфторхо бappacй мешaвaнд Ba xaмчyнин усудхои мarpax cоxтaни ин мaвзyъxо Ba xaдди он дap xap ду мyaллиф ^риб як хед ё мошнд бa xaм aCT.

«Девон дyFOт-yт-тypк» бa 8 китоб тarçcим мешaвaд, ки aз онхо шaштояш номхои чузъхои «Девон-yд-aдaб»-pо тaкpоp мекyнaд: 1. «Китоб-yд-xaмзa», ки шомиди кaлимaxои дap тapкиби худ aломaти xaмзapо доpaнд. 2. «Китоб-ус-содим», ки шомиди кaлимaxое мебошaд, ки дap тapкиби худ xapфxои мyътaд, яъне aлиф, bob Ba xaмзapо нaдоpaнд. 3. «Китоб-yд-мyзоъaф», шомиди кaлимaxое aCT, ки дap тapкиби худ тaшдид доpaнд. 4. «Китоб-уд-мисод», яъне шомиди феълхои мyътaлде, ки xapфи aBBam pешaи он яке aз xapфxои иддaт, яъне ё aлиф, ё вов, ё йо aCT. 5. «Китоб зaвоти-c-caлоcaти», яъне aчвaф -феълхои мyътaлле, ки xapфи дуюми pешaи он яке aз хуруфи иддaт acт. б. «Китоб зaвоти-л-apбaъa» шомиди феъдхои муътглде мебошaд, ки xapфи сеюми pешaи он яке aï xapфxои иддaт aCT. 7. «Китоб-yл-Fyннa», яъне мaчмyи кaлимaxое, ки дap тapкиби худ овозхои димоFй доpaнд. 8. «Китоб-yд-чaмъ бaйнa-c-cокинaйни». Фaprç дap он зохир мешaвaд, ки rçиcмaти xaмзaи Форобй дap шумори номхои чузъхо шaшyм aCT, дap ходе, ки KошFapй acapaшpо бо «Китоб-yд-xaмзa» OFOз мекyнaд:

Обо - хирс (бa зaбони мapдyми ^ифчок;)

От I - ном; исм.

От II -дarçaб. Чунонки гуянд: Бaк aнкоp от бердй, яъне фapмонpaво уро дarçaб дод. Ba aï он acт, ки бa бузурги ^вм "отдиF" гyфтa мешaвaд.

От III - ara (12, с.31-32).

Бa ^вди А.Холидов чунин тapтиб беxикмaт нест, зеро дap зaбони туркй вожaxое, ки бо aлиф OFOз меёбaнд, хеде зиёд xaCTa^4 Ba дap aBBan овapдaни онхо корро aз бодои чузъхои боrçимондaи фapxaнг оcонтap мекyнaд (11, с.21). Bоrçеaн xaм боби aлифи ин acap rçиcмaти кaлони «Девон дyFOт-yт-тypк»-pо тaшкид медиxaд (12, с.31-291).

KошFapй xaм фapxaнги худро бap acоcе тaдвин кapдaacт, ки муфид бapои иcтифодa aз чониби apaбзaбононy apaбидонон Ba туркони apaбиxон бошaд. Аcap бap коидахои зaбони apaбй пyppa чaвобгy мебошaд.

Бa тaвpи xyдоca метaвон гуфт, ки робшвхои зaбон Ba yмyмaн фapxaнги apбивy точикй бa aндозaе вacеъ Ba фapогиp acт, ки бисёре aï мacоиди тaшaккyд Ba рушди онро бидуни якдигар омyxтaн aз имкон берун acт.

ПАЙНАВИШТ:

1. Ибни Надим. Китоб-ул-феурист. Тарцума ва тауцици Мууаммадризо Тацаддуд. -Теурон: Амири Кабир, 1366. - 814 с.

2. Frnœe Н. Муцаддимаи забоншиносй /Н. Frnœe. - Хуцанд: Нури маърифат, 2019. - 348 с.

3. Белкин В.М. Арабская лексикология / В.М. Белкин. - Москва: МГУ, 1975. - 200 с.

4. Доиратулмаорифи бузурги исломй. Ц.18. - Теурон: МДБИ, 2010. - 779 с.

5. Доиратулмаорифи бузурги исломй. Ц.4. - Теурон: МДБИ, 2006. - 730 с.

6. Ёцути Хамавй. Муъцам-ул-булдон. Ц.4. - Байрут: Дор Содир, 1977. - 501 с.

7. Байуацй, Абулфазл. Чанд сухан, ки дабирон дар калом оранд. Виростаи Содици Киё. -Теурон: Чопхонаи Ковиён, 2535 шоуаншоуй. - 35 с.

8. Ходжиев А. Лексикографическое сочинение Абу-л-Фадла Ал-Майдани «Ас-соми фи-л-асами» / А. Ходжиев. - Душанбе: Деваштич, 2003. - 144 с.

9. Замахшарй, Цоруллоу. Муцаддимат-ул-адаб. Ба кушиши М.Мууацциц. - Теурон: Интишороти Анцумани тадвини забон ва адабиёти форсй, 1354. - 571 с.

10.Байуацй, Абуцаъфар. Тоц-ул-масодир. Цилди аввал. Ба тасуеу ва таушия ва таълици д-р Ходии Олимзода. - Теурон: Муассисаи маълумот ва тауцицоти фаруангй, 1987. - 432 с.

11.Халидов А.Б. Словари Исхака Ал-Фараби и Махмуда Ал-Кашгари (из истории лексикографии в Средней Азии X-XI вв). Серия: Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока. Часть IV/ А.Б. Халидов. - Москва: ГРВЛ, 1987. - 67 с.

12.Цошгарй, Маумуд ибни Хусайн. Девон лугот-ут-турк. Тарцума, танзим ва тартиби алифбоии д-р Саййид Мууаммад Дабирсиёцй. - Теурон: Пажууишгоуи улуми исломй ва мутолиоти фаруангй, 1996. - 1102 с.

13.Каууола, Умар Ризо. Муъцам-ул-муаллифин, ц.1-2. Байрут: Дор Иуё ат-турос ал-арабй, бидуни соли нашр.

14.Капранов В. Тоц-ул-масодир /Энсиклопедияи советии тоцик, ц.7 / В. Капранов. -Душанбе: СЭСТ, 1987. - С. 432.

15.Доиратулмаорифи бузурги исломй, Ц.13. - Теурон: МДБИ, 2005. - 754 с.

REFERENCES:

1. Ibni Nadim. Kitab-ul-fehrist. Translation and Research of Muhammadrizo Tajaddud. -Tehron: Amiri Kabir, 1366. - 814 pp.

2. Ghiyosov N. Introduction to the Linquistic / N. Ghiyosov. - Khujand: Nuri marifat, 2019. -348 pp.

3. Belkin V.M. Arabic Lexicology / V.М. Belkin. - Moscow: MSU, 1975. - 200 pp.

4. Large Islamic Encyclopedia . V.18. - Tehron:, 2010. - 779pp.

5. Large Islamic Encyclopedia. V.4. - Теурон:, 2006. - 730pp.

6. Yoquti Hamavi. Muj'jam-ul-buldon. V.4. - Bayrut: Dor Sodir, 1977. - 501 pp.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

7. Bayhaki Abulfazl.Some Words which dabiri Use in their Speech.Virostai Sodiqi Kiyo. -Tehron: Publishing House Koviyon, 2535 Shakhinshakh era. - 35 pp.

8. Khojiev A. Lexicographical Essay of Abu-l-Fathl Al-Maydani "As-sami fi-l-asami" / А. Khojiev. - Dushanbe: Devashtich, 2003. - 144 pp.

9. Zamakhshari Jorulloh. Muqaddimat-ul-adab.With efforts of M.Muhaqqiq. - Tehron: Conference of publication of Diffusing of Persian language and literature, 1354. - 571 pp.

10.Bayhaqi Abuja'far. Toj-ul-masodir. The first edition. Under the edition, application and comments of the doctor Hodi Olimzoda. - Tehron: Information Institution and culture research, 1987. - 432 pp.

11.Khalidov A.B. Ishak-al-Farabi andMahmud-al-Kashgari dictionaries (from the history of lexicography of Central Asia in X-XI centuries). Series: Resources and Problems of the history of culture of the Eastern People. Part IV/ A.B. Kholidov. - Moscow: 1987. - 67 pp.

12.Qoshgiri, Mahmud ibhi Husayn. Devon lughot-ut-turk. Translation, regulation and alphabetical order of doctor Said Muhammad Dabirsiyoqi. - Tehron: Research Institute of Islamic Science and Cultural Studies, 1996. - 1102 pp.

13.Kahhola, Umar Rizo. Mu'jam-ul-muallifm, v.1-2. Bayrut: Dor Ihyo at-turos al-arabi, without year of publication.

14.Kapranov V. Toj-ul-masodir \Tajik Soviet Encyclopedia, v.7 / V. Kapranov. - Dushanbe: ETSE, 1987. - P. 432.

15. Large Islamic Encyclopedia, V.13. - Tehron: 2005. -754pp.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.