Научная статья на тему 'ДЕВИАНТ ХУЛҚ-АТВОР ПЕДАГОГИК МУАММО СИФАТИДА'

ДЕВИАНТ ХУЛҚ-АТВОР ПЕДАГОГИК МУАММО СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
430
34
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Меъёр / меъёрдан оғиш / оғиш турлари / жисмоний оғиш / руҳий оғиш / педагогик оғиш / ижтимоий оғиш / девиация / девиант хатти – ҳаракат / делинквент / ўсмир / девиант хулқ

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Эгамбердиева Ф.О, Абдуқаҳҳарова Ё

Жамият қайси ривожланиш босқичида бўлишидан қатъий назар, доимий эътиборга муҳтож бўлган одамлар бор. Булар жисмоний, руҳий ва ижтимоий ривожланишида четга чиқиш, оғиши бор бўлган одамлардир. Улар доим алоҳида гуруҳ бўлиб ажралишган, жамият ва давлатда уларга нисбатан алоҳида муносабат шаклланган. Мазкур мақолада эътиборга муҳтож девиант ёшлар хусусида фикр юритилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДЕВИАНТ ХУЛҚ-АТВОР ПЕДАГОГИК МУАММО СИФАТИДА»

3. Рикель А. М., Туниянц А. А., Батырова Н. Понятие субъективного благополучия в гедонистическом и эвдемонистическом подходах// Вестник Московского университета. Серия 14. Психология 2017.№ 2 MOSCOW UNIVERSITY PSYCHOLOGY BULLETIN. 2017. # 2

4. Токтарова В. И., Федорова С. Н. Информационно-образовательная среда вуза: интерпретационный и содержательный анализ //Вестник Марийского государственного университета. - 2018. - Т. 12. - №. 4 (32). - С. 77-87.

5. Чеботарева Е.Ю. Индивидуально-типические характеристики субъективного благополучия. Изв. Сарат. ун-та. Нов. сер. Сер. Акмеология образования. Психология развития. 2015. Т. 4, вып. 2(14)

6. Ясвин В. А. Образовательная среда //От моделирования к проектированию. М. - 2001.

7. Ясвин В. А. Исследования образовательной среды в отечественной психологии: от методологических дискуссий к эмпирическим результатам // Известия Саратовского университета. Новая серия. Серия Философия. Психология. Педагогика. - 2018. - Т. 18. - №. 1. - С. 80-90.

ДЕВИАНТ ХУЛЦ-АТВОР - ПЕДАГОГИК МУАММО СИФАТИДА

Эгамбердиева Ф.О.

Узбекистон, Ориентал университети,

Абдуцаххарова Ё.

Узбекистон, Ориентал университети,

Аннотация: Жамият цайси ривожланиш босцичида булишидан цатъий назар, доимий эътиборга муутож булган одамлар бор. Булар жисмоний, рууий ва ижтимоий ривожланишида четга чициш, озиши бор булган одамлардир. Улар доим алоуида гуруу булиб ажралишган, жамият ва давлатда уларга нисбатан алоуида муносабат шаклланган. Мазкур мацолада эътиборга муутож девиант ёшлар хусусида фикр юритилади.

Калит сузлар: Меъёр, меъёрдан озиш, озиш турлари, жисмоний озиш, рууий озиш, педагогик озиш, ижтимоий озиш, девиация, девиант хатти - уаракат, делинквент, усмир, девиант хулц.

Мамлакатимизда 30 ёшгача булган ёшлар сони 18 миллиондан зиёд. Бу эса ахолининг карийб 55 фоизини ёшлар ташкил этади. 2022 йил 1 январ холатига Узбекистонда 14-30 ёшдаги жами доимий ахоли сони 9 миллион 685 минг 564 нафарни ташкил этган. 18-30 ёшлилар орасида расмий ишсизлик 17 фоиз экани кайд этилган. Шу борадаги масалаларни тизимли хал этиш максадида Республика ишчи гурухи жойларда уFил-кизларнинг таклифларини "махаллабай" урганмокда. Бу урганишлар ёшларни касб-хунарга укитиш, бандлигини таъминлаш, улар учун кредит ажратишда халигача куплаб камчиликлар сакланиб колаётганини

- 293 -

курсатмокда. Ёшларнинг буш вактини мазмунли ташкил этиш борасида хам куплаб муаммолар бор.

Жамият кайси ривожланиш боскичида булишидан катъий назар, доимий эътиборга мухтож ёшлар бор. Булар жисмоний, рухий ва ижтимоий ривожланишида четга чикиш, OFиши бор булган одамлардир. Улар доим алохида гурух булиб ажралишган, жамият ва давлатда уларга нисбатан алохида муносабат шаклланган.

Х,ар кандай шахс жамиятда яшар экан, шу жамият тартиб-коидаларига буйсуниши, шу ерда яшовчи инсонларнинг саломатлигига моддий бойликларига ва тинчлик осойишталигига рахна солмаслиги кераклигини англаб етиши керак. Лекин доно халкимиз таъкидлаганидек, "беш бармок баробар эмас". Тинчликни бузишга, осойишталикка рахна солишга мойиллиги булган шахслар йук эмас. Энг ачинарлиси улар орасида ёш авлод вакиллари куплаб учрайди.

Усмирлик ёшида девиациянинг юзага келиши сабаблари нимадан иборат? Бизнингча, болалар, усмирлар ва умуман жамият аъзоларининг жамият тан олган меъёрларга зид келувчи хатти-харакатларни намоён этиши бирданига, уз-узидан буладиган ходиса эмас. Инсонларнинг шундай йул тутишига нимадир сабаб булади. Француз социологи Эмиль Дюркгейм сойиологияда ижтимоий фактлар тушунчасини урганган олим суицидлик хакидаги "Уз жонига касд килиш: социологик этюд" асарини ёзган ва девиантлик масаласини очиб берган. Девиантлик муаммосини Эмиль Дюркгеймдан бошка бирорта олим чукур урганмаган.

Делинквент хатти-харакат - девиант харакатлардан фаркли уларок, улар вазият таъсирида эмас, балки юкоридаги каби ассоциал харакатларнинг доимий характерга эга булишидир. Делинквент харакатларнинг цуйидаги турлари мавжуд:

охакоратлаш, хурлаш, азоблаш ва ундан хузурланиш каби агрессив боскинчилик харакатлар;

о кичик уFриликлар, таъмагирлик, автотранспорт ва бошка керакли буюм ва анжомларни уFирлаш каби моддий фойда куришга каратилган, уз шахсий манфаати йулидаги харакатлар;

о наркотиклар сотиш ва таркатиш.

Криминал хатти-харакат - бу жиноий жавобгарчиликка тортилишга ёши етган шахсларнинг хукукларига зид харакатлари булиб, улар устидан жиноий иш кУзFатилиш жараёнидир. Криминал харакатларга девиант ва делинквент харакатлар асос яратади.

Деликвент хулц-атвор - девиантдан фаркли равишда болалар ва усмирларнинг такрорланиб турувчи Fайриижтимоий хатти- харакатлари сифатида тавсифланади. Бу харакатлар хукукий меъёрларни бузувчи, бирок ижтимоий хавф даражасига кура жиноий жавобгарликни келтириб чикармайдиган муайян харакатлар мажмуасига айланади.

Деликвент хулц-атворнинг цуйидаги турлари мавжуд:

- агрессив хулк-атвор, бунга хакоратлаш, садистик харакатлар, ут куйиш кабилар киради;

- Fаразли хулк-атвор: кичик уFриликлар, таъмагирлик, автоуловларга зиён етказиш ва моддий даромад олиш максадидаги бошка мулкий тажовузлар;

- гиёхванд моддаларни етиштириш ва таркатишда иштирок этиш.

Деликвент хулк-атвор нафакат ташки жихатдан, балки ички- шахсий хулк-

атворда хам намоён булади. Бунда усмирда ички тартибга солиш тизимини назорат килишни сусайишига олиб келувчи кадриятларнинг узгариши руй беради.

Девиант хулклиларга жиноятчилик, ичкиликбозлик, фохишабозлик киради. Ичкиликбозлик буйича статистик маълумотларда берилишича: OFир шаклдаги ичкиликбозлик касалига дучор булганларнинг 63 фоизи 20-30 ёшли усмирлар ташкил этади. Жиноятчиликнинг 93 фоизи маст кишилар томонидан содир этилса, мехнат интизомини бузувчиларнинг 45 фоизини сурункали спиртли ичимликлар ичувчилар ташкил этиши кайд этилган. Чекувчи девиант хулкли ёшлар дунё буйича куйидаги курсаткични ташкил этади: Англияда эркаклар 75 фоиз, аёллар 27 фоиз, АКШда 18-19 ёшли успиринларнинг ярими, мактаб укувчиларининг 4/1 кисми, Данияда укувчи уFил болалар 81 фоиз, кизлар 56 фоиз, Италияда йигитлар 55 фоиз, кизлар 55 фоиз, Швецияда успирин йигитлар 46 фоиз, кизлар эса 36 фоиз.

БМТ маълумотига кура, бутунжахонда гиёхванд моддаларни истеъмол килувчилар сони 200 млн.дан ошган. Бу бутун инсониятнинг 5 фоизи демакдир. Ижтимоий мавкега кура, ишламайдиган гиёхвандар иш билан банд гиёхвандларга караганда куп. Буюк Британияда иш билан банд гиёхвандларга караганда ишсиз гиёхвандлар 32 фоиз куп. АКШда 40 фоиз, Колумбияда 65 фоиз, Россияда ишламайдиган гиёхвандлар 72 фоизни ташкил этади. Яъни 2,5 млн. киши. Истеъмол этувчиларнинг уртача ёши 18 ёшдан 39 ёш орлотида эканлиги маълум.

Вояга етмаган ёшлар орасида девиант харакатларни вужудга келтирувчи катор факторлар мавжуд. Жумладан:

1.Биологик факторлар, яъни болаларнинг ижтимоий хаётга мослашувини мураккаблаштирувчи нохуш физиологик ва анатомик холатлар:

- генетик (акли ута заифлар, курлар, карлар ва хк.);

- психофизиологик (яъни инсон организимига салбий таъсир курсатувчи, соматик харакатларни, аллергиялар ва токсик касалликларни вужудга келтирувчи турли хил зиддиятлар, кимёвий моддалар, энергиялар ва хк.),

- физиологик (атрофдагиларда нохуш кайфият уЙFOтувчи ташки киёфа, тилнинг дудуклиги ва х к.)

2. Психологик факторлар, яъни инсондаги психопотологик ёки акцентуант (хаддан ташкари) холатлар. Бу факторлар асаб касалликлари (психопатия, неврастения каби касалликлар).

3. Ижтимоий-педагогик факторлар, яъни болалик давридан бошлаб мактаб, оила ва жамоатчилик тарбиясидаги нуксонлар.

4. Ижтимоий-ицтисодий факторлар, яъни бу жамиятдаги ижтимоий тенгсизликдир: жамиятнинг бойлар ва камбаFаллар деб ажратилиши, халкнинг маълум кисмининг кашшокланиб колиши, ойлик маошининг камлиги, ишсизлик, инфляция ва х.к.

5. Маънавий-ахлоций факторлар. Уларга биринчидан, жамиятдаги маънавий кадриятларнинг кадрсизланиши, инсонларнинг маънавий кашшокланиши кирса,

иккинчидан, жамиятнинг ундаги руй бераётган девиант харакатларга бефарклик, локайдлик холатлари киради.

Америкалик олим Роберт К.Мертон девиант хулк-атворга куйидагича таъриф беради: "Девиант хулк-атвор жамиятда эълон килинган кадриятлар ва расмий хулк-атвор стандартлари билан ахоли хулк-атвор мотивлари хамда мавжуд имкониятларнинг бир-бирига мос келмай колиши натижасидир"

Девиант харакати - жамиятнинг асосий нормаларига зид булган хар кандай хатти-харакатлардир. Хулк-атворни кандай килиб девиант деб таснифлашини ва нима учун одамлар шу билан шуFулланишларини, шу жумладан биологик тушунтиришларни, психологик тушунтиришларни ва ижтимоий тушунтиришларни тушунтирувчи турли хил назариялар мавжуд.

Таълим муассасаларида хулки оFишга эга булган болалар ва усмирлар уртасида олиб бориладиган тарбиявий тадбирларнинг самарадорлиги уларда фаол хаётий позициями шакллантириш, укувчи ва укитувчи уртасида узаро якднллик ва соглом муносабатни урнатишга боFликдир. Шунинг учун укитувчининг бераётган эътиборини, уларни узларига якин олаётганлигини ва ёрдам бермокчи булаётганини усмир хар доим хис килиб туриши мухим хисобланади. Болаларга профилакгик таъсир курсатишда усмирнинг шахс сифатидаги шаклланиши жараёнини, унинг узига хос хусусиятларини, характер хислатлари ва психологиясини хисобга олган холда иш тутиш яхши натижа беришини унутмаслик лозим. Бунда куйидаги омилларга эътибор бериш зарур. Болалар ва усмирларда хулки OFишининг олдини олишнинг мухим шартларидан бири тарбиявий жараёнда таълим муассасаси ва оила хамкорлигиии туFри йулга куйишдир. Купинча оила ва муассаса хамкорлиги, ота-она ва укитувчи уртасидаги узаро алоканинг узилиши туфайли болалар ва усмирлар тарбиясини, айникса, улар хулкидаги узгаришларни тузатиш анча кийин кечади. Ёшлар билан олиб бориладиган таълим-тарбия ишлариинг муваффакияти уларнинг ёшга оид ва психологик хусусиятларини билиш хамда хисобга олишга боFликдир.

Ёшлар билан ишлашда уларнинг характери, кизикишлари, шахсий хусусиятлари эътиборга олиниши лозим. Куп насихат килмаслик, уришмаслик, овозни баланд кутармаслик максадга мувофик. Узаро самимий муносабат, шахсий намуна, оила ва муассасадаги кишиларнинг ишга ижобий муносабатигина ёшларда уларга нисбатан хавас туFдиради.

Ёшлар бизнинг эртамиз бизнинг келажагимиз. Улар учун хар биримиз бирдай масъулмиз. Фарзандларни тарбия килиш хар биримизнинг энг олий бурчимиз хисобланади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Тойлоков Н., Холикова М., Тойлокова Ш. Вояга етмаганлар уртасида суицид холатларини олдини олиш. Методик кулланма-Т.: 2017 .

2. Хакимова И.М. Девиант хулк-атвор психологияси. Укув кулланма.-Т.: 2014

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.