Научная статья на тему 'ОИЛАДА ВОЯГА ЕТМАГАН ЁШЛАР БИЛАН ИШЛАШНИ ТИЗИМЛИ ТАШКИЛ ЭТИШ ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАРНИ ОЛДИНИ ОЛИШНИНГ МУҲИМ ОМИЛИ'

ОИЛАДА ВОЯГА ЕТМАГАН ЁШЛАР БИЛАН ИШЛАШНИ ТИЗИМЛИ ТАШКИЛ ЭТИШ ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАРНИ ОЛДИНИ ОЛИШНИНГ МУҲИМ ОМИЛИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

177
53
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Оила / ёшлар / ҳуқуқбузарлик / миллий қадриятлар / хулқ / руҳият / девиант ахлоқ. / Family / youth / delinquency / national values / behavior / psyche / deviant morality.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Бекзод Сайилов

Ушбу мақолада бугунги кунда ўзбек оиласини замон ва жамият талаблари асосида ҳар томонлама баркамоллигига эришиш, бунда оиланинг маънавий, ҳуқуқий маданиятини шакллантириш ва такомиллаштириш масалалари фалсафий таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SYSTEMATIC ORGANIZATION OF WORKING WITH YOUNG PEOPLE IN THE FAMILY IS AN IMPORTANT FACTOR FOR PREVENTION OF OFFENSES

In this article the issues of achieving all-round perfection of today’s Uzbek family on the basis of modern and social requirements, the formation and improvement of the spiritual and legal culture of the family are philosophically analyzed.

Текст научной работы на тему «ОИЛАДА ВОЯГА ЕТМАГАН ЁШЛАР БИЛАН ИШЛАШНИ ТИЗИМЛИ ТАШКИЛ ЭТИШ ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАРНИ ОЛДИНИ ОЛИШНИНГ МУҲИМ ОМИЛИ»

ОИЛАДА ВОЯГА ЕТМАГАН ЁШЛАР БИЛАН ИШЛАШНИ ТИЗИМЛИ ТАШКИЛ ЭТИШ - ХУКУЦБУЗАРЛИКЛАРНИ ОЛДИНИ ОЛИШНИНГ МУ^ИМ ОМИЛИ

Бекзод Сайилов

Пайарик туман 11-умумтаълим мактаби маънавий-марифий ишлар буйича директор уринбосари sayilovbekzod@mail.ru

АННОТАТЦИЯ

Ушбу маколада бугунги кунда узбек оиласини замон ва жамият талаблари асосида хар томонлама баркамоллигига эришиш, бунда оиланинг маънавий, хукукий маданиятини шакллантириш ва такомиллаштириш масалалари фалсафий тахлил килинган.

Калит сузлар: Оила, ёшлар, хукукбузарлик, миллий кадриятлар, хулк, рухият, девиант ахлок.

SYSTEMATIC ORGANIZATION OF WORKING WITH YOUNG PEOPLE IN THE FAMILY IS AN IMPORTANT FACTOR FOR PREVENTION OF

OFFENSES

Bekzod Sayilov

Deputy director for spiritual and educational affairs of school 11 of the Public Education Department of Payarik district.

ABSTRACT

In this article the issues of achieving all-round perfection of today's Uzbek family on the basis of modern and social requirements, the formation and improvement of the spiritual and legal culture of the family are philosophically analyzed.

Keywords: Family, youth, delinquency, national values, behavior, psyche, deviant morality.

KHPHm

HcTHKnonra эpнmгaннмнзнннг gacraaSKH KyHnapngaH 6omna6 ropTHMH3ga hhcoh xyKywpn, эpкннпнкпapнгa pnoa этнпнmннн, ynapHHHr gaBnar TOMOHHgaH XHMoa KHHHHHmHHH TatMHHnangHraH geMOKparaK HHCOHnapBap xyKyKHH gaBnar Ba agonaran ^y^aponHK ®&MHaTHHH maKnnaffrapHmHH x,ap 6np onna at30cngaH 6omnam, yHH mh.mhh yp$-ogaraap, aHtaHanap, KagpHaraap acocnga ohh6 6opnm

максадга мувофик эканлиги таъкидланиб келинмокда. Айникса, вояга етмаган болаларни тарбиялаш алохида эътиборни талаб киладиган жараёндир, яъни уларнинг хулк-атворини, укиши ёки ишини, буш вактини кимлар билан ва кандай утказишини хар томонлама урганиш, тугри йулдан адашиб колиш холатлари юз бериш эхтимоли сезилиши биланок унинг олдини олиш имкониятини беради.

Хуш, усмирлар нега жиноятга кул урмокда? Уларнинг ота-онаси, таълим муассасаси, махалласи бундай холатга нега бефарк, локайд муносабатда булмокда? Баъзи ота-оналар фарзандини тиш-тирноги билан химоя килиб, унга гард юктирмасликка харакат этишади. Баъзи ота-оналарнинг мактабдаги —майда-чуйдаларга эътибор бериб утиришга вактлари йук. Аммо окибат-чи? Сиз болангизни кимдан ва нимадан химоя килишингиз керак? Нега бир карашда туппа-тузук оилаларнинг болалари угриликка кул уришаяпти? Хали гур болалар бир-бирига пичок укталаяпти? Далиллар шуни курсатмокдаки, вояга етмаганлар орасида безорилик, угрилик ва боскинчилик холатлари куп учрайди[1]. -дея куйиниб гапирган эди Президентимиз Ш. Мирзиёев.

Тарбия узлуксиз жараён булиб, инсон дунёга келишидан бошлаб, то умрининг охиригача давом этиб боради. Бу жараён давомида атроф-мухитдаги вокеа-ходисаларнинг шахсга салбий ёки ижобий акс таъсир этиши унинг инсоний фазилатлари кай даражада шаклланганлигини белгилайди. Бугунги кунда таълим сохаси олдида турган энг долзарб муаммолардан бири хам айнан, шу максадга каратилган булиб, келажак авлодни комил шахс сифатида шаклланишини таъминлашдан иборатдир. Шундан келиб чикиб, шахс хусусиятларининг шаклланишида оиладаги ижтимоий - рухий мухит ва ота-оналарнинг психологик-педагогик маданиятини фалсафий тахлил килиш мухим ахамият касб этади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Ота-оналар ва фарзандлар уртасидаги салбий муносабатлар болаларда хулк огиши хамда психосоматик касалликларнинг келиб чикишига сабаб булиши мумкин. Бугун ер юзида сиёсий, иктисодий, ижтимоий максадлар кузланган уринишлар натижасида катта маънавий йукотишлар юз бераётгани, миллатларнинг асрий кадриятлари, миллий тафаккури ва яшаш тарзи издан чикаётгани, маънавияти жиддий хавф остида колаётганини кузатиш мумкин. Шунингдек, инсонларнинг маънавий оламини, рухиятини издан чикаришга каратилган турли шаклдаги гоявий, мафкуравий, маънавий тахдидлар хам содир булмокда.

Бундай вазиятда шахснинг ахлокий тарбияси, маънавий камолоти масаласи алохида долзарблик касб этади. Шахснинг огишган хулкига нисбатан

махсус адабиётларда девиант ахлок тушунчаси кулланилади. Шахснинг огишган хулки - бу умумий кабул килинган ёки расман урнатилган ижтимой меъёрларга мос тушмайдиган ахлок шакли. У шахснинг маънавий ожизлиги таъсирида келиб чикади хамда ижтимоий мухит ва шахс уртасидаги мураккаб вазиятларнинг келиб чикишига сабаб булади[2].

Девиант хатти-харакатдаги болалар ва усмирларга нисбатан оилада профилактика, реабилитация ва коррекция ишларини олиб бориш буйича Э. Гозиевнинг —Ёш даврлари психологияси, В.Каримованинг —Ижтимоий психология, Ш.А.Абдуллаеванинг —Педагогик диагностика ва педагогик коррекцияларини мисол тарикасида келтириш мумкин.

Шунингдек, бир катор олимлар(Б.Г. Ананьев, М.Г. Давлетшин, И. И. Илёсов, Э.Гозиев)нинг фикрича, «...успирин 17-19 ёшда хам уз хулки ва билиш фаолиятини онгли бошкариш имкониятига эга булмайди ва шунга кура хулк мотивларининг асосланмагани, узокни куролмаслик, эхтиётсизлик каби холатлар руй беради ва бунда оила асосий ролни уйнайди»[3].

В.Т.Лисовскийнинг фикрича 16-17 ёшлиларда айрим салбий хатти-харакатлар кузга ташланади. Мазкур ёшда хохиш хамда интилишнинг ривожланиши ирода ва характердан анча илгарилаб кетади. «Бунда одамнинг хаётий тажрибаси алохида ахамиятни касб этади, чунки успирин шу тажриба етишмаслиги натижасида назария билан амалиётни, фантазия билан реалликни, романтика билан экзотикани, хакикат билан иллюзияни, орзу билан хохиш, оптимизм билан катъийликни аралаштириб юборади».

МУХ,ОКАМА

Оиланинг болаларга тарбиявий таъсир доираси жамиятнинг ижтимоий таъсир доираси сингари ута кенгдир. Бирок кейинги пайтда оилада фарзандлар тарбиясида, уларни камол топтиришда бир катор муаммоларга дуч келинмокда. Зеро, шахс маънавий камолотида оила тарбия марказидир.

Бугунги кунда мамлакатимизда ота-оналар ёки уларнинг урнини босувчи шахслар томонидан вояга етмаган болаларга уларнинг таълим олиш хукукларини лозим даражада таъминлашлари хамда улар томонидан хукукбузарликлар содир этилишининг олдини олиш борасидаги масъулиятни оширишга алохида ахамият каратилмокда. Шу жихатдан олганда, мамлакатимизда вояга етмаганлар орасида хукукбузарликларни олдини олиш механизмларини такомиллаштириш мухим ва зарурий булиб, мамлакатимиз ёшларига бу борадаги давлатимиз сиёсатини, соглом турмуш тарзини сингдириш муаммоларининг ечимини давр такозо этмокда.

Вояга етмаганлар орасида жиноятчилик ва хукукубузарликнинг келиб чикишининг бир катор сабаблари мавжуд. Мана шу сабабларни урганиб, уларни

бартараф этиш педагог ва психологлар, кенг жамоатчилик, хукук тартибот орган ходимлари олдида турган долзарб масалалардан биридир.

Тадкикотларнинг курсатишича, ёмон хулк-атворли ва ахлоксиз усмирларнинг купчилиги мураккаб тарбиявий холатдаги оилаларда тарбияланганлар. Бу гурухга кирувчи оилаларда (ота-оналар уртасида) маданият, дунёкараш, кизикиш ва хис-туйгуларнинг бир-бирига мос келмаслиги натижасида ота-оналар уртасида доимий зиддиятли холатлар мавжуд булади, бу эса оилавий тарбиянинг бузилишига олиб келади.

Бундай оиланинг болалари худбин, манфаатпараст, соткин, тарбияси огир кимсалар булиб тарбияланади. Ичкиликбозлик, бесабаб уруш-сукишлар, отанинг уз аёлига ва болаларига золимларча муносабати - буларнинг барчаси болалар ва ота-оналар орасидаги соглом рухий муносабатларнинг бузилишига олиб келади, тарбия жараёнлари, асосан тахдид ва жисмоний жазолашлардан иборат булади. Ушбу оилаларнинг болалари феъл-атворида огишлар кузатилибгина колмай, улар ута кизиккон, жиззаки ва жанжалкашлиги билан ажралиб туради. Куполлик, алдамчилик, ёлгон гапириш, золимлик каби иллатлар уларга хос хусусиятлардир. Оиладаги доимий зиддиятлардан безиб колган болалар купинча, уз уйларидан кучага чикиб кетади ва турли безори гурухларга кушилиб колади.

НАТИЖАЛАР

Комил инсоннинг шаклланишида оиланинг урни бекиёсдир. Илмий тадкикотларнинг курсатишича, оилаларда куйидаги муаммовий холатлар юзага келиши мумкин:

- ижтимоий - педагогик каровсизлик. Бунда бола, усмир тарбия курмагани, унда зарур ижобий билимлар, куникмалар йуклиги ёки нотугри тарбия таъсирида бузилгани окибатида унда салбий феъл - атвор стереотиплари шакллангани боис узини нотугри тутади;

- чукур психик дискомфорт. Оилавий муносабатларнинг нохушлиги, оиладаги салбий психологк мухит, укишдаги мунтазам узлаштирмаслик, тенгдошлари билан алокаларнинг яхши эмаслиги, ота-она, укитувчи синфдош уртоклари томонидан нотугри (адолатсиз, купол, шафкатсиз) муносабат окибатида келиб чикади;

- психик ва жисмоний саломатлик ва ривожланишдан оркада колишлар. Ёшга оид кризислар, характернинг юзага чикиши, физиологик ва психоневрологик хусусиятларига оид бошка сабаблар туфайли юзага келади;

- уз иктидорини намоён этиш, ички ва ташки фаолликни намоён килиш учун шароитнинг йуклиги, фаолиятнинг фойдали турлари билан

машгул эмаслик, ахамиятга эга бирор ижобий ижтимоий ва шахсий максад ва режаларнинг йуклиги;

- назоратсизлик, атрофдаги одамларнинг салбий таъсири ва бунинг негизида ижтимоий психологик дезадаптациянинг ривожланиши, ижобий ва шахсий кадриятларнинг салбийга узгариши.

- ота-оналарнинг болаларга нисбатан тугри таъсир утказиш воситаларини танлай билмасликлари окибатидаги болалар ва ота-оналараро зиддиятлар;

- оиладаги анъанавий тургун таркибий тузилманинг бузилиши, яъни ота-оналардан бирининг, аксарият отанинг оиласидан кетиб колиши.

ХУЛОСА

Усмирлик ёшида психологик жихатдан энг мухим хислат-вояга етиш ёки катталик хиссининг пайдо булиши алохида ахамиятга эга. Катталик хисси ижтимоий-ахлокий сохада, аклий фаолиятда, кизикишда, муносабатда, кунгил очишда ифодасини топади. Усмир уз кучи ва куввати чидамлилиги ортаётганини, билим савияси кенгаётганини оиласи оркали англай бошлайди. Буларнинг барчаси унда катталик хиссини ривожлантиради. Шу билан биргаликда унда гашга тегадиган рахбарликдан, уринсиз хомийликдан, ортикча назоратдан, зериктирадиган гамхурликдан холи булиш истаги вужудга келади. Мазкур жараён уз навбатида катталар билан муносабат ва мулокотда нохуш кечинмаларни пайдо килади. Ушбу холатда ота-она вазиятни тугри бохолаб, усмир ёшни тугри йулга бошлаб бориши барча даврларнинг энг мухим масаласи булган.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Мирзиёев Ш.М. Мамлакатимизда хукукбузарликлар профилактикаси ва жиноятчиликка карши курашиш борасида белгиланган вазифалар ижроси, бу борадаги муаммолар ва уларни хал килиш масалаларига багишланган видеоселектор йигилишидаги маъруза —Халк сузи, 2017 йил 16 ноябрь

2. Хайтметов, Р. К. (2020). Иммануил кант фалсафасида инсон ва ахлок масаласи. Ilm sarchashmalari, (7), 13-15.

3. Гилинский Я.И. Девиантология. СПб. Юридический ценр Пресс. 2007. - 528 с.

4. Хайтметов, Р. (2020). Мавлоно Румийнинг "Маснавийи Маънавий" асарида амалий ахлок масаласи. Тамаддун нури, 1, 76-79.

5. Makhmudov, K. (2019). Integrating a Mother Tongue while Teaching a Foreign Language: Problems and Solutions. The Issues of Language, Literature and History, 1, 89-91.

6. Utamuradov, A., Khojiev, T., Isanova, G., & Khaytmetov, R. (2020). The Prospects of a New Template of the Modernization Uzbekistan. Jour of of Adv Research in Dynamical & Control Systems, 2(12), 2670-2676.

7. Хайтметов, Р., Мадалимов, Т., & Ахатов, Л. (2020). Капитализм ва инсон психологияси. Педагогика ва психологияда инновациялар, 2, 53-61.

8. Khodjamkulov, U., Makhmudov, K., & Shofkorov, A. (2020). The Issue of Spiritual and Patriotic Education of Young Generation in the Scientific, Political and Literary Heritage of Central Asian Thinkers. International Journal of Psychosocial Rehabilitation, 24(05), 6696.

9. Давлетшин М.Г. . Психология личности.-Москва: Сентябрь, 1998.-С.17.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш.М. Мамлакатимизда хукукбузарликлар профилактикаси ва жиноятчиликка карши курашиш борасида белгиланган вазифалар ижроси, бу борадаги муаммолар ва уларни хал килиш масалаларига багишланган видеоселектор йигилишидаги маъруза —Халк сузи, 2017 йил 16 ноябрь

2. Хайтметов, Р. К. (2020). Иммануил кант фалсафасида инсон ва ахлок масаласи. Ilm sarchashmalari, (7), 13-15.

3. Гилинский Я.И. Девиантология. СПб. Юридический ценр Пресс. 2007. - 528 с.

4. Хайтметов, Р. (2020). Мавлоно Румийнинг "Маснавийи Маънавий" асарида амалий ахлок масаласи. Тамаддун нури, 1, 76-79.

5. Makhmudov, K. (2019). Integrating a Mother Tongue while Teaching a Foreign Language: Problems and Solutions. The Issues of Language, Literature and History, 1, 89-91.

6. Utamuradov, A., Khojiev, T., Isanova, G., & Khaytmetov, R. (2020). The Prospects of a New Template of the Modernization Uzbekistan. Jour of of Adv Research in Dynamical & Control Systems, 2(12), 2670-2676.

7. Хайтметов, Р., Мадалимов, Т., & Ахатов, Л. (2020). Капитализм ва инсон психологияси. Педагогика ва психологияда инновациялар, 2, 53-61.

8. Khodjamkulov, U., Makhmudov, K., & Shofkorov, A. (2020). The Issue of Spiritual and Patriotic Education of Young Generation in the Scientific, Political and Literary Heritage of Central Asian Thinkers. International Journal of Psychosocial Rehabilitation, 24(05), 6696.

9. Давлетшин М.Г. . Психология личности.-Москва: Сентябрь, 1998.-С.17.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.