CC BY
3DEVIATSIYANING NAMOYON BO'LISH DARAJALARI
Sultonova Gulnoza Ismatjonovna
Shahrisabz davlat pedagogika instituti Pedagogika va psixologiya fakulteti talabasi
Annotatsiya: Ushbu maqolada deviatsiya hodisasining turli darajalarda namoyon bo'lishi, uning sabab va oqibatlari tahlil qilinadi. Deviatsiya jamiyatda qabul qilingan me'yorlardan og'ish hodisasi bo'lib, u individual, guruh va jamiyat darajasida kuzatiladi. Maqolada deviant xulq-atvorning psixologik, ijtimoiy va huquqiy darajalari yoritilib, bu jarayonning omillari, jumladan, tarbiya, biologik va psixologik omillar muhokama qilinadi. Shuningdek, deviant xatti-harakatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish usullari haqida ham fikrlar bildirilgan. Maqola, asosan, zamonaviy globallashuv sharoitida yangi deviatsiyalarni o'rganishga bag'ishlangan.
Kalit so'zlar: Deviatsiya, xulq-atvor, jamiyat me'yorlari, psixologik omillar, ijtimoiy omillar, huquqiy tahlil, profilaktika.
Annotation: This article analyzes the manifestations of deviant behavior at various levels, examining its causes and consequences. Deviance is defined as a departure from societal norms, observable at individual, group, and societal levels. The paper highlights the psychological, social, and legal aspects of deviant behavior, discussing the factors involved, including upbringing, biological, and psychological influences. Additionally, it explores methods for preventing and addressing deviant behavior. The article is primarily dedicated to studying new forms of deviance in the context of modern globalization.
Keywords: Deviance, behavior, societal norms, psychological factors, social factors, legal analysis, prevention.
Аннотация: В данной статье анализируются проявления девиации на различных уровнях, её причины и последствия. Девиация представляет собой отклонение от общепринятых норм в обществе и может наблюдаться на индивидуальном, групповом и социальном уровнях. Рассматриваются психологические, социальные и правовые аспекты девиантного поведения, а
также факторы, способствующие этому процессу, включая воспитание, биологические и психологические факторы. Также представлены подходы к профилактике и устранению девиантных действий. Статья посвящена изучению новых форм девиации в условиях современной глобализации.
Ключевые слова: девиация, поведение, социальные нормы, психологические факторы, социальные факторы, правовой анализ, профилактика.
Jamiyat rivojlanishi davomida turli xil ijtimoiy me'yorlar, qadriyatlar va qoidalar shakllanadi. Bular jamiyat a'zolarining xatti-harakatlarini tartibga solish va ijtimoiy tartibni ta'minlash uchun xizmat qiladi. Biroq, har qanday jamiyatda bu me'yorlardan og'ish hollari ham kuzatiladi. Ana shunday og'ishlar ijtimoiy fanlarda "deviatsiya" atamasi bilan ifodalanadi.
Deviatsiya (lotincha "deviatio" - og'ish) - bu jamiyatda qabul qilingan me'yorlardan og'ish hodisasi bo'lib, u ijtimoiy hayotning barcha sohalarida kuzatilishi mumkin. Bu hodisa nafaqat salbiy, balki ijobiy ko'rinishlarda ham namoyon bo'lishi mumkin. Masalan, jinoyatchilik salbiy deviatsiya hisoblanasa, ijodkorlik yoki ixtirochilik ijobiy deviatsiya sifatida baholanishi mumkin.
Deviatsiya muammosi qadimdan faylasuflar, sotsiologlar, psixologlar va boshqa ijtimoiy fan vakillari e'tiborini tortib kelgan. Aflotun va Aristoteldan tortib to zamonaviy olimlaargacha bo'lgan davrda bu masala turli nuqtai nazardan o'rganib kelinmoqda. Buning sababi shundaki, deviatsiya nafaqat alohida shaxslar, balki butun jamiyat hayotiga jiddiy ta'sir ko'rsatadigan hodisadir.
Amerikalik sotsiolog Robert Merton deviatsiyani "jamiyatda qabul qilingan me'yorlar va qadriyatlardan og'ish" deb ta'riflaydi. Uning fikricha, deviatsiya ijtimoiy tuzilmaning mahsuli bo'lib, jamiyatning ma'lum bir qismi tomonidan me'yorlarni buzish orqali namoyon bo'ladi (Merton, 1968).
Zamonaviy globallashuv jarayonlari, axborot texnologiyalarining rivojlanishi, ijtimoiy munosabatlarning murakkablashuvi deviatsiya muammosiga yangicha yondashuvlarni talab qilmoqda. Chunki bu jarayonlar natijasida yangi turdagi
83
deviatsiyalar paydo bo'lmoqda, mavjudlari esa yangi ko'rinishlarda namoyon bo'lmoqda. Masalan, internet-fribgarlik, kiberjinoyatchilik, ijtimoiy tarmoqlardagi deviant xatti-harakatlar bunga misol bo'la oladi.
Rossiyalik olim Ya.I. Gilinsky esa deviatsiyani "ijtimoiy tizimning rivojlanishidagi muhim omil" sifatida ko'radi. U deviatsiyani faqat salbiy hodisa emas, balki jamiyat taraqqiyotining zaruriy elementi sifatida talqin qiladi (Gilinsky, 2004).
Shu bilan birga, deviatsiyaning namoyon bo'lish darajalari ham o'zgarmoqda. Agar ilgari deviatsiya ko'proq mahalliy yoki milliy darajada kuzatilgan bo'lsa, hozirgi kunda u global miqyosda ham namoyon bo'lmoqda. Bu esa deviatsiyani o'rganish va unga qarshi kurashishda xalqaro hamkorlikni talab qilmoqda.
Ushbu maqolada biz deviatsiyaning turli darajalarda namoyon bo'lishini, uning sabablarini, oqibatlarini va bartaraf etish yo'llarini batafsil muhokama qilamiz. Maqolaning maqsadi deviatsiya hodisasini chuqur tahlil qilish, uning zamonaviy jamiyatdagi o'rnini aniqlash va uni samarali boshqarish yo'llarini ko'rsatib berishdir.
Deviant xulq-atvorning kelib chiqishida huquqiy va axloqiy ongning nuqsonlari, shaxsiy ehtiyojlarning mazmuni, xarakter xususiyatlari va his-hayajonlarning ahamiyati katta rol o'ynaydi. Shuningdek, deviant xulq-atvor ko'pincha tarbiyadagi kamchiliklar natijasida rivojlanib, axloqqa zid xulq-atvorni sodir etishga moyil bo'lgan barqaror psixologik xususiyatlarning shakllanishiga olib keladi. Deviant xulq-atvorning ilk belgilarini bolalik yoki o'smirlik davrida kuzatish mumkin, bu esa intellektual rivojlanishning pastligi, shaxsiyat shakllanish jarayonining to'liq tugallanmaganligi, oila va yaqin muhitning salbiy ta'siri, shuningdek, o'smirlarning guruh talablari va undagi qadriyatlarga bo'lgan qaramlik bilan bog'liq.
Bolalar va o'smirlar orasidagi deviant xulq-atvor ko'pincha o'zini tasdiqlash vositasi sifatida namoyon bo'lib, kattalar tomonidan adolatsiz deb qabul qilingan vaziyatlarga qarshi protestni ifodalaydi. Deviant xulq-atvor ba'zan axloqiy normalarni yaxshi bilish bilan birga bo'lishi mumkin, bu esa axloqiy odatlarni yoshlikdan shakllantirish zaruratini ko'rsatadi.
Muhimi shundaki, deviant xulq-atvorning turli shakllari o'zaro bog'liqdir. Masalan, ichkilikbozlik, giyohvand moddalarni iste'mol qilish, tajovuzkorlik va
84
g'ayriqonuniy xatti-harakatlar bir-biri bilan chambarchas bog'liq. Shuningdek, deviant xulq-atvor jamiyat tomonidan belgilangan qadriyatlarga erishish imkoniyati bo'lmaganda ham paydo bo'lishi mumkin.
Bu ma'lumotlar deviatsiya sabablarini yanada chuqurroq tushunishga va uning oldini olish bo'yicha samarali strategiyalar ishlab chiqishga yordam beradi.
Huquqbuzarlik ham o'z navbatida ruhiy salomatlik normalarining buzilishi bilan bog'liq. Deviant xulq-atvor, avvalo, jamiyatda qabul qilingan va ko'zlangan qadriyatlar ayrim guruhlar tomonidan qo'lga kiritilolmagan holatlarda yuzaga keladi. Deviant xulq-atvorga moyil shaxslar, odatda, tarbiya jarayonida deviant xulq-atvorning ayrim elementlari (zo'ravonlik, axloqsizlik) qo'llab-quvvatlangan yoki e'tiborsiz qoldirilgan muhitlarda rivojlanadi.
Biologik omillar inson organizmidagi noqulay jismoniy yoki anatomik xususiyatlar orqali namoyon bo'ladi, bu esa shaxsning ijtimoiy moslashuvini qiyinlashtiradi. Bu yerda deviant xulq-atvorni fatal ravishda belgilaydigan maxsus genlar haqida emas, balki ijtimoiy va pedagogik tuzatishlar bilan bir qatorda tibbiy yordam talab qiladigan omillar haqida so'z bormoqda. Ushbu omillar quyidagilarni o'z ichiga oladi:
• Irsiy omillar - ya'ni meros orqali o'tadigan genetik xususiyatlar. Bular aqliy rivojlanish nuqsonlari, eshitish va ko'rishdagi nuqsonlar, tanasidagi nuqsonlar va asab tizimining shikastlanishini o'z ichiga oladi. Bu nuqsonlar odatda ona homiladorlik davrida noto'g'ri ovqatlanish, spirtli ichimliklarni iste'mol qilish, chekish, shuningdek, homiladorlik davrida olingan jismoniy va ruhiy shikastlanishlar, surunkali va infeksion somatik kasalliklar, bosh miya jarohatlari va ruhiy shikastlanishlar natijasida kelib chiqadi. Ayniqsa, alkogolizm bilan bog'liq irsiy kasalliklar katta ta'sir ko'rsatadi.
• Psixofiziologik omillar - bu inson organizmiga ruhiy va jismoniy bosim, mojaroli vaziyatlar, atrof-muhitning kimyoviy tarkibi va yangi turdagi energiyalarning ta'siri bilan bog'liq bo'lib, turli somatik, allergik va toksik kasalliklarga olib keladi.
• Fiziologik omillar - nutqdagi nuqsonlar, tashqi ko'rinishdagi noxushliklar va insonning tana tuzilishidagi kamchiliklar aksariyat hollarda atrofdagilarning salbiy
85
munosabatiga sabab bo'ladi. Bu esa, o'z navbatida, guruhda, ayniqsa bolalar va o'smirlar o'rtasida, o'zaro munosabatlar tizimining buzilishiga olib keladi. Shu joyda insonning fiziologik kamchiliklari uning jamiyatdagi ijtimoiy o'rnini topishini qiyinlashtiradi, bu esa uning deviant xulq-atvorga moyil bo'lishiga sabab bo'lishi mumkin. (Kon I. S. 1989)
Deviatsiyaning namoyon bo'lish darajalari ilmiy asoslangan tahlil orqali quyidagicha ajratiladi:
1. Birlamchi (individual) daraja
Birlamchi daraja alohida shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan deviant xatti-harakatlarni o'z ichiga oladi. Bu darajada deviatsiya ko'pincha psixologik omillar, shaxsiy tajriba yoki muhit ta'siri natijasida yuzaga keladi.
Masalan, amerikalik kriminolog Travis Hirschi o'zining "Ijtimoiy nazorat nazariyasi"da shaxsning jamiyat bilan aloqasi zaiflashganda deviant xulq-atvor ehtimoli oshishini ta'kidlaydi (Hirschi, 1969).
2. Ikkilamchi (guruh) daraja
Bu darajada deviatsiya ma'lum ijtimoiy guruhlar doirasida kuzatiladi. Guruh a'zolari o'rtasidagi o'zaro ta'sir va guruh me'yorlari deviant xulq-atvorni shakllantirishi mumkin.
Amerikalik kriminolog Edwin Sutherland o'zining "Differentsial assotsiatsiya nazariyasi"da shaxs deviant xulq-atvorni o'ziga yaqin guruhlar bilan muloqot jarayonida o'rganishini ta'kidlaydi (Sutherland, 1947).
3. Umumiy (jamiyat) daraja
Bu darajada deviatsiya keng tarqalgan ijtimoiy hodisa sifatida namoyon bo'ladi va jamiyatning katta qismiga ta'sir ko'rsatadi.
Fransuz sotsiologi Emile Durkheim "Anomiya" tushunchasini kiritib, jamiyatda me'yorlar va qadriyatlar tizimi buzilganda deviatsiya kuchayishini ta'kidlaydi (Durkheim, 1897).
1. Individual darajadagi deviatsiya:
o Psixologik deviatsiya: Shaxsning ichki psixologik holatlari, masalan, giyohvandlik, mazochizm yoki konformizm. Bu holatlar shaxsning o'ziga, uning ruhiy va jismoniy salomatligiga zarar yetkazadi.
o Funktsional deviatsiya: Shaxsning o'zaro aloqalarida yoki ijtimoiy rolida yuzaga keladigan muammolar, masalan, o'zini ijtimoiy guruhga moslashtira olmaslik, qarama-qarshiliklar va ijtimoiy normalar bilan mos kelmaslik.
2. Ijtimoiy darajadagi deviatsiya:
o Asozial deviatsiya: Shaxsning ijtimoiy jamoalar (masalan, oila, do'stlar) bilan bo'lgan munosabatlaridagi buzilishlar, masalan, alkogolizm, giyohvandlik, o'zini o'ldirish. Bu turdagi deviatsiya jamoaning yaxlitligi va barqarorligiga xavf tug'diradi.
o Sotsiologik deviatsiya: Ijtimoiy guruhlarning me'yorlariga zid bo'lgan xulq-atvor, masalan, rasmiy me'yorlarga to'g'ri kelmaydigan ijtimoiy harakatlar yoki urf-odatlarga qarshi chiqish.
3. Qonuniy darajadagi deviatsiya:
o Jinoyat deviatsiyasi: Huquqiy normalarni buzish va jinoiy harakatlar, masalan, o'g'irlik, qotillik, firibgarlik va boshqa jinoyatlar. Bu turdagi deviatsiya jamiyatning qonuniy tartibiga va xavfsizligiga to'g'ri kelmaydi.
o Qonuniy va axloqiy buzilish: Qonuniy normalar bilan birga axloqiy me'yorlarni ham buzadigan holatlar. Bu o'z ichiga jinoyatlarni, shuningdek, ijtimoiy axloqiy qadriyatlarni buzadigan xulq-atvorlarni oladi.
Deviatsiya darajalari shaxsning ijtimoiy integratsiyasini, uning ruhiy va jismoniy holatini, shuningdek, jamoa va qonuniy tizimlar bilan aloqalarini o'rganishda muhim rol o'ynaydi. Har bir daraja jamiyatning turli qatlamlari va qismlaridagi normativ buzilishlarni aniqlashga yordam beradi.
Deviatsiyaning oqibatlari turli xil tadqiqotlarda keng o'rganilgan bo'lib, bu jarayonning jamiyat va shaxs hayotiga ta'siri chuqur ilmiy asoslangan. Deviant xulq-atvorning oqibatlari, ayniqsa, ijtimoiy, iqtisodiy, va shaxsiy darajalarda salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Shaxsiy oqibatlar: Deviant xulq-atvor, masalan, giyohvandlik yoki alkogolizm, shaxsning ruhiy va jismoniy salomatligiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Giyohvandlik, o'z
87
navbatida, depressiya, anksiyete (tashvish), va boshqa psixologik muammolarga olib kelishi mumkin. Boshqa tomondan, alkogolizm jigar kasalliklari, yurak xastaliklari va boshqa jismoniy sog'liq muammolariga sabab bo'lishi mumkin.
Ijtimoiy Oqibatlar: Deviant xulq-atvor ijtimoiy tartibni buzishi va jamiyatdagi barqarorlikni xavf ostiga qo'yishi mumkin. Masalan, jinoyatchilik yoki narkomaniya ijtimoiy aloqalarni, oila va jamoa muhitini zaiflashtirishi mumkin. Bu turdagi xulq-atvor, shuningdek, iqtisodiy tizimlarga qo'shimcha yuk keltiradi, chunki reabilitatsiya markazlari, psixologik yordam, va boshqa ijtimoiy xizmatlar uchun katta miqdorda resurslar sarflanishi kerak bo'ladi.
Huquqiy Oqibatlar: Deviant xulq-atvor ko'pincha huquqiy jazolarni keltirib chiqaradi. Jinoyatchilik, masalan, qamoq jazolari yoki jarimalar bilan jazolanishi mumkin. Bu holatlar jamiyatning xavfsizligi va tartibini ta'minlash uchun zarur huquqiy choralarni talab qiladi.
Ushbu ma'lumotlar deviant xulq-atvorning oqibatlarini umumiy nuqtai nazardan ko'rib chiqadi va shaxsiy, ijtimoiy, va huquqiy ta'sirlarni tushuntiradi.
Deviatsiyani bartaraf etish, yoki uning salbiy oqibatlarini kamaytirish uchun bir nechta usul va strategiyalar mavjud. Quyida deviant xulq-atvorni kamaytirish yoki oldini olish uchun qo'llaniladigan asosiy yo'llarni ko'rib chiqamiz:
Ta'lim va Ma'lumot Berish
Deviant xulq-atvorning oldini olishda ta'lim muhim rol o'ynaydi. Yigitlarga va kattalarga sog'lom turmush tarzini, xavfli xulq-atvorlarning oqibatlarini va to'g'ri qarorlar qabul qilishning ahamiyatini o'rgatish zarur. Ma'lumot berish dasturlari va seminarlar, shuningdek, maktab va universitetlarda o'tkaziladigan treninglar bu borada samarali bo'lishi mumkin.
Profilaktik Dasturlar
Profilaktik dasturlar deviant xulq-atvorni oldini olish uchun mo'ljallangan maxsus dasturlarni o'z ichiga oladi. Bu dasturlar giyohvandlik, alkogolizm, va jinoyatchilik kabi masalalarga qaratilgan bo'lishi mumkin. Misol uchun, yoshlarni sog'lom turmush tarzini targ'ib qiluvchi va xavfli odatlardan saqlanishni o'rgatadigan dasturlar.
Reabilitatsiya va Qo'llab-Quvvatlash
88
Deviant xulq-atvor bilan shug'ullanayotgan shaxslarga reabilitatsiya va qo'llab-quvvatlash xizmatlari taqdim etish zarur. Giyohvandlik yoki alkogolizm kabi muammolar bilan kurashayotgan shaxslar uchun maxsus reabilitatsiya markazlari va terapiya dasturlari mavjud. Ushbu dasturlar shaxslarni qayta ijtimoiylashtirish va ularning ijtimoiy funktsiyalarini tiklashga yordam beradi.
Jamoaviy Faoliyatlar
Jamoaviy faoliyatlar va ijtimoiy loyihalar deviant xulq-atvorni kamaytirish va yoshlarni ijtimoiy muhitga integratsiya qilish uchun samarali usuldir. Sport tadbirlari, madaniy loyihalar va ijtimoiy ko'ngillilik faoliyatlari yoshlarning ijtimoiy muhitga qo'shilishini va ijtimoiy me'yorlarga moslashishini ta'minlaydi.
Huquqiy Choralar
Deviant xulq-atvorni oldini olish va kamaytirish uchun huquqiy choralar ko'rish zarur. Bu, jinoyatchilikni oldini olish va huquqiy jazolarni to'g'ri qo'llash orqali amalga oshiriladi. Huquq-tartibot organlari tomonidan amalga oshiriladigan monitoring va profilaktik ishlar, shuningdek, jinoyatchilikni kamaytirish uchun qo'llaniladigan strategiyalar muhimdir.
Ijtimoiy Qo'llab-Quvvatlash
Ijtimoiy qo'llab-quvvatlash tarmog'i shaxslarning deviant xulq-atvorni oldini olishda muhim rol o'ynaydi. Oila, do'stlar va jamoa tashkilotlari shaxslarni motivatsiya qilish va ijtimoiy aloqalarini mustahkamlash orqali yordam bera olishadi.
Bu strategiyalar deviant xulq-atvorni kamaytirish va uning salbiy oqibatlarini bartaraf etish uchun kompleks yondashuvni talab qiladi. Har bir strategiya o'z-o'zidan muammolarni hal qilishga yordam bermaydi, balki ularni birgalikda qo'llash orqali samarali natijalarga erishish mumkin.
Xulosa qilib aytganda deviatsiya murakkab ijtimoiy hodisa bo'lib, uning namoyon bo'lish darajalari va sabablari turlicha. Jamiyat va davlat deviatsiyaning salbiy oqibatlarini kamaytirish va ijobiy potensialidan foydalanish uchun kompleks yondashuvni qo'llashi lozim. Bu jarayonda profilaktika, ijtimoiy nazorat, reabilitatsiya va ijtimoiy siyosatni takomillashtirish kabi yo'nalishlar muhim ahamiyat kasb etadi.
Deviatsiya muammosini o'rganish va uni boshqarish strategiyalarini ishlab chiqish jamiyat barqarorligi va rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga ega. Shu bois, bu sohada ilmiy tadqiqotlarni davom ettirish va amaliy dasturlarni ishlab chiqish zarur.
Maqolada jamiyatda shakllangan ijtimoiy me'yorlardan og'ish holati — deviatsiya tushunchasi keng tahlil qilingan. Deviatsiya jamiyatda qabul qilingan me'yorlar va qadriyatlardan chetga chiqishni ifodalaydi va bu hodisa ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida uchrashi mumkin. Salbiy deviatsiyaga jinoyatchilik kirsa, ijobiy deviatsiyaga esa ijodkorlik va ixtirochilik misol bo'lishi mumkin. Maqolada Robert Merton va Ya.I. Gilinsky kabi olimlarning asarlariga asoslanib, deviatsiyaning turli sabablari, shakllari va oqibatlari o'rganilgan. Merton deviatsiyani ijtimoiy tuzilmaning mahsuli sifatida ko'rgan bo'lsa, Gilinsky uni jamiyat taraqqiyotining zaruriy elementi sifatida talqin qiladi. Maqolada zamonaviy globallashuv va axborot texnologiyalarining rivojlanishi bilan deviatsiyaning yangi turlari, jumladan, kiberjinoyatchilik kabi muammolar ham ko'rib chiqiladi. Shuningdek, deviant xulq-atvorning shakllanishiga tarbiya, shaxsiy ehtiyojlar va ruhiy holatlar ham ta'sir ko'rsatishi aytilgan.
Kelajakda deviatsiyani samarali boshqarish uchun tavsiya etilgan yondashuvlardan biri ijtimoiy normalarni yaxshiroq tushuntirish va aholi ongida ularni shakllantirishdan iborat. Shuningdek, xalqaro hamkorlikni kuchaytirish, axloqiy me'yorlarni yoshlikdan rivojlantirish va axborot texnologiyalarining salbiy ta'siriga qarshi kurashish orqali deviant xulq-atvorga qarshi samarali choralar ko'rish muhimdir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Merton, R. K. (1968). Social Theory and Social Structure. New York: Free Press.
2. Gilinsky, Y. I. (2004). Deviantology: sotsiologiya prestupnosti, narkotizma, prostitutsii, samoubiystv i drugih "otkloneniy". Saint Petersburg: Yuridicheskiy tsentr Press.
3. Кон И. С. «Психология ранней юности», Москва, «Просвещение», 1989
90
4. Личко А.Е. - Психотерапия при психопатиях у подростков// Руководство по психотерапии/ Под ред. В.Е. Рожнова.- Т.: Медицина, 1985. - с.484-506.
5. Hirschi, T. (1969). Causes of Delinquency. Berkeley: University of California Press.
6. Sutherland, E. H. (1947). Principles of Criminology. 4th ed. Philadelphia: J.B. Lippincott.
7. Dürkheim, E. (1897). Le Suicide: Étude de sociologie. Paris: Félix Alcan.
